ФоРмАТТАР ЖАРыСы

Бала кезімізде ересектер ү лкен бө лменің тө ріне “Горизонт” маркалы те-

ледидар жә шігін қ онжитып кеткен болатын. Содан бергі 16 жылдың ішін-

де біз тележә шіктің кем дегенде жеті тү рін ауыстырдық. Дү ниенің уақ ыт

ө ткен сайын жаң арып тұ ратыны сияқ ты, телевизиядағ ы тенденциялар

да ө згеріп отырады.

2000-жылдардың басын - қ азақ тележаң алық тарына жаң а форматтардың

ене бастағ ан уақ ыты деп санауғ а болады. Телевизия - сә н ә лемі сияқ ты:

кеше макинтош, бү гін джинсы, ертең юбка. Тенденция тез ө згереді,

оларғ а ілесіп отыру оң ай емес. Бірақ Елбасы қ ойып отырғ ан тапсырмағ а

сай бә секеге қ абілетті болу ү шін, бағ ыттарғ а ілесу, мү мкіндік болса ал-

дында жү руден басқ а жол жоқ екенін байқ айсың. Сонымен, жас досым,

енді мен сен ә лі тү сінбейтін, бірақ телевизия ә леміне келгеннен бастап

лажсыз мойынұ сынатын ұ лы кү ш - формат туралы сө з қ озғ айтын бола-

мын.

Қ азіргі қ азақ журналистикасын Кең естік мектептің шекпенінен шық ты

десем, ешкімді ренжітіп алмайтын шығ армын. Сондық тан, біздің қ азір

отандық телевизияда классика деп жү ргеніміз де таза кең естік қ алыптың

ү лгісімен шық қ ан дү ниелер. Алайда, жаһ андану ү рдісінің табалдырық тан

бері аттағ андығ ын ескерер болсақ, тележаң алық тардағ ы жаң а формат-

тарды мең геру кү н талабына айналып отыр. Былайша айтқ анда, біздің

жаң алық тарғ а Батыс стандарттары ене бастады. Олардың Кең естік

ү лгіден мү лдем ө згеше екендігін, жас досым, ө зің де жақ сы білесің.

Қ азір Батыстан Ресейге, кейіннен Қ азақ станғ а жеткен репортаж

форматтарының ең ірісі - “Infotainment” деп аталады. Формат атауы -

Information (ақ парат) жә не Entertainment (ойын-сауық) деген екі ұ ғ ымды

біріктірген. Яғ ни, формат жай ғ ана ақ парат берумен шектелмей, оны

анағ ұ рлым тартымды етіп жеткізуге негізделген. Ақ паратты тартымды

қ ылуғ а бола ма, тіпті оны осыншама сылап-сипаудың не қ ажеті бар? Бұ л

сұ рақ тарғ а жауап табу ү шін, жас досым, тө мендегі қ ысқ а ә ң гімемді оқ ып

шығ уың а тура келеді.

Ол уақ ыт сенің есің де жоқ шығ ар, бірақ біз тоқ саныншы жылдардың ба-

сында дү кен сө релерінен керек тамағ ымызды таба алмай қ айтатынбыз.

Қ азір супермаркетке кірсең, тауарлардың кө птігінен басың айналады.

Бұ л біздің нарық экономикасына кө шкеніміздің белгісі - Отан, Намыс,

Ардан басқ а бә рі сатылады жә не сатып алынады.

Бір сө збен айтқ анда - қ ып-қ ызыл бә секе. Бә секелестерің нен артта қ алып,

банкротқ а ұ шырамау ү шін тауарды ө ндіру аз, енді оғ ан дұ рыстап жарна-

ма жасау, жақ сылығ ын асырып мақ тап сату қ ажеттілігі туындады. Қ азір

осы бә секелестік зауыттар, цехтер мен фирмалар арасында ғ ана емес,

телеарналарда да бар. Кең ес заманында Орталық Қ азақ телевизиясы

нарық тағ ы жалғ ыз монополист болып келсе, қ азір кем дегенде 7-8 ірі

арна республикалық дең гейде жаң алық береді. Қ ай арнаның жаң алығ ы

кө рерменге кө бірек жақ са, жарнамадан тү сетін кө лемді қ аржы да соның

қ алтасында болмақ.

Тілшінің жалақ ысы да кө бінесе жарнамадан тү сетін пайдағ а тікелей

қ атысты. Міне досым, ақ паратты сылап-сипаудың маң ызы осыда. Енді

біз жоғ арыда айтылғ ан ескі мен жаң а форматтың айырмашылық тарын

мысал жү зінде байқ ап кө рейік.

Қ азақ станның ең ірі, мемлекеттік телеарнасында тілші болып қ ызмет

істейтін тә жірибелі Тісқ ақ қ ан Жазғ ышбековтың репортаждарына қ арап

отырып, мен оның Кең естік форматта жұ мыс істейтінін байқ адым. Оның

репортаждары жалпы алғ анда кә сіби болып кө рінеді, жаң алық жеткізеді,

қ ажетті цифрлары мен статистикасы да бар. Кейде Тісқ ақ қ ан ағ амыздың

қ ортынды пікір айтып, анализ жасауғ а деген талпынысы байқ алады. Бір

сө збен айтқ анда, Жазғ ышбеков сол телеарнада қ ызмет істейтін жү зге

жуық тілшілерден аумайтын, репортаждары бір-біріне ұ қ сас келетін,

бұ рқ ыратып жазып тастауғ а ә бден машық танып алғ ан стандартты қ азақ

тележурналисі еді.

Бү гін біз Тісқ ақ қ ан ағ амызбен бірге бір тақ ырыпта репортаж ә зірлеп

кө рейік. Биылғ ы жазда қ уаншылық болып, мал ұ стайтын фермерлер

ә бден қ иналғ ан еді. Малдарын қ ырып алмау мақ сатында жаппай сата

бастағ ан. Шө птің жоқ тығ ы - елдегі азық -тү лік қ орына тө нген орасан

қ ауыпқ а айналды.

Ол туралы репортаж дайындау Тісқ ақ қ ан Жазғ ышбековке жү ктелді.

подводка: Қ азақ станның оң тү стік аймақ тарында қ уаншылық тың

орын алу салдарынан мал шаруашылығ ымен айналысатын шопандар

ауыр қ иыншылық тарғ а кезікті. Бір аймақ тарда шө п мү лдем жоқ бол-

са, енді бір жерлерде шө птің бағ асы екі-ү ш есеге қ ымбаттап кеткен.

Жығ ылғ ан ү стінен жұ дырық дегендей жанар-жағ армай бағ асы да ас-

пандап тұ р. Фермерлер малды сатудан басқ а жол жоқ дейді. Біздің

меншікті тілшіміз Тісқ ақ қ ан Жазғ ышбековтың арнайы репортажын-

да.

стенд-Ап: Жау жағ адан алғ анда бө рі етектен тартады дегенді

қ азағ ым бекерден бекер айтпаса керек-ті. Бензин бағ асы аспан-

дап тұ рғ ан мына сұ рапыл заманда шө п шық пай қ алып онсыз да

кү йі кетіп отырғ ан фермерлерді одан ә рі пұ шайман қ ылды.

ЗКТ: Статистика агенттігінің ресми деректері бойынша былтыр

оң тү стік аймақ тарда 1 миллион тонна шө п орылғ ан болатын. Биыл

тек он мың ғ а жуық шө п жиналуы мү мкін. Ол қ олда бар малғ а жетпейді

дейді шопандар.

сХр: Жү ндібай Қ ойшығ алиев - ең бек сің ірген шопан

- Біздің пермеге шө п жетпейді.

- Неге?

- Ө йткені шө п шық пай қ алды. соқ ағ а ілінбейді, аздап шық қ аны

ыстық кү нде тегіс кү йіп кетті.

ЗКТ: Осы малдың арқ асында кү нін кө ріп жү рген шопандар енді мал-

дарын сата бастамақ. Ә йтпесе аштық тан қ ырып алуы мү мкін. Бұ л

жағ дайды естіген Ү кімет солтү стік аймақ тардан қ ырық тонна шө п

жеткізетін болды. Бірақ ол да жетпейді.

сХр: Жалтақ пай Жауапсызов - Қ р Ауыл шаруашылығ ы

министрінің орынбасары

Біз шара қ олданып жатырмыз. Шопандарғ а кө мек кө рсетеміз.

Бірақ солтү стікте де аса кө п шө п жоқ. сондық тан бә ріне тегіс

жеткізе алмайтын шығ армыз.

ШУМОВОЙ (Қ ой маң ырайды)

ЗКТ: Бә рінен бұ рын малдың артында жү ріп ө скен қ азақ қ а ауыр тиді.

Шопандар биыл малды сатып жіберсек, келесі жылдары оны қ азіргі

санына жеткізе алмаймыз деп отыр. Осындайда бұ рын Қ азақ станда

болғ ан 50 миллион мың ғ ырғ ан қ ой еске тү седі.

Тісқ ақ қ ан Жазғ ышбеков, Тү сіргіш Басқ ышбаев - Қ азақ теледида-

ры ү шін арнайы Шә уілдірден

Ү йінде шә й ішіп отырып, жаң алық тарды қ осып қ ойғ ан адам

Жазғ ышбековтың бұ л репортажына аса елең ете қ оймас еді. Ө йткені

қ ашан қ оссаң да осылар ылғ и дала, шө п, мал, егістікті кө рсетіп жатады,

сарыны да бір, бә рі ұ қ сас. Репортажды тауар десек, Тісқ ақ қ ан ағ амыз

дә л осы тауарын базарғ а шығ арып қ ойса да сата алмасы анық. Ө йткені

оның тауары бә секеге шыдамайды.

Президент Назарбаевтың бә секеге қ абілетті болайық деп шырылдауы

бекер емес, дә л осы сарынмен ертең кө штен қ алуымыз мү мкін. Еліміз

халық аралық аренаның есігі - ДСҰ ғ а кіруге енді қ адам жасап жатқ анда,

жаң а технологиялар қ азақ тележурналистерін халық аралық ақ парат аре-

насына осыдан екі жыл бұ рын итеріп жіберген болатын. Нә тижесі кү лкілі,

телевизия ү шін ДСҰ, яғ ни спутниктік тарелке келгелі, біз (отандық жур-

налистер) шетелдік, берісі Ресейлік репортерлерден ойсырай ұ тылдық.

Бір сө збен айтқ анда бә секеге шыдамадық, біз сапасыз тауар болып

шық тық. Оны мойындауымыз керек.

Енді дә л осы тақ ырыпта Infotainment форматында жұ мыс істейтін ше-

телдік журналистің репортажын елестетіп кө рейік. Оның қ олында негізгі

ақ парат бар, енді бұ л тілші сол ақ паратты тауар ретінде қ алай ө ткізу

жолдарын іздестіре бастады. Сонымен, шопандар шө птің жоқ тығ ынан

мал сатып жатыр дейік. Қ айда сатып жатыр?

Қ азақ тар етті тә уір кө рсе де, соншама қ ойды бір кү нде жей алмасы

анық. Міне, қ ызық дерек табылды, Қ ырғ ызстанмен кө ршілес фермерлер

қ ойды Бішкектің мал базарына тасып жатыр екен. Демек, Бішкекте ет

бағ асы тү скен шығ ар? Тексеріп кө рсе, шынымен де бағ а едә уір тү сіпті.

Оғ ан қ ырғ ыздар қ алай қ арайды? Қ арапайым тұ тынушылары риза, ал

жергілікті шопандар кә дімгідей қ обалжулы екен.

Тағ ы бір дерек естіді, Қ азақ станнан барғ ан біраз шопан қ ырғ ыз

ә ріптестеріне қ ойымызды бір жыл бағ ып бер, ал ө сімін ө зің ал деп ұ сыныс

тастап жатқ ан кө рінеді. Бұ рын мұ ндай ұ сыныс қ ырғ ыздардың тү сіне де

кірмеген болатын. Шө п неге шық пады? Кү н ысып кетті, жылдағ ыдай жа-

уын жаумады. Ғ алымдар бұ ны ғ аламдық климаттың ө згеруімен байла-

ныстырып отыр. Ет ө німдерін шығ аратын кә сіпкерлер не істеп жатыр?

Олар шұ жық тың бағ асын арзандатуғ а дайын. Ет кө бейіп кетсе, бурцел-

лез сынды тү рлі аурулар жиілеп кетпей ме екен? Эпидемиологтар ондай

жағ дайды жоқ қ а шығ армайды. Деректердің бә рі жиналды, енді репор-

таж жасауғ а да болатын шығ ар. Кө рейік.

----------------------------------------------------------------------------------------------------

НТВ ЖАҢ АЛыҚ ТАРы.

подводка: Қ ырғ ызстанда еттің бір келісі жарты долларғ а тө мендеді.

Енді ол бір литр минералды судан да арзан тұ рады. Оның бә ріне Қ азақ

фермерлері кінә лі. Шө п шық пай қ алғ андық тан, осы елдің шопандары

малдарын кө ршілеріне сата бастағ ан. Бұ л кімге тиімді жә не бұ рын-

соң ды болмағ ан ет жорығ ының алғ ашқ ы қ ұ рбандары туралы - біздің

Орталық Азиядағ ы меншікті тілшіміз Леонид Парфеновтың арнайы

репортажында.

ШУМОВОЙ (Қ ой маң ырайды)

ЗКТ: Қ азақ тар “Ақ сақ қ ой тү стен кейін маң ырайды” дейді. Мына

тоқ ты ұ йқ ыдан тұ ра салып маң ырай бастады. Аштық қ ысып ба-

рады. Былтыр ол Қ ордайдың кө к майсасын еркін жайпағ ан еді, биыл

жағ дайы қ иын. Жарты сағ аттан кейін, базар сө ресіндегі етке айна-

лады. Қ ожайыны қ азақ Жарқ ынбек бұ л тоқ тыдан 20 доллар пайда

кө рсем де ризамын деп отыр.

сХр: Жарқ ынбек - қ азақ шопаны

Бекер аштан ө ліп қ алады. Тиынғ а болса да, Бішкекке ә келіп

сатқ аным тә уір. Бізде тіпті ырымғ а шө п жоқ. Қ ысқ а шыдамай-

мыз.

ЗКТ: Жарқ ынбектен сараң ырақ қ азақ тар басқ а жол іздей бастады.

Елубай кеше ғ ана бір отар қ ойын Тоқ пақ қ а айдап ә келді. Қ ырғ ыз Со-

одырбекке санап берген, келесі жылы дә л осы санын айдап қ айтады.

Келісім бойынша, отардың ө сімі Соодырбекте қ алмақ.

сХр: соодырбек - қ ырғ ыз шопаны

Бұ л отардан кем дегенде 150 қ озы тү сіретін шығ армын. Жасы-

ратын несі бар, қ арық болып қ алатын болдық. Олар да жетіс-

кеннен ә келіп отырғ ан жоқ қ ой. Бізге айдамаса малдары тү гел

қ ырылып қ алады. сондық тан, екеуімізге де тиімді жол осы.

стенд-Ап: Ә не ана қ ырдан тағ ы екі отар қ ой тү сіп келеді. Біл-

гіштер айтып жү рген ет жорығ ы деген осы. Олардың жартысы ет базарына жол тартса, жартысы бір жыл бойы

Қ ырғ ызстанда қ онақ болмақ. Тек мұ ндай кү тпеген демалыстың

немен аяқ талатынын екі жақ та ә лі білмей отыр.

ЗКТ: Есесіне бурцеллездің немен аяқ талатынын мал дә рігері Динара

Қ ойшыбаева жақ сы біледі. Қ азір оның зертханасында 4 қ ой, сегіз сиыр

жатыр. Динараның мө рі басылса, Алматының кө к базарына барады,

басылмаса, хайуанаттар паркінен басқ а жол жоқ.

сХр: Динара Қ ойшыбаева - мал дә рігері

Қ ойдан аса қ орық пауғ а да болады, ал сиырды мұ қ ият қ арамаса

болмайды. Қ азір бә рібір бә рінің қ андарын тексеріп кө реміз.

ЗКТ: Бү гін Беккердің дү кендерінде кезек кө п. Қ ой шұ жығ ының бағ асы

арзандапты. Оны естіген кемпірлер кө ршілерін ерте келген. Олар

жә й тұ рмайды, не тү рлі ө сектің дү ниеге келетіні де осы тұ с.

сХр: Клавдия - зейнеткер

Қ азір бә рі қ ымбаттап жатыр. Ал шұ жық керісінше арзандапты.

Мұ нда бір гә п бар. Менің ойымша қ ой еті деп басқ а бірдең е сатып

жатқ ан сияқ ты.

ЗКТ: Ненің еті болса да Клавдия шұ жық ты толтырып алып қ айтты.

Ондай шұ жық Ауыл шаруашылығ ы министрінің орынбасары Жалтақ бай

Жауапсызовтың тоң азытқ ышында да тұ р. Қ азақ тарда ежелден келе

жатқ ан дә стү р бойынша бесбармақ жемей тұ рып сұ хбат беруге бол-

майды екен. Жалтақ бай Жегішұ лы тоғ ын басқ анша екі сағ ат кү туге

тура келді.

сХр: Жалтақ пай Жауапсызов - Қ р Ауыл шаруашылығ ы

министрінің орынбасары

Шө пті солтү стіктен тасу керек. Оғ ан уақ ыт керек. сондық тан

шыдамай сатып жатыр. Біз оларғ а сатпа дей алмаймыз. Бұ л

дағ дарыс емес. Бә рі тез оң алып кетеді.

ЗКТ: Қ азақ тар етті бұ ғ ан дейін біраз елдерге экспорттап келген

еді. Алайда дә л мұ ндай жабайы экспортты тұ ң ғ ыш рет кө рдік деп

отыр. Шопандар келесі жылғ а ү мітпен қ арайды. Бірақ келесі жылы

шө п шық са да, оны жейтін мал қ ала ма деген сұ рақ, жауаптың орнына

терең ү нсіздікке кезіге берді.

Леонид парфенов, Ксения Ильина, Владимир Меньшиков, елена

Ханга - НТВ, Алматы-Бішкек-Қ аракө л