Тақырып. Экономикалық қылмыстылықтың криминологиялық сипаттамасы

Экономикалық қ ылмыстылық – бұ л экономика саласы мен оғ ан байланысқ ан басқ а да қ оғ ам салаларында жасалатын қ ылмыстар жү йесі. Ол экономикалық қ ызмет саласындағ ы жә не меншікке қ арсы қ ылмыстарды қ амтиды.

Криминологияда қ азіргі кезде экономикалық қ ылмыстылық тың барлық талаптарғ а жауап бере алатындай критерийлері анық тала қ оймағ анын атап ө ту керек.

Экономикалық қ ылмыстылық тү сінігінің мазмұ ны мә селесі бойынша европалық мамандар 1981-ж. қ абылданғ ан Ә ділет министрлері комитетінің ұ сыныстарына арқ ау етеді, онда «спецификалық» жә не «спецификалық емес» қ ұ қ ық бұ зушылық тардың 16 тү рі тізбектелген.

Еліміздегі экономикалық қ ылмыстылық ты сипаттайтын басты сапалы белгілер қ атарында экономикадағ ы кү штеудің дең гейінің тү суі мен ә леуметтік қ ұ қ ық тық бақ ылау жү йесінің біртіндеп қ алыптаса бастағ анын атауғ а болады. Сол сияқ ты экономикалық қ ылмыстылық та латенттіліктің жоғ ары екендігін де естен шығ армау керек.

Отандық экономикалық қ ылмыстылық тың детерминациясы, динамикасы мен трансформациялануы капитализмге ауысуғ а кө п байланысты. Кең естік экономикалық тә ртіптің қ ұ лдырап, жаң а дә уір формациясының қ алыптаса бастауы елде кө птеген келең сіз қ ұ былыстарғ а жағ дай жасағ аны мә лім.

Экономикалық қ ылмыстылық ты зерттеушілер кө лең келі экономика тү сінігін жиі қ олданады. Ол сә йкес жү йелерде тауарлар мен қ ызметтерге қ атысты мә мілелердің тіркелмеуінен, туындағ ан қ ұ қ ық қ а қ айшы қ атынастардың жиынтығ ы.

Ө ткен ғ асырдың 90-жылдары экономикалық қ ылмыстылық пен тура байланысты кө лең келі экономиканың криминалдық секторлары қ алыптасқ ан. Оларғ а мыналар жатады:

- несие қ аржы саласындағ ы қ ылмыстар;

- салымшыларды алдау;

- қ ару - жарақ тың криминалды нарығ ы;

- шикізаттың заң сыз экспорты;

- заң сыз жолмен алынғ ан қ аражаттарды легализациялау;

- салық тан жалтару, салық салу объекттерін жасыру;

- жекешелендірудің криминологиялық маң ызды салдарлары;

- ұ рланғ ан кө ліктер сату;

- спирт ішімдіктерін жасырын сату.

Экономикалық қ ылмыстылық тың тенденциялары мен негізгі сипаттамалары ө ткізілетін экономикалық реформалардың келең сіз салдарларының аккумуляциялану процесіне байланысты болады.

90-жылдардағ ы экономикалық қ ылмыстылық тың себептері мен шарттары болғ ан ә леуметтік, экономикалық жә не ә леуметтік психологиялық қ ұ былыстар мен процестер қ атарында мыналарды атауғ а болады:

Кү н сайын ө сіп отырғ ан аномия, ұ зақ жылдар бойы қ оғ амда орнық қ ан қ ұ ндылық тардың, экономикалық жә не қ ұ қ ық тық мінез ү лгілерінің дағ дарысқ а ұ шырауы, халық тың басым кө пшілігінің ресми декларацияланғ ан «жаң а» қ ұ ндылық тарғ а легальды жолмен қ ол жеткізуге мү мкіндігінің болмауы;

Кө лең келі экономика функционерлерінің легальды бизнеске ауысуы;

Бизнес жү ргізудің орнық қ ан этикасының болмауы;

Ә леуметтік поляризацияланудың кү рт ө суіне ә кеп соқ қ ан қ оғ амның ә леуметтік қ ұ рылымындағ ы аса жаман ө згерістер;

Халық тың басым кө пшілігінде ең бекке деген ынтаның азаюы;

Жұ мыссыздық тың ө суі.

Экономикалық қ ылмыстылық тың алдын алудың басты бағ ыты нарық ү рдістерін ә леуметтік қ ұ қ ық тық мемлекет қ ұ ру мақ саттарына бағ ындыру болып табылады.

Негізгі ә дебиеттер: 5 бө лімде кө рсетілген: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 ә дебиеттерді қ араң ыз.

Қ осымша ә дебиеттер 5 бө лімде кө рсетілген: 32-34, 42, 43, 48, 49 ә дебиеттерді қ араң ыз.

16-тақ ырып. Сыбайлас жемқ орлық қ ылмыстылық

Коррупциялық қ ылмыстылық экономикалық жә не ұ йымдасқ ан қ ылмыстылық пен тығ ыз байланысқ ан екендігін жә не кейде олардың қ ұ рылымдық элементі ретінде қ арастырылатынын ескеруі керек. Дегенмен, қ ол сұ ғ у объектісі, жасалу аясы, себептері мен шарттары, мотивациясы, коррупционер тұ лғ асы секілді криминологиялық сипаттамаларының жиынтығ ы коррупциялық қ ылмыстылық ты қ ылмыстардың криминологиялық жіктемесінің жеке тобына ажыратуғ а мү мкіндік береді.

Коррупциялық қ ылмыстылық деп коррупциялық сипаттағ ы қ ылмыстардың барша жинағ ын айтады. Коррупция – мемлекеттік функцияларды атқ аратын адамдардың немесе оларғ а тең естірілген адамдардың лауазымды қ ызмет бабын пайдалана отырып немесе осығ ан байланысты артық шылық тарын пайдаланып, ө зінің немесе басқ аның пайдасына ө зі немесе делдалдар арқ ылы мү ліктік игіліктер мен артық шылық тарды алудан, сол сияқ ты аталғ ан адамдарды жеке немесе заң ды тұ лғ алар тараптарынан заң сыз осы игіліктерді бере отырып, сатып алудан тұ ратын ә леуметтік қ ұ былыс.

Коррупциялық қ ылмыстылық тың себептері мен шарттарын талдағ анда келесі детерминацияларғ а назар аудару керек: мемлекеттік қ ызметкерлердің ең бекақ ысының тө мен болуы; басқ армалық қ атынастардың жеткілікті реттелмегендігі, мысалы, кө птеген мә селелердің шешілуі бір ғ ана қ ызметкердің қ арауына берілгендігі; мемлекеттік қ ызметкерлердің табыстары мен шығ ындарына бақ ылаудың болмауы; мемлекеттік қ ызмет саласындағ ы коррупцияның болуына сабырлық пен қ арайтын қ оғ амдағ ы ә леуметтік-психологиялық жағ дай.

Коррупциялық қ ылмыскер тұ лғ асына сипаттама бергенде студент олардың ә леуметтік-рольдік (лауазымы, шені, уә кілеттіліктерінің шең бері) жә не ө негелі-психологиялық (заң нан гө рі материалдық игіліктерді қ ұ рметтейтіндігі, сораң дығ ы) қ асиеттерін білуі керек.

Коррупциялық қ ұ қ ық бұ зушылық тарғ а қ арсы кү ресте 1998-жылы 2-шілдеде қ абылданғ ан «Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес туралы» Қ Р заң ы ерекше роль атқ арады. Ол осы кү рестің негізгі қ ағ идаттарын, субъекттері мен лауазымды адамдарының шектерін, алдын алу шараларының мазмұ ны мен бағ ытын анық тайды.

Негізгі ә дебиеттер: 5 бө лімде кө рсетілген: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 ә дебиеттерді қ араң ыз.

Қ осымша ә дебиеттер 5 бө лімде кө рсетілген: 10, 11, 14, 27, 28, 40-44, 47-48, 54-55 ә дебиеттерді қ араң ыз.

17-тақ ырып. Абайсыздағ ы қ ылмыстылық тың криминологиялық сипаттамасы

Абайсызда жасалатын қ ылмыстар жалпы қ ылмыстылық тың бір бө лігі. Ә леуметтік қ ұ қ ық тық қ ұ былыс ретінде абайсыздағ ы қ ылмыстылық менмендік пен немқ ұ райдылық тан қ ұ ралады.

Криминологиядағ ы абайсыздағ ы қ ылмыстылық мә селесінің ө зектенуі абайсыздағ ы қ ылмыстық мінез тү рлерінің айрық ша интенсификациялануына, осы ә рекеттердің ә ралуан кә сіби жә не тұ рмыстық салаларда кө беюіне, келтірілген залалдың ө суіне байланысты.

Қ ылмыстылық тың жалпы қ ұ рылымында осы қ ылмыстылық тың азғ ана бө лікке ие болғ анына қ арамастан (олардың ү лесі 10-12% шамасында), абайсыздағ ы қ ылмыстар зардаптарының ауырлығ ы бойынша ылдың ғ ы қ атарда тұ р.

Ресми статистика бойынша абайсыздағ ы қ ылмыстардың динамикасының дең гейі тө мендеп келеді. Алайда мұ ндайда олардың латенттігінің жоғ ары болатынын ескеру керек.

Абайсыздағ ы қ ылмыстарда ө ндірістік травматизм жоғ ары ү лес салмақ қ а ие.

Экологиялық қ ылмыстардың абайсызда жасалатын тү рлері кө птеген адамдардың денсаулығ ы мен ө міріне, олардың ө мір сү руінің ортасына қ ауіп тө ндіреді.

Абайсыздағ ы қ ылмыстылық ты сипаттайтын кө рсеткіштер қ атарында виктимділік дең гейі бар, яғ ни қ ылмыстық мінез механизміне жә бірленушілердің қ ылмыстық абайсыздық қ а жағ дай жасайтын немесе оның тууына ық пал ететін қ ұ қ ық бұ зушылық тарын немесе басқ а да дұ рыс емес ә рекеттерін қ амтиды. Абайсыздық тағ ы қ ылмыстылық тың виктимділік дең гейі 20% шамасында.

Ә рекеттің жасалу саласына байланысты абайсыздағ ы қ ылмыстылық тың келесі тү рлерін ажыратады:

- тұ рмыстағ ы абайсыздық;

- техникалық абайсыздық;

- лауазымдық абайсыздық.

Абайсыздағ ы қ ылмыстардың спецификасымен танысқ анда осындағ ы қ ылмыстық мінез механизмінде криминогендік ситуация басты қ атарғ а шығ атыны байқ алуы мү мкін. Шынында да, абайсыздағ ы қ ылмыстардағ ы жағ дайдың маң ыздылығ ы қ асақ ана қ ылмыстарғ а қ арағ анда анағ ұ рлым айқ ындаушы роль атқ арады. Дегенмен, абайсыздағ ы қ ылмыстардың криминогендік детерминациясының сипаттамасын ситуативтілікпен ғ ана тү сіндіруге болмайды. Қ ылмыстық қ ателіктердің шамамен 60% жағ дайларында тұ лғ аның қ ауіпті ситуациямен қ атынаста болатын қ асиеттері маң ызды роль атқ арады.

Абайсыздағ ы қ ылмыстылық тың себептерінің қ атарында адамның қ ұ ндылық тық бағ ытының ерекшеліктерін атауғ а болады: ә леуметтік жауаптылық, парыздылық қ асиеттерінің қ алыптаспағ аны. Абайсыз қ ылмыскерлерге қ оғ амдық жә не жеке қ ауіпсіздік нормаларына немқ ұ райдылық пен қ арауғ а байланысты мінез қ ұ лық стереотиптерінің болуы тә н.

Абайсыздағ ы қ ылмыскерлердің, ә детте, екі типін ажыратады: біреуінде біреуінің мінезінде менменді жең ілтектік басым болса, басқ асында немқ ұ райдылық басым болады.

Негізгі ә дебиеттер: 5 бө лімде кө рсетілген: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 ә дебиеттерді қ араң ыз.

Қ осымша ә дебиеттер 5 бө лімде кө рсетілген: 40-43, 52, 53 ә дебиеттерді қ араң ыз.