Салықтық және бухгалтерлік есепке сәйкес негізгі құралдар мен материалдық емес активтерінің амортизациясын есептеу

Тозу – бұ л физикалық жә не моральдық сипаттамаларын жоғ алту процесі.

Негізгі қ ұ ралдар мен материалдық емес активтер ө ндіріс, қ ызмет процесіне қ атыса отырып, біртіндеп тозады, яғ ни физикалық кү штерін, техникалық жә не экономикалық факторлардың ә серінен ө з қ асиеттерін жоғ алтады жә не біртіндеп жарамсыз кү йге ұ шырайды.

Негізгі қ ұ ралдардың физикалық тозуы олар пайдаланылғ ан кезде жабдық тың бө лшектері мен тетіктерінің, ү йлер мен ғ имараттардың қ ұ рылымдық элементтерінің механикалық тозуына байланысты (физикалық тозудың пайдаланудағ ы нысаны), сондай-ақ, мысал келтірсек, темірдің тот басуына, ескіруіне, шіруіне ә кеп соқ тыратын (физикалық тозудың табиғ и нышаны) табиғ и-климаттық жағ дайлардың ә серінен басталады. Нә тижесінде негізгі қ ұ ралдар қ ұ нының бө лігі жоғ алады.

Ал моральдік тозу жайлы айтатын болсақ, онда моральдік тозу – бұ л техникалық процеспен, ө ндіріс ә дістерінің жетілуі қ олданыстағ ы негізгі қ ұ ралдарғ а қ атысты ө ндірісті арзандатуғ а мү мкіндік тудырады. Соғ ан байланыстағ ы пайдаланудағ ы негізгі қ ұ ралдар ө з қ ұ нының бө лігін жоғ алта отырып, қ ұ нсыздана бастайды жә не осы қ ұ нсыздану барысындағ ы осы активтің баланстағ ы қ ұ ны осыншағ а тө мендей береді. Ө ндіріске неғ ұ рлым жетілген жә не ү немді машина, жабдық, ү й мен ғ имарат тү рлері, жануарлар тұ қ ымдарының, кө пжылдық ө сімдіктердің тү рлері мен сараптары, я болмаса басқ а негізгі қ ұ ралдар типтерінің жаң а жә не жақ сартылғ ан, неғ ұ рлым ө німдірек тү рлерінің жасалуы мен ендірілуі қ олданыстағ ы негізгі қ ұ ралдарды одан ә рі қ олданудың экономикалық тиімділігін кө рсетіп береді.

Негізгі қ ұ ралдарды моральдық тоздыратын факторлар:

- ө ндірістегі жабдық тар мен жабдық тардың жаң аруы (ескі машиналарды жаң а, неғ ұ рлым ө німделуіне ауыстыру);

- технологиялық процестің жетілуі (жаң а технологиялар кезінде қ олданыстағ ы машиналар мен жабдық тарды пайдалану мү мкін емес);

- шығ арылғ ан ө нім номенклатурасының жаң аруы мен ө згеруі (бұ л орайда ескі машиналар мен жабдық тар жаң а ө нім шығ аруғ а жарамсыз);

- тауар ө ндіруге арналғ ан машиналар мен жабдық тардың санын азайтуды субъектіден талап ететін, кейбір тауарларғ а сұ раныстың азайы;

- жұ мыс кү шінің, білкті қ ызметкерлердің ең бекпен қ амтылуындағ а, ө ндірістік географиялық орналасуындағ ы ө згерістер.

Олар ө ндіріс кө лемін, пайдаланылатын машиналар мен жабдық тардың санын азайтуды талап етуі мү мкін немесе керісінше олуы да ық тимал.

- ө неркә сіптің ө ң деуші салаларындағ ы шикізат қ ұ рамының жиынтығ ындағ ы ө згеріс, ө німің жекелеген тү рлерін ө ндіру қ ажеттілігі. Бұ лар ө неркә сіптің ө ндіруші салаларындағ ы ө ндіріс кө лемінің қ ысқ аруына ә кеп соқ тыруы мү мкін. Моральді тозудың нә тижесінде физикалық тозу басталғ анғ а дейін негізгі қ ұ рал объектліренің жаң асына, неғ ұ рлым ү немдісіне ауыстырады. Морлаьді тозуды болдырмас ү шін негізгі қ ұ рал объектілерін қ айт қ ұ рады немесе жаң артады. Негізгі қ ұ ралдарды қ айта қ ұ ру не жаң арту процесі жайлы жоғ арғ ы пункте айтып ө ткендей, негізгі қ ұ ралдарғ а модернизация жасайды.

Мұ ражай мен қ ысқ алам қ ұ ндылық тарынан, кітаптардан, фундаментельді кітапханалардан, фильмдер қ орынан, сә улет пен ө нердің ескерткіші болып табылатын ү йлер мен ғ имараттардан басқ а негізгі қ ұ ралдардың барлығ ы морлаьді тозуғ а бейім болып келеді. Ә сіресе, қ азіргі заманғ инновация мен жаң ашылдық кезінде активтертер моральдік тозуғ а тіпті бейім болып келеді. [16, 128б Баймуханова С.Б. «Бухгалтерлік есеп»: оқ улық – Алматы, 2005ж.]

Негізгі қ ұ ралдар, я болмасын материалдық емес активтер қ ұ нының бө лшектеп шығ ыстарғ а аударылуы ү рдісін амортизация (тозу) деп атайды.

Активтердің амортизациясы, актив арналымы бойынша пайдалануы мү мкін болғ ан мерзімнен басталады. Ал активтің амортизация актив баланстан шығ арылғ анда немесе толық амортизацияланғ анда, немесе сатуғ а арналғ ан актив ретінде танылғ анда тоқ татылады.

Негізгі қ ұ ралдарды пайдаланумен байланысты экономикалық тү сімдер компаниямен тұ тынылғ анда, оның баланстық қ ұ ны азаяды. [10, 65б Д.С. Жақ ыпбеков «Кә сіпорынның есеп жә не салық тық есеп саясаты»: оқ у қ ұ ралы. – Алматы 2013ж.]

Амортизация – бұ л тозудың қ ұ ндық белгісі болып табылады. Бұ л негізгі қ ұ ралдардың амортизациялық қ ұ нын тозу шамасына қ арай оның кө мегімен ө ндірлетін ең бек ө німі мен қ ызметке ауыстырудың ө ндіріс шығ ындарына қ осылатын амортизациялық аударымдар арнайы ақ ша қ аражаттарын пайдалану немесе негізгі қ орлардың (негізгі қ ұ ралдардың) жай жә не кең етілген ө ндірісіне айналдырудың объективтік процесі.

Амортизациялық қ ұ н дегеніміз бастапқ ы қ ұ н мен жою қ ұ нының арасындағ ы айырмашылық. Ол негізгі қ ұ ралдар келіп тү скенде қ осалқ ы бө лшектердің, сынық тардың қ ызмет мерзмінің соң ында қ алыптасқ ан қ алдық тардың болжамды қ ұ ны ретінде анық талады.

Амортизациялық аударымдар амортицазия нормалары бойынша жасалады.

Осы жерден амортизациялық норма термині шық ты. Ендеше, амортизациялық нормасы – бұ амортизациялық аударымдардың жылдық сомасының негізгі қ ұ ралдардың жалдық орташа қ ұ нына қ атынасы ретінде анық талады.

Нормалар ең бек қ ұ ралдарының экономикалық мақ сатты қ ызмет мезгіліне орай белгіленеді. Олар негізгі қ ұ ралдар ө тілуінің норммативтік мерзімін кө рстеді. Олардың дең гейі негізгі қ ұ ралдардың ұ зақ қ а шыдамдылығ ы мен физикалық тозуына байланысты. Мұ ның ө зі ең бек қ ұ ралдарының техникалық -қ ұ рылымдылық жә не материалдық -заттық ерекшеліктеріне, пайдаланудағ ы негізгі қ ұ ралдардың (атап ө тсек, ә сіресе, машиналар мен жабдық тардың) нақ ты жасына, қ олданыстағ ы ең бек қ ұ ралдарының моральдік тозуына байланысты анық талады.

Автомобиль кө лігінің жылжымалы қ ұ рамының амортизациялық аударымының нормасы 1000 км жү рістің баланстық қ ұ нына пайызбен белгіленуі мү мкін. Жыл бойы ә р айдағ ы амортизациялық аударымдардың мө лшерін анық тау негізгі қ ұ ралдар қ ұ рамының ө ткен айда ө згеруіне байланысты, сондай-ақ негізгі қ ұ ралдардың толық амортизациясына норматитівтік қ ызмет мерзімінің аяқ талуына байланысты ьелгіленген нормаларғ а тү зетілген амортизация нормасына қ арай жү ргізіледі.

Қ айтадан пайдалануғ а берілген негізгі қ ұ ралдар бойынша амортизация есептеу енгізілген айдан кейінгі айдың бірінші кү нінен басталады. Шығ арылғ ан негізгі қ ұ ралдар бойынша амортизация есептеу шығ арылғ ан айдан кейінгі айдың бірінші кү нінен бастап тоқ татылады. Қ айтадан қ ұ ру мен техникалық қ айта жарақ тандыру бойынша, егер олар толық тай тоқ татылса жә не негізгі қ ұ рала объектісі консервацияғ а жіберілмесе, амортизация есептеу жү ргізілмейді.

Жалғ а алынғ ан негізгі қ ұ рал объектілері бойынша амортизация есептеуді жалдау шартының нысанына жә не шарттың талаптарына сә йкес жалғ а алушы (жалгер) немесе жалғ а беруші жү ргізеді.[16, 129б Баймуханова С.Б. «Бухгалтерлік есеп»: оқ улық – Алматы, 2005ж.]

ХҚ ЕС пен Қ ЕҰ С стандарттары бойынша амортизация есептеудің бірнеше тә сілі қ арастырылғ ан. Ұ йым негізгі қ ұ ралдардың ә р тобы бойынша амортизация есептеудің тә сілін ө зі таң дайды, ә рине бұ л таң дау негізгі қ ұ рал типіне ың ғ айлы тү рі таң далады. Таң дап алғ ан тә сілдер, негізгі қ ұ ралдарды экономикалық тұ рғ ыдан тиімді пайдалану мақ сатында, басқ а тә сілді таң дап алғ анғ а дейін, жылдар бойы ө згеріссіз қ олданылады. Таң дау кезінде табыс пен кірістің тең болу принципі сақ талуғ а тиіс. Мысалы, ө ндірістік кешенді пайдаланудан тү сетінтабыс жылдарғ а тең бө лінген, олай болса, шығ ындар қ атарына жатқ ызылатын амортизацияны (тозу жарнасы) есептеу ү шін бірқ алыпты тә сіл пайдаланылады. Егер объектіні пайдаланудан ол біртіндеп тозатын болса, онда амортизация есептеу ү шін басқ а тә сіл таң далуы мү мкін. Негізгі қ ұ ралдардың ә р тобы бойынша тө мендегі тә сілдердің бірі таң дап алынады:

- бірқ алыпты (тү зу сызық ты) тә сіл;

- қ алдық ты азайту тә сілі;

- ө ндірістік ә діс.

Бұ л ә дістер №6 Бухгатерлік есеп стандарттары бойынша кө рсетілген.

Жоғ арыда кө рсетілген стандарттарғ а сә йкес, яғ ни ХҚ ЕС пен Қ ЕҰ С, негізгі қ ұ ралдарғ а олардың ең ә уелгі бастапқ ы қ ұ нына жә не пайдалану мерзіміне қ арай, амортизация есептелініп отырады. Есептелінген амортизациялық сома негізгі қ ұ ралдардың бастапқ ы қ ұ ны сомасынан біртіндеп шегеріледі. Бастапқ ы қ ұ ннан есептелінген амортизациялық соманы азайтқ андағ ы қ алғ ан сома, қ алдық қ ұ н (сома) деп аталынады. Осы жерде айта кететін жайт, негізгі қ ұ ралдардың қ ызмет кө рсету мерзімін, олардың жағ дайына, сонымен қ оса, климат ерекшеліктерін ескере отырып, ө ндірістік технология мен оның ө згеру бағ ытына орай, ә р субъект ө з бетінше анық тай алады. [6, 184б Нұ рсейітов Е.О. «Ұ йымдағ ы бухгалтерлік есеп»: оқ улық. – Алматы, 2012ж.]

Негізгі қ ұ ралдарғ а амортизация есептеу тә сілдері бойынша анық тама мен мысал келтіріп ө тейін.

Бірқ алыпты тә сіл (біркелкі есептеу ә дісі) бойынша негізгі қ ұ ралдар нысандарының қ ұ ны олардың қ ызмет ету мерзімі ішінде ө ндіріс немесе оралым шығ ындарына ай сайын біркелкі шама (норма) бойынша жатқ ызылады. Мұ нда амортизация есептеу негізгі қ ұ ралдар нысандары біркелкі тозады жә не оларды қ ызмет ету мерзімі бойына ә рбір кезең де оларды пайдаланудан алынатын кірістер бірдей болады деген шартпен, немесе нысандардың қ алғ ан пайдалылығ ы біркелкі азаяды деп есептеледі. Бұ л ә діс ең қ арапайым ә діс болып танылады да, мұ нда амортизациялық аударымдар сомасы нысанның пайдалы қ ызмет ету мерзімі мен амортизациялық шамасының (нормасының) шегінде қ арап анық талады да, нысанның амортизацияланатын қ ұ ны ай сайын бірқ алыпты сома бойынша есептен шығ арылады.

Осы негізгі қ ұ ралдарды амортизациялаудың бірқ алыпты ә дісі бойынша мысал келтірейік.

Мысал: мекеме сатып алғ ан ө ндірістік жабдық тың бастапқ ы қ ұ ны – 54000 тең ге, 5 жыл қ ызмет мерзімі соң ында оны жойылу қ ұ ны 2400 тең геге тең болады. Негізгі қ ұ ралдар нысандарының жыл сайынғ ы амортизация сомасын бірқ алыпты есептеу ә дісі бойынша мына формула негізінде анық талады:

(1)

Ай сайынғ ы амортизация сомасы 860 тең геге тең (10320 / 12).

Негізгі қ ұ ралдар нысандарының амортизация сомасын олардың пайдалы қ ызмет мерзімі ішінде біркелкі есептеу ә дісімен анық тау жолы тө менде 13-ші кестеде кө рсетілген.

Кесте 13 - негізгі қ ұ ралдар нысандарының амортизация сомасын біркелкі есептеу ә дісі бойынша анық тау

(сома-тең ге)

Егер амортизация сомасын анық тау кезінде бухгалтерге пайыздық норманы пайдалану ың ғ айлы болса, онда амортизация шамасы (нормасы) есептелген сомадан былай анық талады:

(10320 тең ге * 100%): 54000 тең ге = 20%

Ескеру керек, негізгі қ ұ ралдар нысандарының пайдалы қ ызмет мерзімі жойылу қ ұ ны сияқ ты, қ ажет болғ ан жағ дайда кейін жасалғ ан шығ ындарды, нысанның жай-кү йінің жақ саруын есепке алып қ айта қ аралуын мү мкін, сондай-ақ ө ткізу нарығ ындағ ы технологиялық ө згерістері немесе шаруашылық қ ызметтің шарттарының жағ дайларының ө згеру нә тижелері пайдалы қ ызмет мерзімінің қ ысқ аруына ә келеді.

Қ алдық ты аайту ә дісінің мә ні – біркелкі есептеу ә дісінде қ олданылғ ан амортизация шамасы (нормасы) екі еселеніп, ә рқ ашан тек қ алдық қ ұ нғ а қ олданылғ ан. Мұ ндайда амортизация сомасы жылдан жылғ а азаяды, сонымен бірге алғ ашқ ы жылдары ол ә жептеуір жоғ ары болады. Амортизацияны есептегенде болжамды жойылу қ ұ ны есепке алынбайды, соң ғ ы жылды қ оспағ анда. Бұ л жылғ ы амортизация сомасы қ алдық қ ұ нды жойылуғ а дейін азайту ү шін қ ажетті шамамен шектелген.

Осы ә діске мысал келтірсек, жоғ арыда айтылғ ан ө ндірістік жабдық тың пайдалы қ ызмет ету мерзімі 5 жыл. Біркелкі есептеу ә дісі негізінде амортизацияық аударымдар нормасы – 20% (100%: 5) болады. Ал қ алдық ты азайту ә дісінде екі еселенген амортизация нормасы 40% (20% * 2) тең болады да, ә р бір жылдың соң ындағ ы қ алдық қ ұ нғ а белгіленген ставка (40%) ретінде қ олданылады.

Ө ндірістік жабдық тың бастапқ ы қ ұ ны 54000 тең ге жә не жойылу қ ұ ны – 2400 тең ге 14-ші кестедеде кө рсетілгендей анық талады.

Кесте 14 – амортизация сомасын ө ндірістік ә діспен анық тау:

Ескеру керек, бесінші жылы 6998 тең геден 40% амортизация сомасын есептесек, 2799 тең геге тең соманы аламыз.

Толық амортизацияланбағ ан қ ұ ны сомасына мекеме босалқ ылар, темір сынық тарын жә не басқ а пайдалануғ а немесе сатуғ а мү мкін бағ а бойынша бағ алы қ алдық тарды қ абылдап алу мү мкін.

Амортизация есептеудің ө ндірістік ә дісінің мә ні – амортизациялық аударымдар тек нысанды пайдалану кезең де ғ ана анық талады, яғ ни амортизация сомасы мен ө ндірістік қ уаттылығ ының арасында тікелей тә уекелділік бар. Мұ нда пайдалы қ ызмет мерзімі амортизация сомасын анық тау ү шін қ ажет емес. Ө ндірістік қ уаттылығ ы шығ арылғ ан ө нім бірлігімен, пайдалану уақ ытымен, жү ретін жол бірлігімен жә не т.б. ө лшенеді.

Ө ндірістік ә діске мысал келтіре кетсек, жоғ ары да айтылғ ан ө ндірістік жабдық тың техникалық қ ұ жаттамасына сә йкес 60000 бірлік ө нім ө ндіріде немесе 5000 сағ ат бойында жұ мыс істеді делік. Нысанның бастапқ ы қ ұ ны – 54000 тең ге, жойылу қ ұ ны – 2400 тең ге. Енді осы деректердің негізінде амортизация шама (нормасы) былай анық талады.

(2)

(3)

Егер ай бойына осы жабдық та 5000 бірлік ө нім ө ндірілді, ал жұ мыс уақ ыты осы кезең де 417 сағ ат болды делік. Сонда амортизация сомасы осы кезең де ә рбір жағ дайғ а есептеледі:

1. 086 * 5000 = 4300 тең ге

2. 10, 32 * 417 = 4303 тең ге

Ө ндірістік мекеме негізгі қ ұ ралдар нысандарының ө ндірістік қ уаттылығ ын сипаттайтын кө рсеткіштердің біреуін таң дауғ а тиіс. Ө ндірістік бірлік ә дісін таң дағ ан кезде есепке алу керек, нысанның ө ндірістік қ уаттылық тарын пайдалануғ а байланысты жылдан жылғ а қ атты қ ұ былатын амортизация кө лемі амортизацияның ө згеру тенденциясы жө нінде нақ ты болжам бермейді жә не ө зіндік қ ұ нмен қ аржылық нә тижені анық тауғ а тиіс. [1, 335-338 б. Толпаков Ж.С. «Бухгалтерлік есеп»: оқ у қ ұ ралы. – Қ арағ анды, 2009ж.]

Материалдық емес активтерде тозуғ а ұ шырайды. Бірақ тан материалды активтерден, яғ ни негізгі қ ұ ралдардан айырмашылығ ы материалдық емес актив тек моральдік тозуғ а ұ шайды. Себебі 38 ХҚ ЕС-тағ ы материалдық емес актив анық тамасына сә йкес, «материалдық емес активтердің басты ерекшелігі қ олғ а ұ сталынбайтын, материалдық бейне-пішіні жоқ, бірақ та қ андай да бір қ ұ нғ а бағ аланатын актив», оның физикалық пішіні болмағ андық тан, физикалық тозуы болуы мү мкін еместігін кө рсетеді.

Сонымен, ө ндірістік-шаруашылық қ ызмет процесінде материалдық емес активтер моральдық тозуғ а ұ шырайды. Есепелеген тозудың басты мақ саты – пайдаланудың белгіленген мерзімі ішінде тозуды ө ндіріс пен айналымның шығ ындарына қ осу есебінен олардың қ ұ нын ө теу ү шін кө здерді қ алыптастыру.

Материалдық емес активтердің амортизациясын есептеу ү шін 2700 - «Материалдық емес активтер» кіші бө лімінің 2740 – «Ө зге материалдық емес активтердің амортизациясы» шоттары кө зделген. Бұ л шоттар пассивті жә не реттеуші сипатта. 2740 шотының кредиті бойынша материалдық емес активтердің амортизациясының (тозуының) ай басындағ ы қ алдығ ын кө рсетеді, ал осы 2740 шотының дебеті бойынша материалдық емес активтердің амортизациясының (тозуының) есептен шығ арылуы, я кемуі кө рсетіледі. Материалдық емес активтердің амортизациясы сомасы шоғ ырландырылады, бұ л ретте пайдалы қ олданудың анық талмағ ан мерзімі бар материалдық емес активтерге амортизация есептелмейді, ал жыл сайын қ ұ нсыздануғ а тест жү ргізіледі.

Материалдық емес активтер бойынша амортизация бастпақ ы қ ұ нынан есептелінген нормалар жә не материалдық емес активтер болжамды ұ тымды пайдалану мерзімі бойынша ай сайын есептейді.

Амортизация нормасының мерзімін анық тау мү мкін емес. Материалдық емес актив бойынша мерзім 10 жылғ а, бірақ субъектінің жарғ ыда белгіленген қ ызметінен аспайтындай болып белгіленеді.

«VIP Центр-Алматы-Недвижимость CITY» ЖШС-нің жарғ ысы материалдық емес актив ұ йымда қ арастырылатын болса, пайдалану мерзімі 10 жыл кө рсеткен.

Материалдық емес активтерді пайдалану мерзімі ішінде ұ йымғ а белгілі бір табыс ә келуі тиіс. Амортизация есептеу материалдық емес активтердің қ ұ ны толық ө телгеннен кейін немесе осы актив бойынша табыс ә келуді доғ арғ ан кезден бастап тоқ татылады. Материалдық емес активтерді ұ тымды пайдалану мерзімінің дұ рыс есептелуіне олардың амортизациясын ө ндіріс немесе айналым шығ ындарына қ осу тә уелді, демек оғ ан субъек, яғ ни ұ йым қ ызметінің шынайы қ аржы нә тижесі де тә уелді болмақ. [16, 174б Баймуханова С.Б. «Бухгалтерлік есеп»: оқ улық – Алматы, 2005ж.]

Материалдық емес активтердің амортизация есебі мен ә дісі 38 ХҚ ЕС-тың 97 баптан 99 баптармен реттеледі.

Пайдалы қ ызмет мерзімі белгіленген материалдық емес активтердің амортизацияланғ ан сомасы осы мерзім ішінде жү йелі негізде бө лінуге тиіс. Активті амортизациялау пайдалану ү шін рұ қ сат етілген кезде, яғ ни активтің орналасқ ан жері мен жай-кү йі оны ә кімшіліктің мақ сатына сә йкес пайдалануды қ амтамасыз еткен кезде басталуы тиіс.

Амортизация мына екі кү ннің неғ ұ рлым ерте басталатын кү ні тоқ татылады: 5 Сатуғ а арналғ ан ұ зақ мерзімді активтер жә не тоқ татылган қ ызмет ХҚ ЕС-ына (IFRS) сә йкес активті сатуғ а арналғ ан жіктеу кү ні (немесе оны сату ү шін жіктелген шығ ыс тобына енгізу) немесе осы активті тану тоқ татылғ ан кү ні.

Амортизацияны есептеудің пайдаланылатын ә дісі ұ йымның болашақ экономикалық пайдасын кү тілетін пайдалану кестесін кө рсетуге тиіс. Егер мұ ндай кесте сенімді айқ ындалмаса, бірқ алыпты есептеу ә дісі пайдаланылуғ а тиіс. Ә р кезең нің амортизациялық шегерімі басқ а Стандартта оны басқ а активтің қ аржылық жағ дай туралы есептік қ ұ нына қ осуғ а рұ қ сат етілген немесе талап етілетін жағ дайдан басқ а кезде пайдада немесе шығ ында танылуғ а жатады.

Активтің амортизацияланатын қ ұ нын жү йелі негізде бө лу ү шін оның пайдалы қ ызмет мерзімі ішінде ә ртү рлі амортизациялау ә дістері қ олданылуы мү мкін. Оларғ а бірқ алыпты есептеу ә дісі, азайтылғ ан қ алдық ә дісі жә не ө ндіріс ә дісінің бірліктері жатқ ызылады. Актив ү шін қ олданылатын ә діс активте жасалғ ан, кү тілетін болашақ экономикалық пайданы тұ тынудың есептеу кестесі негізінде таң дап алынады, жә не осы болашақ экономикалық пайданы тұ тынудың есептік кестесінде ө згерістер болғ аннан басқ а жағ дайларда, кезең нен кезең ге кезектілік тә ртібімен қ олданылады.

Материалды емес активті қ амтитын қ ызмет арқ ылы туындайтын табысқ а негізделген амортизациялау ә дісі жарамсыз екені туралы жоқ қ а шығ аруғ а болатын жорамал бар. Материалды емес активті қ амтитын қ ызмет арқ ылы туындайтын табыс материалдық емес активте қ амтылғ ан экономикалық пайдалардың тұ тынылуына тікелей қ атысты болмайтын факторларды тойтарады. Мысалы, табыс басқ а да тұ тыну мен процесстерден, сату қ ызметтерінен жә не сатылым мө лшері мен бағ асындағ ы ө згерістерден ық пал етіледі. Табыстың бағ а компоненті активтің тұ тынылуына ешқ андай қ атысы болмайтын инфляция арқ ылы ық пал етіле алады.

Амортизациялау ә дісін таң дауда, ұ йым материалдық емес активтерге тә н басым шектеуші факторды анық тай алды. Мысалы, ұ йымғ а оның матиалдық емес активтеріне қ ұ қ ық тарын бекітетін келісімшарт ұ йымның материалдық емес активтерінің қ олдынымын алдын-ала анық талғ ан жылдар саны (яғ ни, уақ ыты), ө ндірілген бірліктер саны немесе шығ атын табыстың тұ рақ ты жалпы сомасы ретінде анық тай алады. Осындай басым шектеуші факторды анық тау амортизацияның тиімді негізін анық тауда бастама нү кте ретінде қ ызмет ете алады, алайда, басқ а негіз қ олданылуы мү мкін, егер ол экономикалық пайдаларды тұ тынудың болжанғ ан ү лгісін нақ тырақ кө рсете алса.

Материалдық емес активтерге тә н басым шектеуші фактор пайда табалдырығ ының нә тижесі болғ ан жағ дайда, шығ атын пайда амортизациялаудың тиісті негізі бола алады. Мысалы, ұ йым алтынды алтын шахтасынан табу жә не алу туралы келісімді ала алады. Келісімшарттың ө ту мерзімі алтынды алудан шығ атын жалпы пайданың тұ рақ ты сомасына негізделуге мү мкін (мысалы, келісімшарт алтынның сатылымынан алынғ ан жалпы жинақ талғ ан пайда 2 миллиард а.б. жеткенге дейін алтынды шахтадан алуғ а рұ қ сат ете алады) жә не алынатын алтынның сомасына немесе уақ ытына негізделмеуі мү мкін. Басқ а мысалда, ақ ылы жолды пайдалану қ ұ қ ығ ы жинақ талғ ан ақ ыдан шығ атын пайданың тұ рақ ты жалпы сомасына негізделе алады (мысалы, келісімшарт жолды пайдаланудан алынғ ан жалпы жинақ талғ ан ақ ылар сомасы 100 миллион а.б. жеткенге дейін ақ ылы жолды пайдалануына рұ қ сат ете алады). Пайда материалдық емес активтерді пайдалану келісімшартында басым шектеуші фактор ретінде анық талғ ан жағ дайда, шығ атын пайда материалдық емес активтерді амортизациялаудың тиісті негізі бола алады, егер келісімшарт амортизациялау бекітілген пайданың тұ рақ ты жалпы сомасын нақ тылай алса.

Амортизация, ә детте, пайда жә не шығ ындар туралы есепте танылады. Бірақ кейде активте бекітілген экономикалық кіріс басқ а активтерді ө ндіру кезінде жойылып кетеді. Бұ л жағ дайда амортизация басқ а активтің ө зіндік қ ұ нының бір бө лігін қ ұ райды жә не оның қ аржылық жағ дай туралы есептік қ ұ нына енгізіледі. Мысалы, ө ндірістік процесте қ олданылатын материалдық активтердің амортизациясы қ орлардың қ аржылық жағ дай туралы есептік қ ұ нына енгізіледі. [9, 38 ХҚ ЕС]

Материалдық емес активтің амортизацияланатын қ ұ нын жү йелі негізде бө лу ү шін оның пайдалы қ ызмет мерзіі ішінде ә ртү рлі амортизациялау ә дістері қ олданылуы мү мкін. Материалдық емес активтерге амортизация есептеу ә дістері негізгі қ ұ ралдар нысандарына амортизация есептеу ә дісімен сай келеді. Демек, материалдық емес активтерге де бірқ алыпты есептеу, қ алдық ты азайту жә не де ө ндірістік ә діс жатады. Материалдық емес актив ү шін қ олданылатын ә діс активте жасалғ ан, болашақ экономикалық пайданы тұ тынудың есептеу кестесі негізінде таң дап алынады жә не осы болашақ экономикалық пайданы тұ тынудың есептік кестесінде ө згерістер болғ аннан басқ а жағ дайларда кезең нен кезең ге кезектілік тә ртібімен қ олданылады. Бұ л ретте, пайдалы қ ызмет мерзімі белгіленген материалдық емес активтерді амортизациялаудың бірқ алыпты есептеу ә дісі кезіндегіде қ арағ анда аз мө лшеріндегі жинақ талғ ан амортизациялауғ а ә келіп соқ тыратын ә дістің пайдалылығ ына сенімді растау болғ ан кезде ғ ана.

Амортизация, ә детте, пайда жә не залалдар туралы есепте танылады. Бірақ кейде материалдық емес активте бекітілген экономикалық кіріс (табыс) басқ а активтерді ө ндіру кезінде жойылып кетеді. Бұ л жағ дайда амортизация басқ а активтің ө зіндік қ ұ нының бір бө лігін қ ұ райды жә не оның тең герімдік (баланстық) қ ұ нына енгізіледі. Мысалы, ө ндірістік процесте қ олданылатын материалдық емес активтердің амортизациясы қ орларды тең герімдік (баланстық) қ ұ нына енгізіледі.

Амортизация мө лшерін (нормасын) мекеме тікелей бастапқ ы ө зіндік қ ұ ны мен пайдалы қ ызмет мерзіміне қ арай ө зі анық тайды. Пайдалы қ ызмет ету мерзімі деп пайдаланыстағ ы материалдық емес активтер мекемеге табыс (пайда) ә келетін кезең ді айтады. Бұ л мерзім материалдық емес активтердің ә рбә р тү рі бойынша оның қ ызмет ету мерзімі – ол табыс ә келетін уақ ытына қ арай белгіленеді. Материалдық емес активтің пайдалы қ ызмет ету мерзімі оның пайдалануғ а дайын сә тінен бастап мекеменің қ ызмет кө рсету мерзімінен аспауы керек, егер Қ азақ стан Республикасының заң дарымен ө зге жағ дай қ арастырылмаса.

Пайдалы қ ызмет ету мерзімі нысанды бухгалтерлік есепке алу кезінде мекеменің ө зі келесі негізде анық тайды:

- куә лік, патент, лицензия жә не басқ а да ресми қ ұ жаттардың ә рекет ету мерзімі;

- мекеменің нысанды пайдаланудың тиісті мерзім ішінде кү тетін табыс табу мү мкіндігі.

Материалдық емес активтің жекелеген топтары ү шін пайдалы қ ызмет ету мерзімі нақ ты нысанды пайдалану нә тижесінде алынуғ а тиісті ө ндіріс кө леміне қ арай анық талады.

Атап ө ту керек, материалдық емес активтің қ ызмет мерзімі ішінде оның пайдалы қ ызмет мерзімін бағ алау дұ рыс болып табылмайтыны айқ ын кө рінуі мү мкін. Мысалы, қ ұ нсызданудан болғ ан залалды тану амортизациялау кезең ін ө згертуді нұ сқ ауы мү мкін.

Материалдық емес активтің амортизациясы ай сайын бастапқ ы қ ұ ны мен активтердің пайдалы қ ызмет етулерінің нормативтік мерзіміне қ арай есептелген, бірақ салық тық кезең нің аяғ ындағ ы материалдық емес активтердің тең герімдік (баланстық) қ ұ нына Салық Кодексінің 110 бабымен белгіленген шектен жоғ ары емес мқ лшерлер (нормалар) бойынша анық талады.

Мысалы, мекеме сыртқ ы экономикалық қ ызмет кө рсетуге лицензия алды, қ ұ ны 180000 тең ге, лицензияның пайдалы қ ызмет ету мерзімі 5 жылғ а (60 ай) белгіленген. Амортизацияның ай сайынғ ы сомасы 3000 тең ге (180000 тең ге: 60 ай), ал сайынғ ы аударымдар нормасы пайызбен шектелген 1, 667% (3000 * 100: 180000) қ ұ райды.

Амортизация материалдық емес активтердің міндеттері бойынша пайдалануғ а дайын кезінде бастапқ ы қ ұ ны мен пайдалы қ ызмет ету мерзіміне қ арай есептелген амортизация мө лшері (нормасы) негізінде есептен біркелкі (тү зу сызық ты) шығ ару ә дісімен есептеледі.

Материалдық емес активтердің амортизациясының талдамалы есебі бекітілген типтік нысандағ ы «Матерриалдық емес активтер бойынша амортизациялық аударымдардың соамсын есептеудің ә зірлеме кесіндісінде» жү ргізіледі. Кестенің нысаны тө менде келтірілген.

Ө ң деу кестесі бір жылғ а ашылады да, материалдық емес активтердің нақ ты барлығ ы мен қ озғ алысын, сондай-ақ олар бойынша есептелген амортизация сомасын есепке алу ү шін қ ызмет етеді. Онда сызық тық -позициялық ә діспен ә рбір материалдық емес актив тү рі туралы деректер, қ ысқ аша сипаттама, пайдалы қ ызмет мерзімі, есепті кезең нің басындағ ы қ алдық (бастапқ ы қ ұ нның сомасы), қ озғ алысы: дебет (кіріс, тү суі), кредит (шығ ыс, шығ у себептері), есепті кезең нің аяғ ындағ ы қ алдық (бастапқ ы қ ұ ны) жә не амортизация бойынша деректер жазылады. 9-бағ анда материалдық емес активтердің ә рбір тү рінің қ ұ нынан пайызбен кө рсетілген қ олданылатын амортизация айлық мө лшері (нормасы) кө рсетіледі. 10-бағ анда амортизацияның айлық сомасы амортизацияның айлық мө лшерінің (нормасының) материалдық емес активтердің ә рбір тү рінің бастапқ ы қ ұ нына кө бейтіндісі (бн7хбн8) ретінде анық талады. Бір айдағ ы амортизацияның есептелген сомасының жиынтық сомасы № 10 журнал-ордердің № 3 тізімдемесінде 2740 «Ө зге материялдық емес активтердің амортизациясы» шотының кредиті бойынша шығ ыстарды емепке алатын шоттардың дебетімен корреспонденциясы кө рсетіледі.

Тө менде материалдық емес активтер бойынша амортизациялық аударымдардың сомасын есептеудің ә зірлеме кестесі тө менде 15-ші кестеде кө рсетілген.

Кесте 15 - «VIP Центр-Алматы-Недвижимость CITY» ЖШС материалдық емес активтер бойынша амортизациялық аударымдардың сомасын есептеудің ә зірлеме кестесі

Материалдық емес активтердің тү рлері бойынша жиналғ ан амортизациялық аударымдар туралы ақ параттарды қ орытындылау ү шін 2740 «Ө зге материалдық емес активтердің амортизациясы» шоты арналғ ан. Бұ л шотқ а материалдық емес активтердің тү рлері бойынша тиісті қ осымша шоттар (субшоттар) ашуғ а болады. [1, 466-469 б. Толпаков Ж.С. «Бухгалтерлік есеп»: оқ у қ ұ ралы. – Қ арағ анды, 2009ж.]