Зоналық тік бұрышты жазық координаталар жүйесі

Зоналық тік бұ рышты жазық координаталар жү йесі. Жер бетінің едә уір территориясын планғ а, картағ а тү сіру ү шін жер бетіндегі нү ктелерді эллипсоид бетінен жазық бетке кескіндеу қ ажет болады. Міне, осындай кескіндеу кезінде мына тө менгі шарттар сақ талуы керек: 1) жер бетіндегі арақ ашық тар ө згерістерінің ауытқ у мө лшерінің шамалы болуы; 2) жер бетіндегі бұ рыштың проекцияғ а ешқ андай ө згеріссіз тү сірілуі; 3) географиялық координаталардан тік бұ рышты координаталар жү йесіне кө шу мү мкіндігі.

Осы жоғ арыда айтылғ ан шарттарғ а кө лденең цилиидрлік деп аталатын неміс ғ алымы Гаусс ұ сынғ ан проекция тә сілі сә йкес келеді. Бү л проекцияғ а Жер эллипсоидының беті зоналарғ а бө лінген. Ол зоналар шығ ысы мен батысында меридиандармен шектеліп, оң тү стік полюстен солтү стік полюске карай созылып жатады.

Зоналардың бойлық тағ ы ені 6°-тық болып келеді, нө мірлері Гринвич меридианынан шығ ыска қ арай белгіленеді. Қ азақ станның кең байтақ территориясы 6°-тық зоналар бойынша есептегенде 8-ден 15-ші зонағ а дейінгі аралық ты алып жатыр. Гаусс проекциясында зоналардың орталық (осьтік) меридианы жазық тық қ а ешқ андай ө згеріссіз проекцияланады, ал осьтік меридианнан алыстағ ан сайын, қ ашық тық тар аздағ ан ө згеріске ү шырайды.

Кейде ү лкен дә лдікті қ ажет ететін жұ мыстарда жер шарының бетін жазық тық қ а 3°-тық зоналар арқ ылы проекциялайды. Зоналардың осьтік меридианы (х осі) мен (у) жазық тық та ө зара перпендикуляр тү зу сызық тармен кескінделеді, олардың қ иысу нү ктесі координаталар басы болады. Қ азақ стан Солтү стік жарты шарда жатқ андық тан, барлық нү ктелердің абсциссалары-(Х) оң болып, ал ординаталары У ә р зонаның осьтік меридианының шығ ыс жағ ынан-оң, ал батысында-теріс болып келеді. Кейде теріс ординаталармен жұ мыс істеудің қ олайсыздығ ынан У-осінің басын батысқ а карай 500 км-ге шегеру келісілген, демек зоналардың ординаталары қ айталанып отырады. Сондық тан, нү ктенің қ ай зонада орналасқ анын білу ү шін У мағ ынасының алдына сол зонаның нө мірі жазылады. Ә рі қ арай ә р зона осьтік меридианмен экваторғ а параллель етіп жү ргізілген кереге кө з сызық тарга бө лініп, олар-тік бұ рышты координаталар торы не километрлік тор деп аталынады.

Сө йтіп, ә рбір зонаның ортадағ ы меридианы-осьтік меридиан деп аталады. Шығ ыс жарты шарындағ ы кез-келген зонаның осьтік мериданының бойлығ ы мына формула бойынша аныкталады: λ =6°N-3 (3) мұ ндағ ы N-6°- тық зонаның нө мірі.

Координаталық осьтер мен тік бұ рышты координаталар басының ә рбір зонада толық аныкталғ ан географиялық орны болатындық тан, тікбұ рышты жә не географиялық жү йелері ө зара байланыста болады. Ендеше, нү ктенің тік бұ рышты координаталарынан геодезиялык координаталарга кө шуге немесе керісінше жасауғ а толық мү мкіндік бар.