Тақырып. Сыртқа шығару процестері

Дә рістің жоспары:

1. Бү йрек пен тері қ ызметі.

2. Зат алмасудың ақ лдық тарын денеден шығ арудың маң ызы.

3. Бү йректің қ ұ рылысы мен қ ызметі.

4. Бү йректің қ ызметінің реттелуі.

Зат алмасуының қ алдық тарын денеден шығ арудың маң ызы. Зат алмасуы нә тижесінде тамақ пен организмге келген кү рделі органикалық жә не минералды қ осындылар ыдырайды. Олардың тіршілікке қ ажетті заттары ішек-қ арын мен бауырдан қ анғ а ө тіп, бойғ а сің еді, ал зат алмасуынан пайда болғ ан қ ажетсіз қ алдық заттары клеткадан ұ лпалардан, денеден шығ арылады. Кө мірсуының қ ос тотығ ы мен су буы ө кпе арқ ылы тыныс алу мү шелерінің жолдарымен сыртқ а шығ ады. Органикалық минералдық кү рделі қ осындылардың ыдырауының соң ғ ы бө лшектері аралық ө німдері қ орытылмай, бойғ а сің бей қ алғ ан керексіз заттар, мысалы, крахмал, мочевина, фосфор қ ышқ ылы, кейбір тұ здар, зиянды микроорганизмдердің токсиндері ішек пен бү йрек арқ ылы шығ арылады. Су мен онда еріген тұ задр, сү т қ ышқ ылы, хлорлы қ осындылар терлегенде термен шығ арылады. Демек зат алмасуының ыдырау ө німінің соң ғ ы қ алдық тарын, зиянды, улы заттар денеден сыртқ а ө кпе, ішек, бү йрек, қ ан тамырлары тері арқ ылы шығ арып дене тазартылыпы, организмнің ішкі ортасының қ алыпты тұ рақ тылығ ы сақ талады. Тіршілік ү шін, денсаулық ү шін сыртқ а шығ ару мү шелерінің қ ызметінің маң ызы ө те зор.

Бү йректің қ ұ рылысы мен қ ызметі. Сыртқ а шығ ару мү шедерінің ішінде бү йрек ерекше орын алады. Адамның бү йрегі жұ п мү ше. Ол бел омыртқ аларының екі бү йірінде қ абырғ алардан тө мен орналасқ ан. Оң бү йректің орналасуы сол жақ бү йректен сә л жоғ арырақ. Екеуінінің қ ұ рылысы бірдей. Бір бү йректің массасы 120-150 г. ысрты дә некер ұ лпасымен қ оршалғ ан. Бү йректің қ алың майы қ аптап тұ рады.

Бү йрек сыртқ ы қ ызғ ылт қ оң ыр тү сті қ ыртыс қ абаты жә не ішкі ортаң ғ ы ақ шыл милы қ абаты болады. Бү йректің сыртқ ы жиегі дө ң естеу, ішкі жиегі ойыстау келеді. Қ ан тамырлары, нервтері жә не несеп ағ ар тү тікшелері бү йрекке ойыс жағ ынан кіреді. Бү йректің ойыс жағ ында бү йрек тү бі болады, ол бү йрек тостағ аншаларына жалғ асады. Бү йректің тостағ аншағ а жалғ ақ ан ұ шында бү ртіктері болады.

Несеп нефронда тү зіледі. Ол екі кезең нен тұ рады. Бірінші кезенде алғ ашқ ы несеп, ал екінші кезенде соң ғ ы несеп тү зіледі. Нефрон капсуласындағ ы тамырлар шумағ ында қ ан қ ысымы жоғ ары, сондық тан қ анның сұ йық бө лігі капсула ішіне сү зіледі. Мұ ның нә тижесінде алғ ашқ ы несеп пайда болады. Алғ ашқ ы несептің қ ұ рамы қ ан плазмасымен бірдей, бірақ оның қ ұ рамында белок пен қ ан клеткалары болмайды. Екінші кезенде алғ ашқ ы несептің қ ұ рамындағ ы су, глюкоза, амин қ ышқ ылдары, натрий, калий иондары, организмге қ ажетті заттар қ айтадан кері сің еді, ал мочевина несеп қ ышқ ылы, сульфаттар сияқ ты зиянды тіршілікке қ ажетсіз заттар Генле иінінен кейінгі екінші дең гейлер иірім каналдарда қ алып, нағ ыз несептің қ ұ рамына кіреді. Соң ғ ы нефронның жинағ ыш жолдарымен ағ ып, бү йректің бү ртіктеріне, одан тостағ аншасына, одан бү йрек тү біген, содан соң ұ зындығ ы 30 см-дей несеп ағ ар арқ ылы қ уық қ а барады.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Бү йрек пен тері қ ызметі.

2. Зат алмасудың қ алдық тарын денеден шығ арудың маң ызы.

3. Бү йректің қ ұ рылысы мен қ ызметі.

4. Несептің тү зілуі жә не қ ұ рамы.

5. Бү йрек қ ызметінің реттелуі.

15-тақ ырып. Ә р тү рлі жастағ ы адамдардың морфофункциональды ерекшеліктері

Дә рістің мақ саты: Ә ртү рлі жастағ ы адамдар ағ засының морфологиялық, қ ызметтік сипатын зерттеу.

Дә рістің жоспары:

1. Мектепке дейінгі балалар ағ засының морфофункционалды ерекшеліктері
2. Бастауыш мектеп жасындағ ы балалар ағ засының морфофункционалды ерекшеліктері
3. Орта мектеп жасындағ ы балалар ағ засының морфофункционалды ерекшеліктері
4. Жоғ ары мектеп жасындағ ы балалар ағ засының морфофункционалды ерекшеліктері
5. Қ артайғ ан адамдар ағ засының морфофункционалды ерекшеліктері.

Жас кезең дері ағ задағ ы физиологиялық қ ызметтің салыстырмалы мағ ынасына сә йкес сипатталады.

Мектепке дейінгі (4-тен 6-7 жас аралығ ы) балалар ағ засында денесінің мө лшері салыстырмалы бір қ алыпты ө седі. Қ аң қ а сү йек аппараты жақ сы дами береді.Омыртқ а, қ уыс сү йектеріндегі шеміршектер сү йекке айнала бастайды. Ірі бұ лшық еттер дамиды. Қ арын қ абырғ асының бұ лшық еттері нашар дамығ ан, сондық тан ауыр зат кө теруге болмайды. Бұ л жастағ ы балаларда бү гілу тонусы жоғ ары болғ андық тан арқ асын тік ұ стауы қ иын болады. Бұ лшық ет кү ші жайлап ө седі. Жү рек етінің реттелуі аяқ талады. Артериялық қ ан қ ысымы 90 мм.с.б.б. дейін кө теріледі. Ө кпеде альвеолдар мен эластикалық ұ лпалар саны ө седі. Тыныс терең дігі ө сіп, тыныс жиілігі минө тіне 22-24 ретке дейін тө мендейді. Тыныс алу орталығ ының қ озғ ыштығ ы жоғ ары. 5-6 жастан бастап сү т тістері ауыса бастайды. ОЖЖ-де қ озу басым, сондық тан 6 жасқ а дейінгі балалар нә зік координациялық қ озғ алыстарды орындай алмайды. Бұ л жаста ерікті қ озғ алыстар дами бастайды. Сондық тан бұ л жастағ ы балаларды жү гіруге, секіруге, канатпен ө рмелеуге, тө ң керілуге, тең ділікке, жү зуге ү йрету қ ажет.

Бастауыш мектеп жасындағ ы (6-7 –ден 10 жас аралығ ы) балалар ағ засының сү йектері дамып, ө се береді. Бұ лшық еттері ө сіп, кү ші артады. ЖСЖ- 80 -85 рет, АҚ Қ -100-105 мм.с.б.б.; ТЖ – минө тіне 20 рет. Тыныс алу орталығ ы қ озғ ыш, дене қ ызметі кезінде тыныс алу біркелкі емес. Тістерінің ауысуы жалғ аса береді, кариес ауруы кө п тарағ ан.ОЖЖ-де қ озу басым, зейіні нашар. Екінші сигнал жү йесі онша дамымағ ан, абстракты тү сініктемелерді қ абылдауғ а дайын емес, сондық тан дене жаттығ уларын ү йретуде оны тү сіндірумен қ атар кө рсету қ ажет. Бұ л жастағ ы балаларды жү зуге, жең іл атлетика, акробатика, мә нерлеп сырғ анауғ а ү йрету қ ажет.

Орта мектеп жасындағ ы немесе (11-ден 15 жас аралығ ы) ө тпелі кезең де балалар ағ засы кү рделі морфофункционалды ө згерістермен сипатталады. Бала денесі қ арқ ынды ө седі, дене кө лемі ұ лғ аяды. Аяқ -қ олдары ұ зарып дене пропорциясы ө згереді. Ер балалардың бұ лшық еті, ұ лғ айып, еттің кү ші мен тө зімділігі ө седі. Жү рек еті дамиды. Кө п жағ дайда “жас ө спірім жү регі”, яғ ни жү рек қ уысы қ ан тамырларына қ арағ анда тез толуы байқ алады. Артериялық қ ан қ ысымы ересек адамдардікімен бірдей. Ө кпенің тіршілік сыйымдылығ ы кө бейеді. ОЖЖ-нің қ озғ ыштығ ы жоғ ары. Бұ л жастағ ы балалардың эмоциясы ө те жоғ ары, кү ші мен ортаны ескермей тез ашулану, кү йзелу қ ұ былысы жиі кездеседі. Кү н тә ртібін дұ рыс сақ тап, дене жұ мысымен айналысқ анда бұ л қ иын кезең қ алыптасады. Жең іл атлетика, спорт ойындары, конькимен сырғ анау, жекпе-жек спорт тү рлерімен айналысу қ ажет.

Жоғ арғ ы мектеп жасындағ ы (16-18 жас) балалар ағ засында жыныс мү шелерінің дамуы аяқ талады. Қ ыз балалар денесінің ө суі 15-16 жаста кеми бастаса, ер балаларда 17-18 жаста. Қ уыс сү йектер, қ ол-аяқ тағ ы буындардың (ө кше, білезік) сү йектенуі аяқ талады. 15-16 жастағ ы ер балаларда бұ лшық ет кү ші ө седі. Жаттығ улар арқ ылы қ озғ алыс координациясы дамиды. Сол жақ жү рекшенің гипертрофиясы байқ алатындық тан жү ректің шуы, соғ уы ө згереді, бірақ бұ л уақ ытша қ ұ былыс. 18 жаста жү рек- қ ан тамырлар жә не тыныс алу жү йелері толық қ алыпқ а келеді. ОЖЖ-нің қ озғ ыштығ ы ә лі жоғ ары, сондық тан психикасы қ ұ былмалы болады. Осы жастағ ы балалар барлық спорт тү рімен айналысып жастар арасындағ ы жарыстарғ а қ атысуғ а болады.

Қ артайғ ан кезең: ә йелдерде – 56-74 жас, ерлерде – 61-74 жас. Кә рілік жас біртіндеп басталады, зат алмасу дең гейі тө мендеп, ферменттер жү йесінің белсенділігі азаяды. Сү йек ұ лпаларында сү йек қ ұ рамындағ ы заттар жоғ алады - остеопороз. Буындардың қ озғ алғ ыштығ ы азайып, қ озғ алыстың амплитудасы кемиді. Бұ лшық ет ұ лпаларының қ озғ ыштығ ы кеміп, бұ лшық ет кү ші, шапшаң дығ ы азаяды. Қ озғ алыс реакциясының уақ ыты ұ зарады. Жү рек етінің барлық қ асиеттері тө мендейді, артерия қ ан тамырлар қ абырғ асы қ алың дап (тұ здар), қ ан тамырлар тарылады, қ ан қ ысымы 140 мм.с.б.б. дейін ө седі. ө кпе ұ лпасының серпімділігі кемиді.Жыныс бездерінің қ ызметі тө мендейді. Жү йке жү йесінің қ озғ алмалылығ ы азаяды. Сезім мү шелері: кө ру, есту, қ озғ алыс сезімі т.б. қ ызметтері нашарлайды. Кү ш, жылдамдық жә не тө зімділік қ асиеттері тө мендейді. Дене жұ мысын орындағ анда бабына ену жә не қ алпына келу кезең дері ұ зарады. Ө лшемді дене жаттығ улары қ артаю процесіне кері ә сер етеді.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Мектепке дейінгі балалар ағ засының морфофункционалды ерекшеліктері
2. Бастауыш мектеп жасындағ ы балалар ағ засының морфофункционалды ерекшеліктері
3. Орта мектеп жасындағ ы балалар ағ засының морфофункционалды ерекшеліктері
4. Жоғ ары мектеп жасындағ ы балалар ағ засының морфофункционалды ерекшеліктері
5. Қ артайғ ан адамдар ағ засының морфофункционалды ерекшеліктері.