Жыныстық құрамы.

Популяцияның мекендейтін ареалының мө лшері тү рліше болады, ол ағ залардың жекелей белсенділігінің радиусына байланысты. Мысалы, ұ лу ө те баяу қ озғ алады, ол бірнеше метрге ғ ана жылжи алады, демек оның ареалының мө лшері кішкентай, ал су тышқ аны жү здеген метрге барып келе алады, тү лкілер, қ асқ ырлар - ондағ ан, жү здеген километрге таралады, демек олардың популяцияларының ареалдары ү лкен. Сол сияқ ты популяциядағ ы даралар саны да ә р тү рлі болуы мү мкін. Мысалы, кө лдерді мекендейтін инеліктің популяциясында 30 000 жуық даралар болатын болса, ұ лу популяциясында не бары 1000 жуық даралар кездеседі. Дегенмен, популяциядағ ы даралар санының ең тө менгі дең гейі болады. Ол дең гейден азайса, популяциялар жойылады.

Адамдардың сан жағ ынан шағ ын, 1500-4000 адамнан аспайтын кішкентай популяцияларын демдер, ал одан да кішкентай 1500-ден аз адамдардан тұ ратын популяцияларды изоляттар деп атайды. Демдер мен изоляттар ө те баяу кө бейеді, демдер — 20, изоляттар — 25 пайыз мө лшерінде. Сол сияқ ты, демдер мен изоляттарда туыстық некелесу жиілігі ө те жоғ ары дә режеде болады, ал ол рецессивті аллельдердің гомозигота кү йіне ө тіп, кейбір аурулардың дамуына алып келеді. Егер изоляттар. 4 буыннан астам уақ ыт бір жерде ө мір сү ретін болса, оның ә рбір мү шелері бір-бірімен кем дегенде шө берелес ағ алы-інілі, немесе апалы-сің ілілі болып келеді.

Р тү рлі тү рлер популяцияларының жастық жә не жыныстық қ ұ рамдары қ ұ былмалы болып келеді, олар популяцияның тіршілік ұ зақ тығ ына, кө бею белсенділігіне, жыныстық жетілу мерзімдеріне байланысты болады.

Популяцияны генетикалық тұ рғ ыдан қ арастыратын болсақ оның ө зіне тә н генофонды болады. Табиғ и популяциялардың генетикалық сипаттамалары:

Генофонд (ген қ оры) дегеніміз популяция дараларының генотиптерінің (аллельдерінің) жиынтығ ы.

Генетикалык гетерогенділігі немесе генетикалық полиморфизмі (кө птү рлілігі).

Генетикалық біртұ тастығ ы.

Р тү рлі генотипті даралардың ө зара динамикалық тепе-тендігі болып саналады.

Популяциялар генофондының генетикалық кө птү рлілігі бір геннің ә р тү рлі аллельдерінің бір мезгілде кездесуі нә тижесінде байқ алады. Ол мутациялық қ ұ былыс негізінде қ алыптасады. Мутациялар, ә детте рецессивті болын гетерозиготалы ағ залар фенотипіне айтарлық тай ық пал етпей, популяция генофондында табиғ и сұ рыптауғ а ұ шырамай, ұ зақ уақ ыт сақ талынады. Олар жинақ талынып «тұ қ ым қ уалаушы ө згергіштіктің қ орын қ ұ райды».

Комбинативтік ө згергіштіктің арқ асында бұ л «қ ор» ә рбір буында аллельдердің жаң а комбинацияларының пайда болуына алып келеді. Ал, ол «қ ордың» мү мкіншілігі ө те ү лкен. Мысалы, егер бір-бірімен 1000 локус бойынша ерекшеленетін, ал ә рбір локустан аллельдері бар ағ заларды ө зара будандастырсақ олардан пайда болатын генотиптер варианттары 10 000 тең болар еді.

Популяцияның генетикалық біртұ тастығ ы олардың кең мө лшердегі панмиксиясымен байланысты, яғ ни популяция даралары ө зара еркін будандасып ұ рпақ тар генотиптерінің, аллельдерінің кө зі ретінде популяция генофондын «пайдаланады». По-пуляция генофондында белгілі жағ дайларда ә р тү рлі аллельдерден тұ ратын генотиптер мө лшері ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а тұ рақ ты болады. Ол Д. Харди - Г. Вайнберг заң ы аркылы сипатталады.

Популяцияларда тұ қ ым қ уалаушылық ты зерттеу олардың генотиптік қ ұ рамын, яғ ни ә р тү рлі генотиптің жә не аллельдердің жиілігін анық таудан басталады.

Популяцияның генотиптер не аллельдер жиілігі деп процент мө лшерімен белгіленетін осы генотипке ие аллельдер не даралар жиынтығ ын айтамыз. Популяция дараларының жалпы саны 100 процент деп есептелінеді.

Жынысты жолмен кө бейетін ағ заларды ө здігінен ұ рық танатын жә не айқ ас ұ рық танатын деп екі топқ а бө луге болады. Осы топ ағ залардың популяцияларында тұ қ ым қ уалау зандылық тары тү рліше болады.

Ө здігінен ұ рық танатын, тұ қ ымының тү сі сары - гетерозиготалы (Аа) болып келетін, бұ ршақ тың (А доминантты сары тү сті; а-рецессивті - ақ тү сті); екінші ұ рпағ ының F, тұ қ ымының тү сі былайша ажырайды. ІАА: 2Аа: 1аа, яғ ни 25 пайыз — АА; 50 пайыз - Аа; 25 пайыз — аа (Мең дельдің 2 заң ы). Сонымен Ғ ₂-де - 50% гомозиготалы даралар (25 пайыз АА+25 пайыз аа) жә не 50 пайыз гетерозиготалы даралар болады.

Келесі жылы, яғ ни Ғ ₃-те, егер кө бею коэффиценті 4-ке тең десек, гомозиготалы нысандардан 1АА-дан 4АА, 1аа-дан 4-аа; ал гетерозиготалы даралардан —2АА+4Аа+2аа генотиптер пайда болады. Осы генотиптерді ө зара қ оссақ, 2АА+4АА=6АА, 4Аа, 2аа+4аа=6аа, яғ ни 6АА+4Аа+6аа пайда болады, оларды екіге қ ысқ артсақ ЗАА +2Аа +Заа генотиптердің, пайда болатынын байқ аймыз. Пайыздық жағ ына келетін болсақ F₃- те 37.5 пайыз АА; 37.5 пайыз аа; 25 пайыз Аа кездеседі, ягни гомозиготалар (АА; аа) - 75 пайыз, гетерозиготалар 25 пайызғ а тең болады. F₃ ұ рпақ та гомозиготалар саны ө сіп (50 пайыздан 75 пайызғ а дейін), ал гетерозиготалар керісінше кемиді (50 пайыздан 25 пайызғ а дейін). Ал Ғ ₁₀ ұ рпақ та гомозиготалар 98.8 пайызғ а дейін ө седі, гетерозиготалар 0, 2 пайызғ а дейін кемиді.

Панмиксиялық популяцияларда тұ қ ым қ уалау Харди-Вайнберг заң ына сә йкес болады жә не ол тө мендегі шарттарғ а сә йкес келетін популяцияларда байқ алады:

1. Даралардың бір-бірімен еркін будандасуы қ ажет (панмиксия);

2. Популяцияда сұ рыптаудың болмауы, яғ ни сұ рыптаудың салдарынан гендердің жойылып кетпеуі қ ажет;

3. Миграция салдарынан жаң а гендердің келіп енбеуі қ ажет;

4. Гомозиготалы жә не гетерозиготалы даралар бірдей мө лшерде кө беюі қ ажет;