Тақырып. Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының криминологиялық сипаттамасы

Кә мелетке толмағ андардың қ ылмыстылығ ы мен «ересектер» қ ылмыстылығ ы арасында «жай-кү й байланысы» байқ алады. Мысалы, ізденушілердің жазуынша, рецидивистердің 50-60% ө зінің қ ылмыстық карьерасын кә мелетке толмағ ан жасында бастайды.

Кә мелетке толмағ андар қ ылмыстылығ ының тү сінігі қ ылмыс субъектісінің жасының қ ылмыстық қ ұ қ ық тық белгісінің негізінде анық талады. Криминологияда ә уел бастан-ақ кә мелетке толмағ андардың жасы бойынша екі тобын ажыратады: 14-15 жастағ ы жә не 16-17 жастағ ы адамдардың қ ылмыстығ ы. Олардың істерінің ө зара ерекшеліктері айқ ын байқ алады. Сол сияқ ты кә мелетке толмағ андардың қ ылмыстылығ ына тә н ерекшеліктерді жастардың да (18-25 жастағ ы), жасына байланысты ә лі қ ылмыс субъектісі бола қ оймағ ан жасө спірімдердің де (10-13 жастағ ы) ә рекеттерінен байқ ауғ а болады.

Кә мелетке толмағ андардың қ ылмыстылығ ының ерекшеліктері осы жастағ ы адамдардың психологиялық қ асиеттеріне қ арай анық талады. Осы жастағ ы жасө спірімдер сыртқ ы ортаның ық палына, қ ұ рдастарының теріс ық палына, ересектердің ық палына тез тү седі.

Кә мелетке толмағ андардың криминалды белсенділігінің жоғ арылығ ы осы жастағ ылардың психикалық ерекшеліктеріне де байланысты. Жастардың энергетикасы жоғ ары, бұ рын ө зіне беймә лім болғ ан жаң алық «ашуғ а» ынтасы жоғ ары, инновациялық қ ызметте ө зін орнық тыруғ а талпынысы кү шті. Мұ ндай «ізденістері» адамды шығ армашылық табыстарғ а да, сонымен бірге келең сіз девиацияларғ а да (есірткі қ ұ марлық, нә псі девиациялары, қ ылмыс) ә кеп соғ ады.

Кә мелетке толмағ андардың виктимділігінің жоғ ары дең гейінің де орын алатыны осындан.

Кә мелетке толмағ андар қ ылмыстылығ ының келесі ерекшеліктерін атап ө туге болады:

- кө птеген қ ылмыстары «балалық қ а» тә н импульсивті сипатқ а ие;

- латенттігінің жоғ арылығ ы;

- кә мелетке толмағ андарда ересектерге қ арағ анда ө зін-ө зі орнық тыруғ а, жалғ ан достастық қ а, псевдоромантизмге байланысты алданыштары аса тә н;

- қ ылмыстарды топ болып жасауы;

- отбасындағ ы жә не тұ рмыстық қ ылмыстардың дең гейінің жоғ арылығ ы.

Кә мелетке толмағ ан қ ылмыскер тұ лғ асының келесі қ асиеттерін атауғ а болады.

Қ ылмыстардың 80% 16-17 жастағ ылары жасайды. Қ ылмыс жасағ ан кә мелетке толмағ ан қ ыздардың ү лесі 8-10% шамасында.

Басқ а қ ұ рдастарына қ арағ анда мә дениеті мен білімі тө мен, дегенмен соң ғ ы жылдары олардың қ атарында оқ ушылардың ү лесінің ө се бастағ аны байқ алады.

Отбасылық жағ дайы бойынша – басым кө пшілігінде ата-аналарының біреуі жоқ отбасынан, ә детте, ә кесіз ө скен балалар, тіпті, ата-аналарының екеуі де болғ ан жағ дайда – отбасындағ ы қ арым-қ атынастар жақ сы емес.

Кә мелетке толмағ ан қ ұ қ ық бұ зушыларда алкоголизация мен наркотизацияланудың кө рсеткіші ө те жоғ ары.

Кә мелетке толмағ ан қ ылмыскерлердің басым кө пшілігінде психикалық ауытқ улардың бар екендігі де ерекше назар аудартады.

Жасө спірім тұ лғ асының пісіп-жетілмегендігі оның ө негелік жә не қ ұ қ ық тық санасындағ ы айтарлық тай осал жерлерінің болуының басты себебі. Эгоистік психологияның басымдылығ ы байқ алады. Рұ қ сат етілген жә не рұ қ сат етілмеген тү сініктерге қ атысты тү сінігі нашар, қ ұ қ ық тық негативизм (нигилизм) қ алыптасқ ан.

Эмоционалдық -ерік саласында ар-ұ ят сезімінің тө мендігі, ұ стамсыздық тың, ө тірікшілдіктің, ө з мінезіне сыншылдық тың жоқ тығ ының, тұ лғ ааралық қ атынастардағ ы ригидтіліктің орын алуы байқ алады.

Жасө спірімдер қ ылмыстылығ ында ә леуметтік детерминанттармен қ атар биопсихологиялық та қ оздырғ ыштар байқ алады. Психологтардың айтуынша, жыныстық пісіп-жетілу жасында (11-13 жастан 16-17 жасқ а дейін) жасө спірімдерде дербестілікке деген сезім мен талпыныс аса қ атты болады.

Кә мелетке толмағ андар тұ лғ асында криминогенді сипаттардың қ алыптасуына мына жағ дайлар ық пал етеді:

- отбасының теріс ық палы;

- материалдық жағ дайының нашар болуы;

- қ оршағ ан ортасының теріс ық палы;

- ересек қ ылмыскерлердің айдап салуы;

- криминалдық субкультура қ ұ ндылық тарының таралуы;

- қ аң ғ ыбастық, қ адағ алаудың болмауы;

- білім мекемелерінің дең гейінің тө мендігі;

- жалпығ а ортақ бос уақ ыт жү йесінің қ ұ лдырауы;

- профилактикалық қ ызметтегі кемшіліктер;

- қ ылмыстық жә не пенитенциарлық саясаттың тиімсіздігі.

Негізгі ә дебиеттер: 5 бө лімде кө рсетілген: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 ә дебиеттерді қ араң ыз.

Қ осымша ә дебиеттер 5 бө лімде кө рсетілген: 37, 45, 46 ә дебиеттерді қ араң ыз.