Жазық полярлық координаталар жүйесі.

Жазық полярлық координаталар жү йесі. Геодезиялык жұ мыстарды жү ргізген кезде, кө птеген нү ктелердің орындарын бастапқ ы бағ ыт немесе бағ дар ретінде қ абылданғ ан белгілі бір нысанадан анық талатын жазық, полярлық координаталар жү йесі қ олданылады. Осы координаталар жү йесінің элементтері:

1) бастапқ ы бағ ыт, полярлық осі-ОХ; ОХ осінен кез-келген жақ қ а бағ ыттауғ а болады, мысалы, А жә не В нү ктелеріне;

2) О-нү ктесі-координаталар басы (полюс), тү сірістер кезінде, полюс ретінде теодолиттік жү рістер нү ктесі қ абылданады.

Жазық полярлық координаталар жү йесінде нү кте екі координата арқ ылы анық талады: полярлық осьтен нү ктеге дейінгі бағ ыт аралығ ындағ ы горизонталь бұ рыш-ß; полюстен бастап анық талатын нү ктеге дейінгі арақ ашық тық -d

Полярлық бұ рыштар полярлык осьпен сағ ат тілінің бойымен О мен 360° аралыгында ө лшенеді. Жазық полярлық координаталар жү йесі теодолиттік тү сірістер мен жобадан жергілікті жерге қ ү рылыс объектілерінің нү ктелерін кө шіргенде қ олданылады.

#

12)Бағ дарлау. Азимуттар, дирекционды бұ рыштар. Румбтар.

Геодезиялық барлау жұ мыстарын атқ арғ ан кезде кө бінесе жү ру маршрутын, яғ ни жер бетіндегі тү сіру жұ мыстарының бағ ытын бағ дарлауғ а тура келеді. Жер бетіндегі сызық тарды бағ дарлау дегеніміз, оның бағ ытын бастапқ ы бағ ыт арқ ылы анық тау. Геодезияда бастапқ ы бағ ыт ретінде географиялық, магниттік жә не ө стік меридиан қ олданылады. Негізгі бағ ыт пен сызық тың бағ ытының арасындағ ы горизонталь бұ рышты бағ ыттау бұ рышы деп атаймыз. Сызық тың бағ ытын анық тайтын бұ рыштар ретінде шын азимуттар, магниттік азимуттар жә не дирекциондық бұ рыштар қ ызмет етеді. Осы бұ рыштар бастапқ ы бағ ыттан сағ ат тілінің бағ ытымен 0⁰ тан 360 ⁰ дейін ө лшенеді.

Жер бетіндегі географиялық меридианның бағ ыты астрономиялық бағ дарлау арқ ылы алынады, гирокомпос немес гиротеодалит аспаптары қ олданылады. Географиялық меридианның солтү стік ұ шынан сағ ат тілінің қ озғ алысымен берілген сызық қ а дейінгі саналатын горизонталь бұ рышты географиялық (шын) азимут деп атайды. Шын азимут 0⁰ тан 360 ⁰ дейін ө згереді.

Магниттік меридианның бағ ытын магнит тілі бар компос немес буссоль аспабымен анық тайды. Магниттік меридианның солтү стік ұ шынан сағ ат тілінің қ озғ алысымен берілген сызық қ а дейін саналатын горизонталь бұ рышты магниттік азимут деп атайды. Магниттік азимут 0⁰ тан 360 ⁰ дейін ө згереді.

Магниттік меридиан мен географиялық меридианның бағ ыттары сә йкес келмейді, олардың арасында пайда болғ ан бұ рыш магнит тілінің бұ рылу бұ рышы (δ) деп аталады. Егер стрелканы ұ шы негізгі меридианнан шығ ысқ а қ арай бұ рылса, бұ рылу бұ рышы-шығ ыстық, батысқ а қ арай бұ рылса-батыстық бұ рылу болады. Шығ ыстық бұ рылу оң (+δ), ал батыстық бұ рылу (-δ) теріс болады. Егер магнит стрелкасының бұ рылу шамасын білсек, онда магниттік азимуттан нағ ыз азимутты тө мендегі формула арқ ылы табуғ а болады:

А=А_м + δ

Геодезияда жер бетіндегі сызық тардың тура жә не кері бағ ыттарын анық тайды. Тура жә не кері азимуттар арсындағ ы байланыс келесі формуламен ө рнектеледі.

А_к=А_т + 180˚ + γ,

γ – меридианның жақ ындасуы;

Меридиандардың жақ ындасуы мына формуламен анық талады:

γ =

- нү ктелер арқ ылы ө тетін меридиандар бойлығ ының айырмашылығ ы;

- сызық тың орташа геодезиялық ендігі;

Дирекциондық бұ рыш деп сағ ат тілінің айналу бағ ытымен алынғ ан, осьтік меридианның солтү стік жағ ы мен бағ дарлауыш сызық арасындағ ы жазық бұ рышты айтады. Дирекциондық бұ рыш шамасы 0⁰ тан 360 ⁰ дейін болады. Бұ л жағ дайда шын азимут мынағ ан тең болады:

А=α +γ,

Мұ ндағ ы α – АВ сызығ ының дирекциондық бұ рышы;

γ – меридианның жақ ындасуы;

γ дегеніміз – осьтік меридиан мен негізгі меридианның жақ ындасуы. γ – шығ ыста оң, батыста теріс таң бамен алынады. Дирекциондық бұ рыштар тура жә не кері болып бө лінеді. Екеуінің арасындағ ы қ атынас мынадай тү рде кө рсетіледі:

α = α ^′ +180˚,

мұ ндағ ы α ^{′ -} кері дирекциондық бұ рыш; α – тура дирекциондық бұ рыш.

Сызық тың бағ ытын сү йір бұ рышпен де анық тауғ а болады. Шамасы 0˚ -тан 90˚ -қ а дейін ө згеретін меридианның солтү стік не оң тү стік жағ ымен берілген сызық арасындағ ы сү йір бұ рышты румб дейміз. Бағ ытты румб арқ ылы табу ү шін румбтың сан мә нінен басқ а сызық тың қ ай ширекте жатқ анын білу қ ажет. Берілген дирекциондық бұ рыштар арқ ылы румбтарды анық тайды:

І ширекте СШ r₁ = α _1; ∆ х+; ∆ у+;

ІІ ширекте ОШ r₂ = 180˚ - α ₂; ∆ х-; ∆ у+;

ІІІ ширекте ОБ r₃ = α ₃ - 180˚; ∆ х-; ∆ у-;

ІV ширекте СБ r₄ = 360˚ - α _4; ∆ х+; ∆ у-;

Кез-келген топографиялық карталардың тө менгі жағ ында аймақ қ а тә н магнит стрелкасының бұ рылу бұ рышы (δ)жә не меридиандардың (γ)жақ ындасуы кө рсетіледі.

#

13)Тү сірістің тү рлері. Тү сіру жұ мыстарды ұ йымдастыру принциптері.

Геодезиялық жұ мыстарды ұ йымдастыру принципі жә не тү сірістердің тү рлері.

1. Инженерлік геодезиялық жү мыстарын орындаудың ү рдістері.

Инженерлік геодезия жұ мыстарын орындаудың ө зі негізгі дала жә не ө ң деу жұ мыстары болып екі тү рге бө лінеді. Дала жұ мыстарының қ ұ рамы ө лшеу жә не бақ ылау –есептік, ү рдістерінен ал ө ң деу жұ мыстары- есептеу жә не сызба процестерден тұ рады. 1. Ө лшеу ү рдістері жердің бетіндегі жеке обьектілер мен олардың элементтерінің нү ктелерінің ө зара орналасуын аң ық тайды.Бұ л ү рдістері жер бетінің планын, картасын жә не профильдерін алу ү шін, сонымен қ атар ә ртү рлі халық шаруашылық мә селелерді шешу ү шін жасалады. 2. Есептеу ү рдісіне ө лшеу нә тижелерін математикалық ө ндеу жатады. Мұ нда элоктронды калкуляторды немесе ЭВМ қ олданады. 3. Графикалық ү рдіс кезінде ө лшеу жә не ө ндеу нә тижелер сызба тү рінде шартты белгілермен бейнелеп кө рсетіледі.

Аэрофотграметриялық

Теодолиттік

Тахеометрлік

Мензулалық

Фототопографиялық тү сіріс

#

14)Триангуляция ә дісінің мә ні. Жіктелуі, ө лшеу дә лдігі, бақ ылау ерекшелігі.

Триангуляция ә дісі

Мемлекеттік геодезиялық торларғ а кіретіндер:

а) 1, 2, 3 жә не 4 классты пландық торлар. Олар бұ рыштық жә не сызық тық ө лшемдердің дә лдіктеріне, торлардың қ абырғ аларының ұ зындығ ына жә не дамытудын ретіне байланысты бір-бірінен ажыратылады. Пландық торлар триангуляция, трилатерация, полигонометрия ә дістерімен жә не олардың бірікпелеінен қ ұ рылады.

б) І, ІІ, ІІІ жә не ІV класты биіктік нивелир торлары.

Триангуляция ә дісінің мә ні жер бетінде ү шбұ рыштар жү йесін салудан тұ рады, онда ү шбұ рыштардын барлық бұ рыштары жә не кейбір базистік қ абырғ алардын ұ зындық тары ө лшенеді.

#

15)Полигонометрия ә дісінің мә ні. Жіктелуі, ө лшеу дә лдігі

Орманды жазық жерде триангуляция жү йесінің дамуы қ иындау н/се жергілікті жағ дайдың кү рделілігінен экономикалық жағ ынан орынсыз кезде полигонометрия ә дісі қ олданылады.Осы ә діс жергілікті жерде жү рістер жә не полигондар жү йесін салудан тұ рады, олардың барлық бұ рыштары мен қ абырғ алары ө лшенеді.Егер бір пункттің координаталары жә не бір қ абырғ асының дирекциондық бұ рышы белгілі болса, онда полиг-қ жү рістің барлық пункттерінің координаталарын есептеп шығ аруғ а болады. Полиг-қ жү рістің бұ рыштары тиісті дә лдіктегі теодолиттермен ө лшенеді. Полиг-қ жү рістерінің қ абырғ аларының ұ зындық тарын ө лшеу ү шін жарық жә не радиоқ ашық тық тық ө лшеуіштер, оптикалық -механикалық қ ашық ытық ө лшеуіштер, болат жә не инварлық сымдар, ленталар мен рулеткалар қ олданылады.Қ абырғ аларының ұ зындық тары, сонымен қ атар ө лшенген базистен қ осалқ ы бұ рыштары ө лшенген геометриялық фигуралар арқ ылы анық талуы мү мкін.Сондық тан қ абырғ аларын ө лшеу ә дісіне байлынысты полигонометрия мынағ ан бө лінеді:

а)траверстік н/се магистральдік, яғ ни жү рістің қ абырғ аларын тікелей ө лшеу арқ ылы; б)параллактикалық н/се базистік, ол қ абырғ аларын қ ысқ а базис жә не параллактикалық сү йір бұ рыш арқ ылы жанама анық тауғ а негізделген.

І класты полигонометрия меридиан жә не параллель бағ ытында созылғ ан жү ріс тү рінде қ ұ рылады, олар бірінші класты периметрі 700-800 км полигонның буындарын қ ұ рады, ІІ класты полигонометрия І класты триангуляция мен полигонометрия ішінде периметрі 150-180 км-лік тұ йық полигон жү йесі тү рінде дамиды. ІІІ жә не IV класты полигонометрия торапты пункттері бар жү рістер жү йесі н/се жоғ арғ ы класты МГЖ пункттеріне сү йенетін жекеленген жү рістер тү рінде қ ұ рылады.

Полигонометрия пункттерін жү рістердің тө белеріне орнатады. Ә рбір жү ріс қ абырғ ысынан қ арағ анда кө рнекілік болуы қ ажет. Қ абырғ алардың созылың қ ы орналасуы жә не қ абырғ а ұ зындық тарының шамалас болуы ескеріледі. Ө зендерді тік бұ рышпен, ал ө зендердің ү лкен батпақ тардың беттерін симметриялық кесіп ө туге тырысады. Полигонометрия пункттері жер бетінде тұ рақ ты белгілермен бекітіледі.

#

16)Нивелирлеу. Нивелирлеу тү рлері. Нивелирлік тордың жіктелуі.

Жер бетінде орналасқ ан пикеттің н/се нү ктелердің Балтық тең ізінің дең гей бетімен салыстырғ анда ө зіне тә н биіктіктері болады.Сол нү ктелердің биіктік ө сімшелерін анық тауды нивелирлеу деп атайды.Нивелирлеудің бірнеше ә дістері бар: геометриялық, тригонометриялық, физикалық, автоматтық, гидростатикалық, барометрлік. Геометриялық нивелирлеу ә дісінде нү ктелердің биіктік ө сімшелері нивелир деп аталатын аспап жә не рейкалар арқ ылы анық талады.Нивелир жазық тық қ а келтірілген дү рбі арқ ылы рейкадан есеп алуғ а негізделген. Оның «ортадан» жә не «алғ а» нивелирлеу деген екі тә сілі бар.

Ортағ а қ ою ә дісі. Бұ л ә дісте нивелир А жә не В нү ктесінің ортасына қ ойылады. Екі нү ктеге вертикаль қ алыпта рейкалар орналасады. Алдымен артқ ы нү ктеден а содан кейін алдың ғ ы нү ктеден b есеп аламыз. Ө зара биіктік екі санақ тың айырымына тең: h=a-b

Алғ а нивелирлеуде нивелир аспабы артқ ы нү ктемен тіктеуіш қ алпында нү ктесінің ү стіне орналасады да рейка вертикаль қ алпында алдың ғ ы нү ктеге орналасады. Аспаптың кө здеу ө сін горизонталь жағ дайғ а ә келіп, аспаптың биіктігін і жә не алдың ғ ы рейкадан b санағ ын алады. Сонда ө зара биіктік тең: h=і-b. Геометриялық нивелирлеу геодезияда жә не қ ұ рылыста кең інен пайдаланылады.

Тригонометриялық нивелирлеу – ең істің ө лшенген бұ рышы жә не нү ктелер арасындағ ы қ ашық тық тар бойынша биіктік ө сімшені анық тау тә сілі. Ол топографиялық тү сіріс, ү лкен биіктік ө сімшелерді анық тау кезінде қ олданылады. Тригонометриялық нивелирлеу теодолит арқ ылы жасалады. Бұ л тә сілде биіктік ө сімше келесі формуламен есептеледі: h=d*tg ν. Мұ ндағ ы: d-горизонталь ара-қ ашық тық, ν – вертикаль (тік) бұ рыш. Тригонометриялық нивелирлеу ә дісін рельефі қ атты ө згермелі жерлерде, кө бінесе таулы жерлерде қ олдану ың ғ айлы.

Ә ртү рлі физикалық қ ұ былыстарды пайдалануғ а негізделген тә сілдер физикалық нивелирлеуге жатады. Гидростатикалық нивелирлеу ө ндірісте қ ұ рылыстық -монтаждық жұ мыстар кезінде қ ысаң шылық жағ дайда конструкцияларды кө шіруде қ олданылады. Оны инженерлік қ ұ рылыстардың деформациясына бақ ылау жасауда кө п қ олданылады. Барометрлік нивелирлеу инженерлік іздестірудің бастапқ ы кезінде пайдаланылады.

Нү ктелердің биіктік ө сімшелерін анық тау дә лдігі, ө лшеулер жү ргізу ә дістемесіне байланысты нивелирлеу мемлекеттік жә не техникалық бө ліп бө лінеді.

1) Мемлекеттік нивелирлеу республика территориясында топографиялық тү сірістің биіктіктік негізі болып табылады. Дә лдігі бойынша мемлекеттік биіктіктік нивелир тор 1, 2, 3 жә не 4 классты болып бө лінеді.

І жә не ІІ класты нивелир торлары басты биіктік негізі болып табылады, солардың кө мегімен бір биіктік жү йесі тағ айындалады. Олар ғ ылыми мә селелерді шешу ү шін қ олданылады: жер қ ыртысының вертикальді қ озғ алысын, мұ хит, тең із суларының дең гейін анық тайды. 25 жыл сайын нивелирлеу жұ мысы жү ргізіледі. І –класты нивелирлеу торлары периметрі 2000км тұ йық полигоннан қ ұ ралады. Орташа квадраттық қ ателігі 1 км жү ріске 0, 5 мм. Бұ л нивелирлеуге нивелирлеудің басқ а кластары сү йенеді. 1-ші класқ а арналғ ан нивелирлердің цилиндрлік дең гейінің бө лік қ ұ ны 10 секунд, кө ру дү рбісінің ү лкеюі 40 есеге дейін болады. Нивелирлеу кезінде станцияларда есеп алу дә лдігі мм-дің оннан бір бө лігін қ ұ райды.

ІІ-ші класты нивелирлеу жү рістері 1-ші класты нивелирлеу пункттерінің арасында полигондарының периметрлері 500-600 км болып жасалады. 1 км жү ріске кететін орта кв қ атенің шамасы 2 мм. Жү рістің максималды ұ зындығ ы тұ йық талғ ан ү шін 40км.

ІІІ -класты нивелирлеу жү рістері 1-ші жә не 2-ші класты полигондардың ішінде жеке жү рістер н/се қ иылысатын жү рістер жү йесі тү рінде жасалады, олардың периметрлері 150-200 км-ден 6-9 полигонғ а бө лініп қ ұ ралады ал орташа квадраттық қ ателіктері 5 мм-ден аспауы керек. Жү рістің максималды ұ зындығ ы тұ йық талғ ан ү шін 25км.

4-ші класты нивелирлеудің жү рістері жоғ ары класты нивелирлеу пункттеріне сү йенеді. Олар жеке жү рістер н/се қ иылысатын жү рістер жү йесі тү рінде жасалады, орташа квадраттық қ ателігі 10 мм. Жү рістің максималды ұ зындығ ы тұ йық талғ ан ү шін 10 км. Барлық класты мемлекеттік нивелирлеу торлары жергілікті жерде ә рбір 5-7 км сайын тұ рақ ты белгілермен – репер жә не маркалармен бекітіледі.

Реперлер қ абырғ алық жә не грунттық болып бө лінеді. Грунттық реперлер қ ұ рылыс салынбағ ан территорияларда қ олданылады, олардың тө менгі бө лігі грунттың тоң далу дең гейінен тө мен болуы керек. Ә рбір нивелирлеу класы ү шін ө зіндік орындалу ә дістемесі болады: берілген нивелирдің керекті тү зетулері, станцияда есеп алу ә дістемесі, нивелирден рейкағ а дейінгі арақ ашық тығ ы, нивелирлік жү рістің ең ү лкен ұ зындық тары, нивелирлік жү рістің қ иыспаушылығ ын есептеу формуласы, станцияда жасалғ ан есептерді ө ң деу.

2) Техникалық нивелирлеу, биіктіктік тү сіріс негіздемесін жасауғ а жә не инженерлік қ ұ рылыстарды жә не жобалауларды жасауда қ олданылады. Мемлекеттік нивелирлеуге қ арағ анда техникалық нивелирлеу горизонталдық жә не ең істіктік кө здеу ө сімен де орындалады. Техникалық нивелирлеудің жү рісін мемлекеттік нивелирлеу биіктіктік реперін бастапқ ы пунктке беруден бастайды. Бұ л жү рісті реперге байланыстыру деп аталады.Жіберілетін қ иыспаушылық ты есептеу формуласы: жазық жерде f _h=50*√ L мм;

Таулы жерлерде f _h=5*√ n мм;

Мұ ндағ ы: L – жү ріс ұ зындығ ы, км. n –станция саны;

Биіктік ө сімшедегі қ иыспаушылық мына формуламен есептеледі:

f _h =∑ h _пр – (H _Б-H _А),

мұ ндағ ы: ∑ h _пр – жү рістегі қ иыспаушылық тың практикалық қ осындысы.

Нивелирлік рейкалар біржақ ты, екіжақ ты, тұ тас жә не жайылмалы болып бө лінеді.

Нивелир тү зетулері: 1. Нивелирдің дө ң гелек ө сінің дең гейінің ө сі нивелирдің вертикаль айналу ө сіне параллель болуы тиіс. 2. Тордың вертикаль жібі нивелирдің айналу ө сіне параллель болуы керек. 3. Цилиндрлік дең гейдің ө сі дү рбінің кө здеу ө сіне параллель болуы тиіс.

#

17)Тахеометриялық тү сіріс. Тахеометриялық тү сірістегі далалық жұ мыстардың қ ұ рамы.

Тахеометрлік тү сіріс нә тижесінде ситуация мен рельеф бейнеленген план алынады. Тахеометрия сө зі грек тілінен аударғ анда тез ө лшеймін деген мағ ынан білдіреді.

Тахеометриялық тү сірісте тү сірілетін нү ктеде тұ рғ ан рейканы аспаптың дү рбісімен бір рет кө здеу арқ ылы осы нү ктенің кең істіктегі жағ дайын (координаталарын, ара қ ашық тығ ын, салыстырмалы биіктігін) анық тайды. Демек, тахеометриялық тү сірістің мә ні аспаптың кө здеу ө сінің бір жағ дайында тік бұ рышты ν, кө лденең бұ рышты β жә не рейкадан қ ашық тық ө лшеуіш жіптерінің аралығ ындағ ы бө ліктер санын есептеуден тұ рады; осы мә ліметтер арқ ылы нү ктенің кең істіктегі координаталарын есептеп шығ арылады. Тахеометриялық тү сіріс автоматты аспап – тахеометрмен, жасалады. Тахеометрлік тү сірістер кішігірім жердің ірі масштабты планын алу ү шін қ олданылады. Ол сонымен қ атар теодолитпен де жү ргізілуі мү мкін. Бұ л жағ дайда кө лденең қ ашық тық жіптік алыстан ө лшеуішпен(светодальномер), ал биіктік ө сімше – тригонометриялық нивелирлеу арқ ылы алынғ ан тік бұ рышты пайдалана отырып есептеледі.

Тахеометриялық тү сірістің қ ұ рамына екі процесс кіреді: ситуацияны тү сіру жә не жер бедерін тү сіру. Ол кішкене учаскелерде, сонымен қ атар сызық тық қ ұ рылыстарды: жол, канал, электр желілері жә не т.б. тү сіргенде ү лкен масштабта (1/500 – 1/5000) орындалады. Қ азіргі кезде тахеометриялық тү сіріс электронды тахеометрмен орындалады. Тахеометрдің бірнеше тү рлері бар:

1. электрооптикалық тахеометр ЭТ;

2. қ ос бейнелі авторедукциялы алыстан ө лшеуіші бар ТД тахеометрі;

3. ішкібазалы тахеометр ТВ;

4. номограмды тахеометр НТ.

Тахеометриялық тү сіріс ү шін тү сіру негіздемесін жасау, ситуация жә не жер бедерінің тү сірісімен қ атар жү ргізіледі. Геодезиялық тордың пункттеріне кіретін, тахеометриялық тү сірістің пункттерінің тығ ыздығ ы келесі техникалық талаптарғ а сә йкес келуі керек:

Тахеометриялық тү сірістегі далалық жұ мыстың қ ұ рамы:

1.жергілікті жерді рекогносцировкалау жә не пункттерді бекіту 2.тү сірістің пландық -биіктіктік негізін жасау 3.жергілікті жердің контурын жә не жер бедерін тү сіру 4.тү сіріс негіздеуінің пункттерін мемлекеттік н/се жергілікті жү йе пункттеріне байланыстыру 5.камералдық жұ мыстар

Жергілікті жерді рекогносцировкалау кезінде геодезиялық тірек жү йесінің пункттері ізделініп табылады жә не тахеометриялық тү сірістің неғ ұ рлым қ олайлы орындары белгіленеді.Тахеометриялық жү рістің пункттері жақ сы кө рнекілікті биік жерлерде қ адалармен бекітіледі. Жү рістің ә рбір станциясында толық амалмен кө ршілес пункттердің арасындағ ы горизонталь бұ рыштар, екі рет -тура жә не кері бағ ытта жү рістің ә рбір қ абырғ асы бойынша горизонталь ара-қ ашық тық пен биіктік ө сімше анық талады. Теодолитпен жұ мыс істеген кезде ара-қ ашық тық пен биіктік ө сімше калькулятор н/се арнайы кесте арқ ылы есептеледі.

Жү рістің кө ршілес пункттеріне бақ ылауды аяқ тағ аннан кейін алдың ғ ы пунктке бағ ыттай отырып, алидада арқ ылы дү рбіні рейкағ а бұ рады. Рейканы жер бедерінің н/се ситуацияның сипаттық нү ктелеріне қ ояды. Бұ л жағ дайда тахеометрдің горизонталь дө ң гелегі бойынша есеп алады, ә рбір нү ктенің кең істіктік орналасуын жә не биіктік ө сімшесін анық тайды. 15-20 нү ктені тү сіргеннен кейін кө здеу дү рбісін алдың ғ ы пунктке кө здеу арқ ылы аспап лимбасының бағ дарын бақ ылайды. Бастапқ ы есептен ауытқ у 2 секундтан аспауы керек. Ө лшеу нә тижелері арнайы журналғ а жазылады. Тахеометрлік тү сірістің нә тижелерін ө ң деу келесі кезең дерден тұ рады:

1. тахеометриялық жү ріс пункттерінің биіктік белгілері мен координаталарын анық тау

2. рейкалық нү ктелердің биіктік белгілерін анық тау

3. тахеометриялық тү сірістің планын жасау

Тахеометрлік тү сірістің планын жасау технологиясы.

Есептеу жұ мыстары аяқ талғ аннан кейін тү сірістің топографиялық планы жасалады. Тахеометрлік тү сірістің планын жасау жалпыдан жекеге ө ту принципі бойынша жасалады. Алдымен координаталық тор салынады. Содан кейін планғ а тірек пункттерін, одан ә рі тү сіріс негіздеуінің нү ктелерін салады. Тахеометрлік тү сірістердегі полярлық ә діспен тү сірілген нү ктелерді планғ а тахеографтың кө мегімен салу қ олайлы. Нү ктелер салынып болғ аннан кейін горизонтальдар жү ргізіледі. Горизонтальғ а дейін жер бедерінің пішінін оның ө зіне тә н басты сызық тарын тү сіреді. Пландағ ы горизонтальдар штрихтармен толық тырылады да қ алың датылғ ан горизонтальдардың ү зілген жеріне биіктік белгілерін жазады.

#

18)Тахеометриялық тү сіріс. Тахеометриялық тү сірістегі камералдық жұ мыстардың қ ұ рамы.

#

19)Теодолиттік тү сіріс. Теодолиттік тү сірістегі далалық жұ мыстардың қ ұ рамы.

Теодолиттік тү сіріс деп жер бетінің тек контурлық планын жасау ү шін, теодолит жә не ө лшеу лентасын н/се қ ашық тық ө лшеуіштің кө мегімен орындалатын жұ мыстарды айтады. Теодолиттік тү сіріс жазық жер бетінде, елді-мекенді аймақ тарда, қ ұ рылыс, тау-кен аймақ тарында, темір жол тораптарында т.б. жерлерде пландар жасау ү шін жү ргізіледі. Ө лшеу жұ мыстары теодолиттік жү рістерінің нү ктелеріне негізделіп жү ргізіледі. Теодолиттік жү рістер деп – тұ йық талғ ан н/се тұ йық талмағ ан сынық сызық тар жү йесінен тұ ратын полигондарды айтады. Бұ рыштық ө лшеулер теодолитпен жү ргізіледі, бұ л кезде оң жә не сол дө ң гелектерден есеп алынады. Қ абырғ алары 1/2000 жоғ ары емес салыстырмалы қ ателікпен тура жә не кері бағ ыттарда ө лшеу ленталарымен н/се жарық ты қ ашық тық ө лшеуішпен ө лшейді. Бұ рыштар мен ұ зындық тардың берілгендері арнайы дала журналына енгізіледі.

Теодолиттік тү сіріс жұ мыстарының қ ұ рамы тө мендегідей:

1.жергілікті жерді рекогносцировкалау жә не пункттерді бекіту 2.тү сірістің пландық негізін жасағ ан кезде, бұ рыштарды жә не сызық тардың ұ зындығ ын ө лшеу 3.жергілікті жердің контурын жасау 4.тү сіріс негіздеуінің пункттерін мемлекеттік н/се жергілікті жү йе пункттеріне байланыстыру 5.камералдық жұ мыстар

Теодолиттік жү рістер тұ йық талғ ан жә не тұ йық талмағ ан болады. Теодолиттік тү сірістерді жү ргізу кезінде міндетті шарт болып, оларды пландық тірек торларына байланыстыру табылады. Ол ө лшеулердің нә тижелерін қ адағ алап, олардың дә лдігін қ амтамасыз етеді. Тұ йық талғ ан жү рісте полигонның мемлекеттік н/се жергілікті координаталар жү йесіндегі бір нү ктесінің координатасы белгілі болса жеткілікті. Ал тұ йық талмағ ан жү рісте олардың бастапқ ы жә не соң ғ ы нү ктелері тірек нү ктелерге байланыстырылады. Теодолиттік жү рістер 1жә не 2-разрядтарғ а бө лінеді. 1-разрядта координаталар б/ша салыстырмалы қ ателік 1/2000, 2-разрядта – 1/1000 болады. 1-разрядты теодолиттік жү рістер ірі масштабты (1/500, 1/1000) тү сірістерді орындау мақ сатында жасалады. Қ абырғ асының орташа ұ зындығ ы 120 м аспауы керек. 2-разрядты теодолиттік жү рістер сызық тық қ ұ рылғ ыларды (автомобиль жолдары, электр желілері) жү ргізуде орындалады. Жазық жерлерде теодолиттік жү рістер микротриангуляциямен ауыстырылуы мү мкін. Жергілікті жердің сипатына жә не теодолиттік жү рістердің тірек нү ктелеріне қ атысты контурларының орналасуына байланысты ситуацияны тү сірудің келесі ә дістері қ олданылады:

- перпендикулярлар ә дісі

- полярлық координаталар ә дісі

- тү зулерді қ иылыстыру ә дісі

- бұ рыштарды қ иылыстыру ә дісі

- жармалар (створ) ә дісі

Перпендикулярлар ә дісі теодолиттік жү ріске жақ ын орналасқ ан, сызық тық объектілерді тү сіруге арналғ ан. Бұ л тә сілде ө лшеу лентасы, рулетка жә не экер қ олданылады. Тү зулерді қ иылыстыру ә дісі жақ ында орналасқ ан жеке объектілерді тү сіруге арналғ ан. Бұ рыштарды қ иылыстыру ә дісі алшақ та орналасқ ан жеке объектілерді тү сіруге қ олайлы. Полярлық координаталар ә дісі комплекстік ә діс болып табылады. Оны қ олдануда теодолит жә не қ ашық тық ө лшеу қ ұ ралдары пайдаланылады. Жармалар ә дісі теодолиттік жү рістің қ абырғ аларына тірелетін сызық тардың жармаларын н/се тірек нү ктелерінің жармасында орналасқ ан нү ктелерді тү сіруде қ олданылады.

Ситуациялық тү сірістің нә тижелері абристік журнал деп аталатын арнайы журналғ а енгізіледі. Абрис – ситуациялық тү сіріс кезінде, далалық жағ дайда жасалғ ан сұ лбалық сызба. Далалық жұ мыстардың нә тижелерін ө ң деу келесідей жү ргізіледі:

- теодолиттік жү рістер пункттерінің координаталары есептеледі

- сызба қ ағ азының бетіне қ абырғ асы 10 см болып келетін координаталық тор тұ рғ ызылады

- циркуль жә не масштабты сызғ ыштың кө мегімен, координаталарын пайдалана отырып, теодолиттік жү рістердің пункттері белгіленеді

- кө лденең масштабты жә не транспортирді пайдалана отырып, абристің берілгендері б/ша планғ а ситуацияны тұ рғ ызады.

#

20)Ө лшеу қ ателіктердің тү рлері. Тең дә лдікті ө лшеу қ атарын ө ң деу. Ө лшеу салмағ ы

Қ андай да болса дә лдікпен жә не мұ қ ият орындалғ ан ө лшеу жұ мыстарының нә тижесінде ө лшеу қ ателіктері болады. Сондық тан ө лшенетін ө лшем нақ ты мә ні жә не ө лшеу нә тижесі арасында ә рқ ашан да ауытқ у болады.

Ө лшеу нә тижесі D_изм жә не ө лшенетін ө лшем нақ ты мә ні D_е арасында айырмашылық ө лшеу қ ателігі деп аталады.

Ө лшеу қ ателіктері келесі негізгі себептерге байланысты: ө лшеу аспабының қ ателігі; орнатушы мө лшерлердің қ ателігі; ө лшеу кү шіне байланысты қ ателік; температуралық деформацияғ а байланысты қ ателік; ө лшеуді орындаушының субьективтік қ ателігі.

Қ ателіктерді келесі ү ш топқ а бө леді: ө рескел, жү йелік жә не кездейсоқ.

Ө рескел қ ателіктер деп ө лшеу жағ дайына сә йкес емес жә не ә лдеқ айда астам ө лшеу нә тижесін атайды. Мысалы, ө лшеу барысында аспаптың 8 сан мә н кө рсеткіші 0 сан мә ні кө рсеткішімен немесе 1 сан мә н кө рсеткіші 4 сан мә ні кө рсеткішімен шатастырылып алынды. Мұ ндай қ ателіктер бірнеше қ айталап ө лшеу кезінде айқ ындалынады, оларды есеп нә тижесіне ескермейді.

Қ айталап ө лшеу кезінде ө лшенетін мә н тұ рақ ты немесе басқ а заң дылық бойынша ө згеретін қ ателігі - жү йелік қ ателіктер деп аталады. Мысалы, ө лшеу жағ дайындағ ы температура нормальдік температурадан ауытқ уына байланысты немесе ө лшеу аспабының кө рсеткіш тілі, белгісі нольдік сызық шасынан ауытқ уына байланысты болуы мү мкін. Жү йелік қ ателіктерді анық тап жою ү шін ө лшеу аспаптарын мемлекеттік немесе салалық метрологиялық қ ызмет орындарында тексереді, арнайы ө лшеу ә дістерін қ олданады, бірнеше рет қ айталап жә не ө лшеу орындарын ө згертіп, ө лшеу аспаптарын ауыстырып ө лшеу жұ мыстарын орындайды. Жү йелік қ ателіктерді ө лшеу санын арттыру арқ ылы азайтуғ а болмайды.

Ө лшеу жү йелік қ ателіктерінің қ ұ раушылары – қ ұ ралдық, ә дістемелік жә не субьективтік.

Қ ұ ралдық қ ателіктер қ олданылатын ө лшеу аспабының дә лдігіне байланысты: кинематикалық сұ лбасының кемшіліктері; аспап бө лшектері ө лшемдерінің, пішін жә не беттер орналасуының ауытқ уы; аспап пайдалану кезіндегі тозуы.

Ә дістемелік қ ателіктер қ олданылатын ө лшеу ә дістемелерінің кемшіліктеріне байланысты: ө лшеу жұ мыстарының нормальдік жағ дайының қ амтамасыздығ ы; аспап дұ рыс орнатылмауы; ө лшеу ә дістемесінің қ ателігі; дә лдікті емес есептеу байланыстарын қ олдануы.

Бір мә нді қ айталап ө лшеу кезінде, ә сер етуші факторлар кездейсоқ заң дылық бойынша ө згеруіне байланысты пайда болатын қ ателік, қ ездейсоқ қ ателіктер деп аталады. Мысалы, аспап кө рсеткіштерінің тұ рақ сыздығ ы, ө лшемдерді оқ ып алу кезіндегі дө ң ғ елету.

Ө лшеу барысында кездейсоқ қ ателіктердің шамасы мен бағ ыты тұ рақ ты болмайды. Ө лшеулер нә тижесіндегі кездейсоқ қ ателіктерді кеміту ү шін, біріншіден мұ қ ият ө лшеу, екіншіден ө лшеулер санын арттыру қ ажет.

Ө рнектелу тə сілі бойынша қ ателіктер – абсолюттік, салыстырмалы жə не келтірілген болып жіктеледі. Абсолюттік қ ателік – ө лшенетін физикалық шама бірлігімен ө рнектелетін Ө Қ қ ателігі: Δ = Хө л.– Хш. Салыстырмалы қ ателік – ө лшеу қ ұ ралының абсолюттік қ ателігінің ө лшеу нə тижесіне немесе ө лшенген физикалық шаманың нақ ты мə ніне қ атынасымен ө рнектелетін Ө Қ қ ателігі: γ сал. = (Δ Х/Хш)100. Ө лшеу қ ұ ралы ү шін γ сал. шкаланың берілген нү ктесіндегі қ ателікті сипаттайды. Ол ө лшенетін шама мə ніне тə уелді, ə рі қ ұ рал шкаласының ең кіші мə ні болып саналады. Сондық тан, кө біне ө лшеу қ ұ ралдарының сипаттамасы ү шін келтірілген қ ателік қ олданылады. Келтірілген қ ателік – бұ л, Ө Қ абсолюттік қ ателігінің барлық ө лшеу диапазонында тұ рақ ты шамасының шартты алынғ ан мə ніне қ атынасымен ө рнектелетін салыстырмалы қ ателік: γ кел = (Δ /Хнорм)100,.

#

21)Бө лу жұ мыстар. Бө лу жұ мыстардың мағ ынасы. Бө лу сызбасы.

Жалпы бө лу жұ мыстары инженерлік-геодезиялық жұ мыстардың негізгі тү рі болып табылады. Бө лу жұ мыстарын орындай отырып пландық жә не биіктіктік негіздегі нү ктелердің сипаттамаларын жә не сызбалық жобамен жұ мыс істеу барысындағ ы қ атарларды анық тай аламыз.

Ғ имаратты жобалаудағ ы бө лу жұ мыстарын ү лкен масштабтағ ы топографиялық пландардың негізінде салады. Жобаланатын ғ имараттың орынын обьектінің орналасуына жә не жарық тың негізіне мө лшерлеп табады. Сонымен қ атар топографиялық план жобаланғ ан ғ имараттың нү ктелеріне сипаттама бере отырып тұ тас геодезиялық жү йені қ ұ райды.

Бө лу жұ мыстары негізгі, басты, аралық (бө лшектік) осьтергі бө лінеді.

Бірінші негізгі бө лу жұ мыстарында геодезиялық негіз пункттерін байланыстырудың берілгендеріне сә йкес жер бетінде басты бө лу ө рістерінің орнын табады, оларды белгілермен бекітеді. Басты ө рістерге сү йене отырып, инженерлік қ ұ рылыстың негізгі ө рістерін бекітіп бө леді, ал ірі қ ұ рылыстарда бұ л мақ сат ү шін локальді бө лу торларын қ ұ ру қ ажеттілігі тууы мү мкін. Басты инженерлік қ ұ рылыста дә л қ ұ рылыстық бө лу жү ргізеді. Ғ имараттағ ы негізгі осьтер (жолдар, каналдар жә не т.б.) ғ имаратқ а қ осымша ось болып табылады. Ө неркә сіптік жә не азаматтық қ ұ рылыстарда негізгі ось болып ғ имаратқ а қ иғ аш осьтер саналады.

Басты осьтердің бекітілген нү ктелерінен жоба белгісінің дең гейі бір мезгілде қ ұ рылатын нү ктелермен жазық тық ты инженерлік қ ұ рылыстың жеке қ ұ рылыстық блоктар мен бө лшектерін бойлық жә не кө лденең ө стер бө леді. Инженерлік қ ұ рылыс элементтерінің ө зара орналасуын анық тайтын дә л бө лу жалпы жағ дай туғ ызатын басты ө сті бө луден анағ ұ рлым дә лірек орындалады. Егер жалпы жағ дайда жер бетінде басты ө стер 3-5 см, кейде одан да кө бірек қ ателікпен анық талса, ал негізгі жә не дә л ө стер 2-30мм, кейде одан да дә лірек дә лдікпен бө лінеді. Мұ нда белгілі осьтер ғ имараттар мен ү ймереттердің габариттік ө лшемін жә не пішінін анық тайды.

Аралық немесе бө лшектік осьтер дегеніміз ғ имараттар мен ү ймереттердің жеке элементтер. Фундамент қ ұ рылысын аяқ тағ аннан кейін конструкциялар мен технологиялық қ ұ рылғ ыларды жобалық жағ дайда келтіру ү шін монтаждық (технологиялық) ө стерді бекітеді жә не бө леді.

Бұ л этап геодезиялық ө лшеулердің анағ ұ рлым жоғ ары дә лдігін қ ажет етеді (1, 0-0, 1мм жә не дә лірек).Сонымен, инженерлік қ ұ рылыстарды бө лу кезінде геодезиялық жұ мыстарды жү ргізудің жалпы принципі қ адағ аланады: жалпыдан жекеге. Алайда, бұ л жұ мыстардың орындалу дә лдігі бірден ү шінші этапқ а қ арай жоғ арылайды. Мұ нда ү ймереттің жобасында координаттар, бұ рыштар, ара қ ашық тық жә не қ ателіктер кө рсетіледі.

Бө лу жұ мыстары− бұ л қ ұ рылыс-монтаждық ө ндірістегі бір-бірімен байланысқ ан бірнеше кешенді қ ұ райтын жү йе. Сондық тан бө лу жұ мыстарының технологиясы жә не ұ йымдастырылуы қ ұ рылыстың кезең деріне тығ ыз байланысты.

Жобаны жер бетіне шығ ару немесе ғ имаратты бө лу деп жобаның жұ мыс сызбаларына сә йкес жер бетінде салынып жатқ ан ғ имараттың нү ктелері мен жазық тық тарының пландық жә не биіктіктік орнын анық тау ү шін жасалатын геодезиялық жұ мыстарды айтады.

Жобадағ ы қ ұ рылыстарды бө лу кезінде, ә детте жер бетінде бір бағ ыт немесе бір нү кте ғ ана беріледі, ал екінші бағ ыт немесе екінші нү ктені жобалық бұ рыш немесе жобалық қ ашық тық ты салу арқ ылы табу керек. Сондық тан, бө лу жұ мыстары кезінде жобада берілген ө лшемдердің кө п қ айталана ө лшеу тә сілін қ олдану қ иынғ а соғ ады.

Басты бө лу ө стерінен басқ а, қ ұ рылыстың анағ ұ рлым жауапты бө ліктерінің негізгі ө стерін ажыратады (агрегаттардың, қ ұ рылғ ылардың, сызық тардың жә не т.б.).Олар бір-бірімен технологиялық тү рде байланысты жә не жоғ арғ ы дә лдікпен анық талады. Басты жә не негізгі ө стерге инженерлік қ ұ рылыстар мен негізгі конструкциялардың барлық дә л бө лшектерін бө лу ү шін қ олданылатын қ осымша ө стер орнын байланыстырады (котловандарды, блоктарды, фундаменттерді, конструкцияларды жә не т.б.). Жазық тардың, дең гейлердің жә не жобаның жеке нү ктелері шартты бетте беріледі жә не жоғ ары қ арай оң, тө мен қ арай теріс таң бамен белгіленеді.

Ә рбір инженерлік қ ұ рылыс ү шін шартты бет жобада кө рсетілетін нақ ты абсолюттік белгіге сә йкес келеді.

#

22)Аудандарды анық тау тә сілдері.

Площади участков могут быть вычислены по результатам полевых измерений или измерены по картам (планам).

По результатам полевых измерений используют два способа определения площадей:

- аналитический по прямоугольным координатам вершин участка; используется в случае, когда участок ограничен ломаной линией, а прямоугольные координаты его вершин известны с высокой точностью.

- графический способ участок на плане разбивают на простейшие геометрические фигуры (треугольники, четырехугольники и т.д.) И графически с точностью масштаба определяют их элементы. Площадь участка равна сумме площадей фигур, из которых он состоит. К графическому способу относится определение площади при помощи палетки

По картам (планам) используют следующие способы определения площадей:

- механический с помощью специального прибора - планиметра;

- графо-аналитический по прямоугольным координатам вершин участка, определенным по карте (плану);

- другие способы, основанные на применении специальных машин, точных весов, электронных планиметров, ЭВМ и пр.

#

23) Тура жә не кері геодезиялық есептер.

Геодезиялық жұ мыстарда пункттер координаталары, олардың ара қ ашық тық тары мен дирекциондық бұ рыштары арқ ылы тікелей тура немесе кері есептерді шешу арқ ылы анық талады.

Тура геодезиялық есеп. Егер координаталары белгілі А пунктінен екінші В пунктіне дейінгі d арақ ашық тық жә не α дирекциондық бұ рыш белгілі болса, онда В пунктінің координаталарын табуғ а болады. Координаталардың бір пунктке осылайша берілуін тура геодезиялық есеп деп атайды.

63 – сурет – Тура жә не кері геодезиялық есептер

Х, У координаталарын былай анық тауғ а болады

(60)

Екі нү ктенің координаталарының айырмасы Δ x, Δ y координаталар ө сімшесі деп аталады. Ол былай анық талады

(61)

Координаталар ө сімшесінің таң балары румбтардың ширегіне байланысты болады.

16 – кесте - Координаталар ө сімшелерінің таң балары

Координаталар ө сімшелерін Δ х жә не Δ у шамаларын натуральдық тригонометриялық кестенің кө мегімен, микрокалькулятормен немесе дербес электрондық машинамен есептеп шығ арады.

Кері геодезиялық есеп. Координаталары белгілі екі пункттің дирекциондық бұ рышы α мен арақ ашық тығ ын d анық тау керек. Осы есепті кері геодезиялық есеп деп атайды.

немесе (62)

Румбтың мә нін тригонометриялық функциялардың натуральдық шамаларының кестесінен немесе микрокалькулятормен есептеп анық тауғ а болады.

Арақ ашық тық шамасын келесі формуламен анық тайды

немесе

Тура геодезиялық есеп - бастапқ ы нү ктенің координаталары, одан келесі нү ктеге қ арайғ ы бағ ыттың дирекциондық бұ рышы жә не нү ктелердің арақ ашық тығ ы белгіліболғ анда екінші нү ктенің координаталарын анық тау есебі

Прямая геодезическая задача. По известным координатам х ₁ и у ₁ точки 1, дирекционному углу a_1-2 и расстоянию d _1-2 до точки 2 требуется вычислить ее координаты х ₂, у ₂.

1) нахождения приращений:

2) нахождения координат:

В обратной геодезической задаче находят дирекционный угол и расстояние:

1) вычисляют румб по формуле:

2) находят дирекционный угол в зависимости от четверти угла:

3) определяют расстояние между точками:

#

24) Геометриялық нивелирлеу. Тә сілдер, сұ лбалар, формулалар

Геометриялық нивелирлеу- ө зара биіктік горизонталь кө здеу сә улесі арқ ылы анық талады жә не нивелир аспабының кө мегімен орындалады.

Геометриялық нивелирлеуде бір нү ктенің екінші нү ктеге байланысты ө зара биіктігін горизонталь кө здеу сә улесімен жә не сол нү ктелерде вертикаль орналасқ ан рейкалардың кө мегімен анық тайды.

Анық талғ ан биіктіктер мен берілген бастапқ ы нү ктенің биіктігі арқ ылы қ алғ ан нү ктелердің биіктігі анық талады. Геометриялық нивелирлеудің екі ә дісі бар: ортағ а қ ою жә не алғ а қ арай нивелирлеу.

#

25) Топографиялық пландар мен карталар, масштабтары, масштабтардың дә лдігі

Топографиялық карта - шартты белгілермен, барлық сызық тарын белгілі бір мө лшерде бірнеше есе кішірейту арқ ылы жергілікті жерді қ ағ аз бетінде дә лме-дә л ә рі жан-жакты бейнелеу. Топографиялық картада арнаулы шартты белгілермен жердің барлық бө лшектерінің (бедері мен заттардың) орналасуы мен ө зара байланысы кө рсетіледі. Топографиялық картаны командирлер мен барлық дө режедегі штабтар ұ рысты дайындау, ұ йымдастыру, ә р тү рлі міндеттерді орындау барысында, сондай-ақ қ арсыластар мен ө з ә скерлері туралық, кабылданғ ан шешімдер мен жауынгерлік бұ йрық тар туралы мә ліметтер бейнеленген қ ұ жат ретінде кең інен қ олданады. Карта бойынша жергілікті жерді бағ алауғ а, қ озғ алыс бағ ытын зерттеуге, қ ашық тық ты, бұ рышты, алаң дарды, биіктікті, кең істікті анық тауғ а байланысты міндеттер орындалады, ұ рыстағ ы нысаналар мен ракеталардың, артиллерияның, т.б. ұ рыс тә ртібі анық талады. Топографиялық карталар жалпы мемлекеттің, елдің қ орғ аныс қ ажеттілігін қ амтамасыз ету ү шін де, халық шаруашылығ ы ү шін де қ ажет. Топографиялық карта кө мегімен орындалатын міндеттердің сан алуандығ ы ө р тү рлі масштабтағ ы карталардың болуын керек етеді

План (лат. planum — жазық тық) —жер бетінің белгілі бір телімін жазық тық та (1: 10000 не одан да ү лкенірек масштабпен) шартты белгілердің кө мегімен бейнелейтін сызба (топографиялық План);

Топография – геодезиялық ізденістер нақ ты ауданның (алаң ның) топографиялық жағ дайын зерттеуді жә не жобалауғ а қ ажетті ірі масштабты пландар алуды қ амтамасыз етеді.

Топография-геодезиялық ізденістердің қ ұ рамына келесілер кіреді:

-топография- геодезиялық зерттеулердің бар материалдарын жинау жә не талдау;

-3 жә не 4 класты мемелекеттік геодезиялық торларды, 2 разрядты толық тыру торларын жә не II, III, IV класты нивелир торларын бө лу (салу);

- пландық -тү сіріс геодезиялық торларын қ ұ ру;

- топографиялық тү сіріс (қ ажет кезінде аэрофототү сіріс) жасау жә не топог пландарды жаң арту.

Жобаланатын объектілердің сипатына жә не қ ызметіне, жобалаудың кезең іне, инженерлік коммуникациялардың жиілігіне, жер бетіндегі қ ұ рылыс алаң ына, пайдаланатын жерлердің аумағ ына, табиғ и жағ дай мен рельефіне байланысты топография-геодезиялық ізденістерде тү сірістердің масштабы мен рельефтің қ има биіктігі анық талады.

Топография-геодезиялық ізденістерде жиі қ олданатын пландардың масштабы 1: 5000, қ има биіктігі 1, 0 м, 1: 2000, 1: 1000, 1: 500 қ има биіктіктері 0, 5м, кей уақ ыттарда қ има биіктігі 0, 25м алынады.

Топографиялық план масштабы 1: 10000 келесі жұ мыстарғ а арналғ ан:

- қ алалар мен поселоктарды салуда жерді пландау

- жол қ ұ бырлары мен электр желілерінің трассасын таң дау

- орман мелиорациясының жобаларын жасау

- гидротехникалық қ ұ рылыстарды салуғ а территорияларды таң дау.

Топографиялық план масштабы 1: 5000 келесі жұ мыстарғ а арналғ ан:

- ірі жә не орта қ алалардың ірі ө ндіріс аудандарының, кү рделі кө лік торабының басты планын жасау, жерді суару жә не қ ұ рғ ату ү шін жобаларды жасау, жазық жә не тау ө зендерінде гидротү йіндерді салу жә не т.б.

Топографиялық план масштабы 1: 2000 келесіге арналғ ан: кіші қ алаларды, қ ала типтес поселоктарды жә не ауылдық елді мекендерді салу ү шін басты планын жә не жобаларын (жұ мыс жобаларын)жасау; инженерлік тораптарды вертикаль пландаудың схемасын жасау; қ алалық ө ндірістік аудандардың пландау жобаларын жасау жә не т.б.

Топографиялық план 1: 1000 келесіге арналғ ан: салынбағ ан территориялар мен 1 этажды қ ұ рылыс территориясының жобасын жә не жұ мыс қ ұ жаттарын жасау, территорияны пландау жә не кө галдандыру ү шін жобаларды жасау; гидротехникалық қ ұ рылыстардың жұ мыс қ ұ жаттарын жасау жә не т.б

Топографиялық план 1: 5000 келесіге арналғ ан: кө п этажды кү рделі қ ұ рылыстардың коммуникация торлары мен ө неркә сіп ө ндірістерінің, кө шелердің жұ мыс жобаларын немесе жұ мыс қ ұ жаттарын жасау, жеке гидротехникалық қ ұ рылыстардың жұ мыс жобаларын немесе жұ мыс қ ұ жаттарын жасау жә не т.б. 1: 500 масштабын қ ұ рылыс масштабы деп атайды.

Ірі масштабты пландарды анық қ ажетті дә лдікпен жә не толық тү рде келесілер бейнеленеді: триангуляция, трилатерация, полигонометрия пункттері, нивелир торларының реперлері, жә не қ ұ рылыстар, ү йлер, ғ имараттар, ауылшаруашылық жә не коммунальдық объектілер, жол тораптары мен оның қ ұ рылыстары; гидрография жә не гидротехникалық қ ұ рылыстар (кналдар, плотиналар); жер бетіндегі коммуникациялық (қ ұ бырлар, электр желілері жә не т.б.); жер асты коммуникацияларының шығ ыстары; жасыл желектер, топырақ жә не жер бетінің шағ ын пішіні (қ ұ м, тақ ыр, тастар жә не т.б.).

Ормандарды тү сіргенде ағ аштардың тү рі, олардың биіктігі, жуандығ ы, орташа аралық тары, кесілген орманның шекаралары жә не т.б. Жеке тұ рғ ан ағ аштарды тү сіріп, планда оларды кө рсету қ ажет.

Ірі масштабты пландарда су ақ қ ыштардың жылдамдығ ы мен шекарасын, жер асты суларының шығ у бө лігін, желек жамылғ ыларының орындарын анық тайды.

Топография-геодезиялық ізденістерде теодолит, тахеометр, нивелир, жарық қ ашық тық ө лшеуіш аспаптары, ленталар мен рулеткалар қ олданылады.

Жер беті мен оның шағ ын аймақ тары қ ағ аз бетіне белгілі бір масштаб аркылы кішірейтіліп кескінделеді. Масштаб дегеніміз пландағ ы, картадағ ы сызық тың (кесіндінің) ө зіне сә йкес жер бетіндегі ұ зындыгының горизонталь проекциясына қ атынасы. Масштаб сандық, сызық тық жә не кө лденең болып бірнеше тү рге бө лінеді.

Егер план 1: 1000 масштабында жасалса, онда жер бетіндегі ұ зындығ ы 1000 см-лік аракашық тық планғ а 1 см-лік кесінде тү рінде кескінделген болады. Мұ ндай масштаб сандық масштаб делінеді. Мына тө мендегі бірнеше сандық масштабтар 1: 1000; 1: 2000; 1: 5000; 1: 10000, т.б. ірісінен ү сақ тарына қ арай қ атармен жазылады. Масштаб ірі болса, ол планда арнаулы деректер толық кө рсетіледі. Ә р планның мақ сатына лайық ты ө зіне сә йкес масштабы болады. Егер сандык масштаб белгілі болса, сызық тың ұ зындығ ын қ ағ аз бетіне не керісінше, пландағ ы кесінді арқ ылы оның жер бетіндегі ұ зындығ ын анық тауғ а болады. Бірінші мысал: жер бетіндегі сызық тық проекциясы 275 м-ге тең делік. 1: 5000 сандық масштабта бұ л қ ашық тық планғ а 275: 5000, 00. 055м 5, 5 см-ге тең кесінді болып кескінделеді. Екінші мысал: 1: 2000 масштабы пландағ ы кесінді ұ зындығ ы 6, 5 см болса, онда жер бетіндегі ұ зындығ ы 6, 5 х 2000 1 3000 см 130м. Іс жү зінде бұ л есептерді қ олдану ың ғ айсыз болғ андық тан, сандық масштабтың орнына сызық тық, кө бінесе кө лденең масштаб қ олданалады. Сандық масштабтың қ ағ аз бетінде график тү рінде бейнелеуін-сызық тық масштаб дейді.

Сызық тық масштаб бір тү зудің бойын масштаб негізі деп аталатын біріне-бірі тең бірнеше кесінділерге бө лгеннен шығ ады. Масштаб негізгі ә детте 1 см-ге тең болып келеді. Сол жақ тағ ы шеткі негіз тең 10 бө лікке бө лінеді де, оның оң жақ ү шы 0- деп белгіленеді. Сандық масштабтың да кемшілігі бар, ол сызық тық масштабпен пайдаланғ анда, оның 0-ден сол жақ тағ ы негізінің ү сақ бө лшектерінің аралығ ын кө з мө лшермен бағ алаудан тұ рады. Сондық тан ө те ү лкен дә лдікті қ ажет ететін ө лшеулер ү шін кө біне кө лденең масштаб қ олданылады.

Тү зу сызық жоғ арыдағ ыдай «масштаб негізін» 2см-ге тең етіліп, бірнеше бө ліктерге бө лінеді. Оң жақ тағ ы 0, 2, 4, 6, 8 нү ктелерінен перпендикуляр тұ рғ ызылып, олар тө менге тү зу сызық тан бастап, ә рқ айсысы 2 не 3 мм-ге тең 10 бө лікке бө лінеді. Бө лінген нү ктелер арқ ылы бастапқ ы тү зу сызық қ а параллель сызық тар жү ргізіледі. Сол жақ тағ ы масштаб негізінің тө менгі жә не жоғ арғ ы қ абырғ алары «10- ғ а бө лініп, масштабтың кіші негізі» алынады. Олар суреттегідей қ иғ аш сызыкгармен қ осылады. Осылай сызылғ а