Тв‑публицистика – журналистік зерттеу

Бұ дан басқ а телевизиядағ ы публицистикағ а қ осылғ ан жаң а жанрлардың

бірі – журналистік зерттеу. Қ азір, Қ азақ стандағ ы бірқ атар телеарналар осы

тә сілмен жұ мыс істей бастады жә не алғ ашқ ы аяқ алыстары жаман емес.

Бұ л жалынды жас журналистердің табандылығ ы мен таланттарының,

тынымсыз ең бектерінің арқ асы деуіміз керек. Ең бастысы зерттеуді

де ә діл, таза ә рі шынайы ең бекпен жү ргізген, жұ мыс істеген абзал.

Жалпы алғ анда аяқ алыстары жаман емес. Бірақ, бұ л жанрды дамыту

ү шін ең басты бір ұ станым бар ол туралы ә ң гімеміздің барысында тағ ы

айта жатармыз.

Сонымен, ә уелі журналисттік зертеу дегеніміз не, атқ аратын қ ызметі

қ андай жә не оның нысанасы кім немесе не? осы сұ рақ тарғ а жауап

іздеп кө релік.

Журналисттік зерттеу аспаннан тү спейтіні мә лім. Ол ең ә уелі журналистің

идеясы, бастамасы сол ойларды ө рбіту арқ ылы зертеу жасалады.

Зерттеу – адамдарғ а қ атысты болуы мү мкін, белгілі бір қ ұ жаттар

тө ң ірегінде жү руі мү мкін немесе журналисттің белгілі бір ақ парат

кө здерінен тіпті, ө зінің жеке бақ ылауларынан туындағ ан қ андай да бір

қ ұ пия жағ дайларғ а байланысты болуы да мү мкін.

Кө п жағ дайда зерттеу барысында билік басындағ ылар немесе

қ андайда бір мү дделі топтар жариялағ ысы келмеген деректер

шығ ып қ алуы да ғ ажап емес.

Бірақ, кей жағ дайларда биліктегілердің ө здерінен де аса маң ызды

деректер қ ылаң беріп қ алады. Бұ ндай қ ұ нды материалды қ олына тү сірген

журналист бірден зерттеуге кірісіп, ө з бетімен жұ мыс істеуі шарт. Бір

ескерте кететін жә йіт, кө п жағ дайда ә сіресе қ азақ журналистикасында

белгілі бір ық палды топтар қ арсыластарын жер қ аптыру ү шін де

журналистерді қ ұ нды деректермен ғ ана емес, қ ұ нды қ ағ аздармен де,

яғ ни, ақ шамен де қ амтамасыз етіп отырады.

Бұ л тапсырыспен жалданғ ан журналист, тіпті ә лемдік

журналистикада бұ ндайларғ а «киллер» деген лақ ап ат та тағ ып

қ ойғ ан.

Ал, журналисттік зертеудің басты қ ағ идасы ә ділдік ә рі ө з кә сібіне деген

адалдық десек, осы жерде ә лгі басты принциптер бұ зылады. Мә селен,

белгілі бір мекеменің халық қ а қ ызмет кө рсетуі ө з дең гейінде емес.

НЕГЕ?

Осы сұ рақ қ а жауап беру ү шін, мә селен қ азіргі жағ дайда халық қ а қ ызмет

кө рсету орталық тарын алайық, бір терезе принципімен жұ мыс істеуі тиіс

болатын. Солай-ақ болсын. Бірақ, халық ә лі сол баяғ ы кең ес кезіндегідей

екі-ү ш сағ аттық тіпті, бір-екі кү ндік кезектен қ ұ тылғ ан жоқ. НЕГЕ?

Міне, журналисттің тер тө гіп жұ мыс істейтін нысаны. Бұ нда да ә ң гіме

зертеу жү ргізетін журналисттің ар-ұ ятына кеп тіреледі.

Ал, журналисттік зертеуді кім жасайды?

Журналисттік зерттеуді кез-келген журналист жасай алады. Басты

талап аз да болса тә жірибесі болғ аны абзал. Сосын ә рине, ұ стамдылық,

табандылық журналисттің белгілі бір оқ иғ ағ а немесе жағ дайғ а

байланысты шындық қ а кө з жеткізсем деген қ ұ штарлығ ы.

Зерттеу жү ргізетін журналисттің басты қ аруы кімдер немесе

нелер?

- Ақ парат кө здері, олар кә дімгі қ ызметте жү рген немесе тіпті,

жұ мыссыз жү рген адамдар болуы да мү мкін.

- Зерттеу нысанына қ атысты кез-келген қ ұ жаттар, мә ліметтер.

солармен жұ мыс істей алу керек. Яғ ни, оларды кә деге жарату

қ ажет.

- Асық пай, тө зімділікпен сұ хбат жү ргізуге тырысу керек.

- ең бастысы алдың а қ ойғ ан мақ сатың ның айқ ын болғ аны абзал.

Яғ ни, зерттеу жү ргізгендегі мақ сатың не еді, осы принцпитен

ауытқ ымау керек.

Міне, осы негізгі принциптерді бетке алып істелген жұ мыстың негізінде

ғ ана қ андай да бір нә тижеге қ ол жеткізуге болады. Репортер ө з ісін жетік

мең геруі керек, сосын ә рине, тынымсыз ең бек пен табандылық қ ана

ү лкен жетістікке қ ол жеткізеді. Зерттеу жү ргізетін журналист кез-келген

фактіні, айтылғ ан сө здерді, жинағ ан қ ұ жаттар мен материалдарды

мұ қ ият қ арап, ақ ылғ а сап таразылап барып айтқ аны абзал.

Ө йткені, зерттеу нысанына айналғ ан мекеме болса оның басшысы, адам

болса оның ө зі журналист материалындағ ы елеусіз, болмашы қ ателікке

немесе тіпті, кемшілікке бола бү кіл ең бегің ізге кү йе жағ а салуы мү мкін.

Қ ашанда қ арсылас ө з жауын аямайды. Бұ л да мылтық сыз майданның

бір тү рі.

Яғ ни, зерттеу жү ргізетін журналист сол мылтық сыз майданның

жауынгері болуы ү шін ү лкен дайындық тан ө туі тиіс. Қ арсыласың ның

ө зің е шапқ аны оның қ орғ аныс тә сілі де болуы мү мкін, бірақ, ол

материалдарды оқ итын немесе теледидардан кө ретін миллиондағ ан

аудитория барын ү немі жадыда ұ стау керек. Журналист қ аламының

қ алт кеткен жері қ оғ амғ а, белгілі аса қ ұ рметті адамдардың лауазымына

залалын тигізеуі де мү мкін. Бұ л да аса маң ызды есте ұ стайтын жә йіт.

Енді журналисттік зерттеу қ алай жү ргізіледі дегенге келейік.

Журналисттік зерттеудің табиғ аты ө те ерекше болғ андық тан да, оғ ан

ү лкен дайындық пен, білімділікпен келу керек. Бұ нда да, ғ ылымғ а немесе

ө нерге ден қ ойғ ан адамнан талап етілетіндей басты талап талантқ а

тіреледі. Журналисттік зерттеудің ө з табиғ атына сай заң дылық тары

мен реті бар. Солардың бірі мысалы, журналист ешқ ашан ө з

материалында ө зінің пікірі мен кө зқ арасын білдірмеуі керек.

Бә рі қ ұ жатталғ ан болуы тиіс, журналистің орнына оның тапқ ан, жинағ ан

нақ ты деректер мен айғ ақ тары сө йлеп тұ руы керек. Мә селен, біреу

пара алады екен немесе пара беріпті, тіпті мемлекеттің мү лкін талан-

таражығ а тү сіріп отыр екен деп журналист айтқ аннан гө рі, белгілі бір

жердегі жұ мыстың процессін ашық кө рсететін деректер мен дә леледерге

қ ұ рылғ ан материал қ ұ рып шығ у керек.

• Кө рермен немесе оқ ырман ақ ымақ емес, шындық пен жалғ анды

айыра алады.

Жә не журналисттік зерттеудің не ү шін жасалғ анын да бірден аң ғ ара

қ ояды. Журналист зерттеу жү ргізу барысында заң ды, ережені

сақ тағ аннан бұ рын, ө зінің ішкі этикасына бағ ынғ аны жө н. Егер ол барғ ан

жерінде журналистпін деп кеуделеп отырып, шындық қ а кө з жеткізем

десе, ө зі зерттеп жү рген нысаннан оның еш айырмашылығ ы жоқ боп

шығ ады.

Бұ л не деген сө з: бұ л ешқ андай саясат немесе жеке мү дде араласпауы

тиіс деген сө з. БАСТы мҮ ддЕ ‑ БҰ Қ АРАНыҢ мҮ ддЕСІ. Жалпы

журналисттік зерттеудің де басты мақ саты мен жететін мұ раты осы ғ ана

болуы шарт.

Зерттеу барысында тағ ы бір есте ұ стайтын жә йіттер:

a. қ ұ жаттар ұ рланғ ан болмауы тиіс,

b. ақ параттарды ақ шағ а сатып алмау керек,

c. онда ө зің нің де парақ ор болғ аның.

d. Жеке біреудің меншігіне қ ол сұ қ пағ ан жө н, ө йткені, ол сотқ а беруі

мү мкін.

Онда ақ парат қ айдан келеді деген сұ рақ тың қ ұ лағ ы қ ылтиюы заң дылық.

Ақ парат беретін жә не заң ды қ ұ жаттарды кө рсететін немесе кө шірмесін

беретін азаматтар табу керек. Міне, журналисттің шеберлігі шың далатын

тұ с та осы. Ал, адам тауып, қ ұ жаттарды қ олғ а тү сірген екен, журналист

ешқ ашан, ешқ андай жағ дайда ө зінің ақ парат кө зін сатпауы керек. Бұ л

кейбір елдердің заң дарында да кө рсетілген.

Тіпті, АҚ Ш-та, тағ ы бірқ атар елдерде журналистердің ақ парат кө зін

сатпай ө здері сотталып кеткен жағ дайлар да болғ ан. Сақ тық ү шін жә не

ақ парат кө здерін аң ғ артып қ оюы мү мкін деген қ ойын дә птерлер, бейне

немесе дыбыс таспалары ө зге қ ұ нды қ ұ жаттар сенімді жерде мұ қ ият

сақ талуы керек. Ол ақ парат кө зінің рұ қ сатынсыз билік ө кілдеріне де

берілмейді. Міне, бұ л қ ағ идалар тек зерттеу жү ргізетін журналистің

этикасы ғ ана емес, бұ л тіпті абыройы мен беделі ү шін де аса маң ызды.

Журналисттік зерттеу жү ргізудің қ андай тә сілдері бар?

Қ азір, бұ ның мү мкіндіктері ө те кө п. Кө здеген нысана туралы қ андай да

бір жылт еткен ақ парат беріп қ алуы мү мкін деген кү нделікті газеттер,

журналдар тіпті, интернет кө здері. Ә уелі дайындық жасалуы керек. Ол

не? Ө те қ ызық ты детектив жанрындағ ы кітаптар болуы мү мкін, деректі

фильмдер т.б. шығ армашылық жұ мыстар журналистің ө з нысанасының

қ ай жағ ынан келуіне кең ес беріп қ алуы мү мкін. Яғ ни, осындай дү ниелер

қ осымша бір идеяларғ а итермелейді.

Қ андай қ ұ жаттар қ ұ нды деп есептеледі?

Кө здеген нысанағ а қ андай да бір қ атысы бар қ ұ жаттардың тү пнұ сқ алары,

тіпті кө шірмелері, фотосуреттер немесе электрондық қ ұ ралдары арқ ылы

алынғ ан нақ ты ақ параттар. Сот шешімдері, ө зге шетелдік компаниялар

мен жасалғ ан келісімдер немесе тіпті қ ол жетіп жатқ ан жағ дайда елдің

мұ рағ аттарында жоқ, бірақ, халық аралық байланыстар арқ ылы алынғ ан

ақ параттар да қ ұ нды қ ұ жаттарғ а айналуы мү мкін.

Нысананы ұ зақ уақ ыт бойы бақ ылау да, кө п нә рсеге кө з жеткізеді.

Мә селен, қ ызметкерлердің жұ мыс уақ тысы, белгілі бір мекеменің

басшысының кімдермен араласатыны, кімдермен қ арым-қ атынаста екені

зерттеу барысында ү лкен жігер мен табандылық ты талап етеді. Егер

зерттеу нысаны тү рме болса, ондағ ы полиция қ ызметкерлерінің жү ріс-

тұ рысы, сотталғ андармен қ арым-қ атынасы, ондағ ы бас бостандығ ынан

айырылғ андардың мү мкіндіктері т.б..

Ә лемдік журналистикада белгілі бір нә рсеге қ атысты зерттеу

жү ргізген журналистердің мақ сатына жетуі ү шін ауру боп ауруханағ а

тү скен немесе сотталып тү рмеге отырып шық қ ан кездері де

болғ ан.

Сонда жатып, іштегі ахуалды ө з кө здерімен кө ріп, бастарынан кешіріп

жазғ ан. Бұ л жерде этиканы да ұ мытпағ ан абзал. Журналистердің

зерттеу жү ргізу ү шін мейрамханаларғ а, қ онақ ү йлерге, санаторийлер мен

пансионаттарғ а арнайы барып жатып немесе жұ мысқ а тұ рып зерттеген

кездері болғ ан. Немесе білгілі бір адамды бақ ылай жү ріп, оның барғ ан

жерлерін, тоқ тағ ан тұ старын суретке тү сіріп отыру да материал жазу

барысында жалаң сө з емес, нақ ты қ ұ жатқ а айналады.

Журналистердің белгілі бір мекемедегі қ ызметін атқ ара жү ріп, ө зінің

зерттеу жұ мыстарын жазып, қ андай да бір заң сыз ә рекеттерді

ә шкерелеген кездер де болғ ан. Бұ дан тү йетін ой, сол мекеменің немесе

белгілі бір адамның қ асында жү ріп істеген жұ мыс зерттеу барысында

материалдың қ ұ ндылығ ын арттырып, журналисттің беделіне жұ мыс

істейді. Бір ескеретін жә йіт, зерттеуді жекелеген салаларына емес,

жалпы жұ мыс істеу жү йесіне жү ргізу керек.

Зерттеудің тағ ы бір тә сілі ө те сауатты жү ргізілген сұ хбат.

Бұ л аса маң ызды. Зерттеу ә рқ илы басталады, кейбіреулер ә уелі қ олына

тү скен қ ұ жаттардың негізінде зерттеу жү ргізіп, сосын оғ ан қ атысы бар

адамдарғ а шығ ады. Ал, кейбіреулер ә уелі адамның айтқ анын тың дап

алып, сосын оның ақ иқ атына ү ң ілуге тырысады.

Қ алай болғ анда да, зерттеу жү ргізіп жү рген журналист ә йтеуір бір,

жауапты кейіпкермен кездесуіне тура келеді жә не одан сұ хбат алуы

керек болады. Міне, осы кезде журналист нақ ты қ андай сауалдар қ ояды,

сұ хбаттасушының қ андай сұ рақ тарды қ ойғ анда қ андай эфмоционалдық

кү йге ұ шырайды міне, осының бә рін аң ғ арып, байқ ап, бақ ылап отыруы

тиіс. Бір жағ ынан алғ анда журналист ә рі психолог мамандығ ын игергені

артық болмайды. Міне, сондық тан да, сұ хбатты телефон арқ ылы немесе

басқ а бір журналистер арқ ылы алғ аннын гө рі, ө зінің сұ хбат алғ аны

абзал.

Ө йткені, ол сұ хбат барысында тек ақ парат қ ана алып қ оймайды, оның

мінез-қ ұ лқ ы мен сұ хбат алу барысындағ ы қ ай сө зге мә н беріп, қ андай

сауалдан қ ашқ ақ тап отырғ анына байланысты қ осымша мә лімет алады.

Міне, осы айтылғ андардың бә рі журналистік зерттеудің басты

қ ағ идалары. Бұ дан басқ а зерттеу барысында болуы мү мкін жағ дайлар

журналистің білімі мен біліктілігіне байланысты ө рбиді.

Енді қ азіргі Қ азақ стандық электрондық ақ парат қ ұ ралдарындағ ы

осы бағ ытта жұ мыс істеп жатқ ан бағ дарламаларғ а тоқ талып

кө рейік.

«Қ азақ стан» Ұ лттық арнасында «Арнайы бағ дарламалар» бө лімі бар,

осы бө лімнің журналистері шама-шарқ ынша зерттеу жү ргізіп жү р.

Ө кінішке орай, кө п жағ дайда тек арнайы тапсырмалармен жұ мыс

істейді. Бұ л арнаның ө з саясаты шығ ар, бірақ, біздің айтайын дегеніміз

бұ л емес.

Мақ сатымыз осы арнадағ ы журналистердің зерттеу жү ргізу тә сілі.

Біріншіден, арнайы зерттеулер бағ дарламасының уақ ыты тым ұ зақ. 26-

минут. Егер журналистің таң дағ ан тақ ырыбы қ ызық болып, ө з тақ ырыбын

барынша ашып, айтатынын белгілі бір мү дделердің қ алыбымен ғ ана

бермесе, ә рине кө рермен де жалық пайды, 26 минутың ызда кө п емес.

Ондағ ы журналистер ө з зерттеулерінің ү стү рт екенін білдірмеу ү шін, ә рбір

5-6 минут сайын немесе ә ң гіменің бір буынын қ айырып қ ойып, келесі

бө лімге ауысу ү шін арнайы телевизиялық эффектілер қ олданады.

Бұ л ә рине, бағ дарламаның тым қ ызық сыз болып кетуінен жә не сылдыр

сө з боп қ алуынан сақ тайды. Ал, жалпы алғ анда журналистердің жұ мыс

істеу принциптері біздің айтқ ан ә лгі негізгі қ ағ идаларымызғ а жатады. Бір

ескерту, бұ ндағ ы журналистер негізінен тапсырмамен жұ мыс істейтін

болғ андық тан, шығ армашылық жағ ынан еркіндік жоқ екені жә не белгілі

бір қ алыптың ішінде ғ ана жұ мыс істейтіндері кө рініп тұ рады.

Журналисттік зерттеуге негізделген бағ дарламалардың тағ ы бірі КТК

арнасындағ ы «Репортер» бағ дарламасы. Бұ нда сө з жоқ арнаның

ұ станғ ан саясаты да журналистерге кө п мү мкіндіктер берген болар,

ізденіс те, тақ ырыпты ашу жағ ынан да кө п бағ дарламаларғ а қ арағ анда

кө ш ілгері. Мә селен, «Репортер» бағ дарламасынан шық қ ан кедендегі

заң сыздық тар мен парақ орлық тақ ырыбы біздің ә ң гіме қ ып отырғ ан

зерттеу мә селесінің қ ағ идаларына толық тай сай деуге болады.

Журналистің ө зі кеденге барып, жасырын камерамен ондағ ы астыртын

жү ріп жатқ ан, бармақ басты – кө з қ ыстымен, пагон тағ ып, еліміздің

қ ақ пасын ашып-жауап отырғ ан кеденшілердің ә рекеттерін, «тамаша»

жү ргізіп отырғ ан операцияларын тү гелдей ә шкереледі.

Жалпы жұ ртқ а Қ ытаймен арада сауда-саттық жасап жү рген саудагерлердің

де, олардың тауарларын ақ ша арқ ылы «заң дастырып» елге ө ткізіп

отырғ ан кеденшілердің де, бар тыныс-тіршіліктері алақ андағ ыдай

кө рініп қ алды.

Бұ нда жұ мыс істеген журналистің ең бегін де бағ алағ ан абзал.

Материалда пара беруші де, пара алушы да, оғ ан кездей соқ куә боп

отырғ андар да болды. Бұ нда да ескеретін жә йіт, журналист оқ иғ а

орнында жасағ ан СТЭД АП-тарды яғ ни, журналистің ө зінің кадрда тұ рып

сө йлейтін орындарын қ исынсыз таң дағ ан. Яғ ни, журналист дә л сол

бекеттің аса маң ызды нү ктелерінде, терминалда тұ рып сө йлесе ә лде

қ айда тартымдырақ болар еді. Ал, саудагер боп ө з тауарын ө ткізіп, ө зі бір

емес бірнеше кү н кеденнен ө те алмай, ақ ыры пара беруге дейін мә жбү р

болып, сосын сол ә рекеттерінің ә рқ айсысын бейнематериалдармен

шегелей тү скенде, тіпті тамаша болар еді. Бұ л да журналистің кемшілігі

екенін айта кеткен жө н.

Қ азір публицистиканың осы журналистік зерттеу жанры қ азақ стандық

арналарда да кең ірек қ анат жая бастады. Ал, қ азақ журналистикасына

жасқ аншақ тамай, ойын ірікпей ашық айтатын жалынды жастар легінің

де қ осылып жатқ анын ескерсек, бұ л жанрдың болашағ ынан кө п ү міт

кү туге болады.

ең бастысы жастарды тә рбиелейтін дұ рыс бағ ыт беріп, жол

сілтейтін қ азақ журналистикасының мектебін қ алыптастыру

керек. Бұ л ә лемдік тә жірибеде бар. Логикалық тұ рғ ыдан алғ анда

да олардың алдында тә рбие беретін ағ а буын болмаса соң ғ ы

бұ тақ тың да қ исая беретіні сө зсіз.

Кө п жағ дайда журналисттік зерттеудің соң ы сары тү ске еніп,

ә лемдік журналистикадағ ы «сары баспасө зге» айналып кетеді.

Ал, «сары басылымдар» мен сол секілді жең іл-желпі ү стірт жасалғ ан

материалдардың соң ынан, яғ ни, сенсация қ уалағ ан ақ парат қ ұ ралының

ғ ұ мыры да ұ зақ болайды. Ө йткені:

Біріншіден: басылымның немесе телеарнаның салмағ ы болмайды,

екіншіден: сол жең іл-желпі дү ниелер жасап жү рген журналистің де

соншалық ты беделі болмайды,

Ү шіншіден жә не ең бастысы да ә рі қ ауіптісі: осындай дү ниелер жасап

жү рген журналисттің ө зі, аз уақ ытта рухани «мү гедекке» айналады.

Арзан атақ пен жалғ ан ә рі уақ ытша беделді малданып қ алмау

керек.

Шын журналист шынайы ақ парат іздеп, ақ иқ атқ а кө з жеткізуге

ұ мтылу арқ ылы ғ ана шың далады.

Ө кінішке орай, біздің қ оғ амда журналиске ондай жағ дай жасалмағ ан.

Ә рине, ондай мү мкіндікті ешкім жасап бермейтіні де рас. Журналист

ө зі іздену арқ ылы сол нә тижелерге қ ол жеткізуі тиіс. Алайда, жалпы

шығ армашылық адамдардың жұ мыс істеуіне кедергі кө п, ол билік

тарапынан болса да, ық палды топтар тарапынан болса да, тіпті арна

басшыларының ұ станғ ан саясаты жағ ынан болса да. Міне, осылардың

бә рі журналисті амал жоқ биліктің ө зі жасап қ ойғ ан қ алыпқ а тү суіне, сол

шең берде ғ ана жұ мыс істеуіне мә жбү рлейді.