Негізгі құралдарды қайта конструкциялау мен модернизациялау шығындарының есебінің ерекшеліктері

Материалдық мү ліктік формадағ ы активтер негізгі қ ұ ралдар қ ұ рамына жатады. Мысалы, Қ азақ стан Республикасының заң намасына сә йкес, жылжымайтын жә не жылжымалы мү ліктер қ атарына жатқ ызылатын, жылжымайтын мү лік, кө лік қ ұ ралдары, машиналар мен жабдық тар жә не басқ а да мү ліктерді негізгі қ ұ ралдар деп атайды.

Оларды субьектілер ө нім ө ндіру немесе тауарларды (қ ызметтерді) жеткізу немесе ө зге тұ лғ аларғ а жалғ а беру мақ сатында пайдаланады жә не олардың қ олдану мерзімі бір жылдан артық болады.

Негізгі қ ұ ралдар қ атарына жатқ ызылады, егер:

1. Активпен байланысты туындайтын келешекте алынатын экономикалық табыстардың субъекті пайдасына тү су мү мкіндігі болса;

2. Активтің ө зіндік қ ұ нын мұ қ ият ө лшеу мү мкіндігі бар болса;

3. Актив кейіннен қ айта сату ү шін сатып алынбаса.

Келешекте актив экономикалық табыс ә келмейтін болса, онда оны сатып алу шығ ындары есепті кезең нің шығ ынына жатқ ызылады. Егер негізгі қ ұ ралдарғ а байланысты тиімділік пен тә уекелділік субъектінің қ арамағ ына кө шпейтін болса, онда негізгі қ ұ ралдар актив болып саналмайды [2, 59б].

Қ азақ стан Республика сынның Салық кодексінде активтерді пайдалану, жө ндеу, реконструкциялау, жаң ғ ырту, ұ стау жә не тарату кезінде шеккен, оның ішінде жер қ ойнауын пайдаланушылардың аударымдары шегерімге жататын тарату қ орының қ аражаты есебінен жү ргізілген шығ ыстарын қ оспағ анда, салық тө леушінің резервтік қ орлары есебінен жү ргізілетін іс жү зіндегі шығ ыстар тү сіндіріледі.

Ө ндірістік мақ саттағ ы ғ имараттар мен қ ұ рылыстарды, сондай-ақ машиналар мен жабдық тарды реконструкциялауғ а, жаң ғ ыртуғ а жұ мсалатын келесі шығ ыстар инвестициялық салық преференцияларын қ олдануғ а қ ұ қ ығ ы бар салық тө леушінің таң дауы бойынша осы Салық кодексіне сә йкес шегерімге жатқ ызылуғ а тиіс [11].

Модернизация (жаң ғ ырту) – бұ л жаң а қ ұ рал-жабдық тардың қ атарына дейін негізгі қ ұ ралдардың техника-экономикалық сипаттамаларын жақ сарту, жетілдіру (жаң аларын жасау) жә не моральды тозуды азайту мақ сатында техникалық жетілдіру болып табылады.

Жаң арту дә режесіне байланысты модернизация бө лікті жә не кешенді (тү бірлі қ айта жасау) деп екіге бө леді.

Ә дісі мен шартына байланысты модернизацияны типтік жә не мақ саттық деп бө леді.

Типтік модернизация – бұ л сериялық қ ұ рылыста топтық бір типті ө згерістер;

Мақ саттық модернизация – нақ ты ө ндірістің қ ажеттілігіне байланысты жетілдіру.

Жә не егер модернизацияны анық тауғ а бағ ытталсақ (қ айта қ ұ ру, салып бітіру, толығ ымен жабдық тау, техникалық қ айта қ аруландыру), онда негізгі қ ұ рал сипаттамаларын жақ сартумен қ атар, модернизацияның ө зіне тә н салдары ретінде келесілерді белгілеуге болады:

– негізгі қ ұ ралдың технологиялық немесе қ ызметтік мақ сатын ө згерту;

– негізгі қ ұ ралдардың жү ктеу сипаттамаларын жоғ арылату;

– негізгі қ ұ ралдың ө ндіргіштігін ұ лғ айту;

– номенклатурасын ө згерту, осы негізгі қ ұ ралды қ олданып ө ндірілетін ө німнің сапасын жақ сарту.

Ә рбір кә сіпорын жө ндеуге кеткен шығ ындарының бір қ алыптылығ ын сақ тау ү шін жө ндеу қ орын (резервтік) қ ұ руғ а қ ұ қ ылы.

Ө ндірістік емес негізгі қ орлар жө ндеу жә не қ алпында ұ стау шығ ындары кә сіпорынның таза тү сімінен, яғ ни салық тан кейінгі тү сім арқ ылы жү зеге асырылады [12].

Кү рделі жө ндеу мен модернизация арасында ерекшеліктер бар. Соң ғ ы кездері оны бастапқ ы нормативтік бағ алау қ ұ нында (қ ызмет кө рсету мерзімі, ө ндірістік қ уаттылығ ы), сол арқ ылы болашақ тағ ы экономикалық табысты ұ лғ айтуды кө здейді. Демек, бұ ндай модернизациялау жұ мыстардың қ орытындысы активтің қ ұ нын кө теруге арналғ ан.

Ғ имараттар мен қ ұ рылғ ыларды жө ндеу барысында олардың тозғ ан тетіктерін ауыстыру немесе оларды басқ а тө зімдірек, ө ндіріс қ уаттылығ ы жоғ ары, қ азіргі заманауи тетікпен ауыстыру. Бірақ та, қ ызмет кө рсету мерзімі жоғ ары болып келетін негізгі конструкцияларды толығ ымен ауыстыру саналмайды (ғ имараттың тасты жә не бетонды негіздері, жерасты қ ұ бырлары жә не т.б.).

Егер кә сіпорынғ а бастапқ ы бағ алау нормасынан жоғ ары экономикалық пайдалар тү скен жағ дайда жылжымайтын мү ліктерге кү рделі салымдар салу арқ ылы баланстық қ ұ нын кө бейтеді.

Ал, техникалық жағ дайын сақ тауғ а, яғ ни ағ ымдағ ы жө ндеулер мен модернизациялауларғ а арналғ ан қ алғ ан шығ ындар сол уақ ыттағ ы кезең шығ ындарында танылуы тиіс.

Жалғ а алынғ ан негізгі қ ұ ралдарды модернизациялау кезіндегі жағ дай: Мү ліктік жалдау (жалғ а алу) шарты бойынша жалғ а беруші жалғ а алушығ а мү лiктi ақ ы тө леп уақ ытша иеленуге жә не пайдалануғ а беруге мiндеттенедi.

Жалғ а алушы, егер заң дарда немесе шартта ө згеше кө зделмесе, мү лiктi дұ рыс кү йде ұ стап-тұ туғ а, ағ ымдағ ы жө ндеудi ө з есебiнен жү ргiзуге жә не мү лiктi ұ стап-тұ туғ а кететiн шығ ындарды кө теруге мiндеттi.

Егерде, жалғ а алушы жалдау мерзімі аяқ талғ аннан кейін келісімде басқ аша кө рсетілмесе, жалғ а алушы ө з қ алтасынан жә не жалгердің келісімімен модернизациялау жұ мысын жасағ ан жағ дайда, жалғ а алушы осы жө ндеуге кеткен шығ ындарды қ айтаруды талап етуге қ ұ қ ылы.

Модернизациялау қ ұ ны жалғ а алушының ө з шешімімен, сонымен қ атар жалгердің келісмінсіз жө ндесе, бұ л жағ дайда кеткен шығ ындарды талап етуге қ ұ ық ысы жоқ [13].

Негізгі қ ұ ралдарды жұ мыс жағ дайын жақ сарту ү шін оларды мерзім сайын жө ндеу арқ ылы жаң артып, яғ ни модернизациялап отыру қ ажет. Мұ ның ө зі машиналардың, жабдық тардың, ү йлердің жә не негізгі қ ұ ралдар басқ а тү рлерінің жекелеген, бө лшектерінің тозуы біркелкі еместігіне байланысты болады.

Бухгалетерік есеп орындағ ан жө ндеу жұ мыстарының кө лемі мен оның қ ұ ны туралы ақ паратпен, сондай-ақ жө ндеуге жұ мсалатын қ аражаттарғ а бақ ылау жасауды қ амтамасыз етуге тиіс.

Ұ йымдастыру-техникалық белгілері бойынша жө ндеу:

- кү рделі жө ндеу;

- шағ ын (ағ ымдағ ы) жө ндеу болып бө лінеді.

Кү рделі жө ндеу дегеніміз – негізгі қ ұ ралдардың тұ тас нысандарғ а қ арағ анда тозуының мерзімі аз болатын жекелеген бө ліктерін қ алпына келтіруды айтады. Мұ нда пайдалану кезінде байқ алмағ ан немесе нысанды жө ндеу алдындағ ы уақ ытта табылғ ан ақ ауар жойылады.

Шағ ын (ағ ымдағ ы) жө ндеу – тез тозатын детальдар мен топтар айырбасталады, яғ ни мұ нда жекелеген топтарды дә лдеу, механизмдерді тазаау жә не тексеру жү ргізіледі, ыдыс жү йелеріндегі май, қ атардан шығ ып қ алғ ан бө лшектер жә не т.б. алмастырылады. Бұ л жө ндеу негізгі қ ұ ралдарды пайдалану процесінде жү ргізіледі.

Бір жылдан артық мерзім сайын жү ргізілетін, нә тижесінде агрегат толық тай бө лшектерін, алмастыратын немесе тозғ ан барлық тетіктері мен желілері қ алпына келтірілетін, агрегат жинақ талатын жә не сынақ тан ө тетін жө ндеу машиналардың, жабдық тар мен кө лік қ ұ ралдарының кү рделі жө ндеуі болып саналады.

Машиналардың агрегаттарына (қ озғ алтқ ышқ а, шестеріне, қ озғ алу қ орабына) кү рделі жө ндеу машина маркасына байланысты болады.

Осы машинаны, яғ ни негізгі қ ұ ралдың агрегатын белгілі бір заманауи агрегатпен (техникамен) ауыстырып бұ л жабдық ты модернизациялау жасалады.

Шамалап қ айта қ ұ ру немесе модернизациялау негізгі қ ұ ралды бастапқ ы қ ұ нын ө сірмейді, негізгі қ ұ рал объектілерінің бастапқ ы қ ұ нын ө сіру кейінгі кү рделі салымдардың нә тижесінде объект кү йі жақ саратын жағ дайларда ғ ана жү ргізеді.

Мұ ндай кезде оның бастапқ ы оның бастапқ ы бағ алаудың нормативтік кө рсеткіштері: қ ызмет мерзімі, ө ндірістік қ уаты артады жә не кейде негізгі қ ұ ралдарды модернизациялау арқ ылы шығ ындардың азаюына себепші болады.

Объектінің техникалық кү йін сақ тау жә не ұ стау мақ сатында негізгі қ ұ ралдар жө ндеуге жұ мсалғ ан шығ ындар бастапқ ы қ ұ нды ө сірмейді, олар пайда болғ ан сә тте ағ ымдағ ы шығ ындар ретінде танылады.

Ағ ымдағ ы жө ндеу негізгі қ ұ ралдар жұ мыс жағ дайына ұ стау ү шін оның тозғ ан тетіктерін алмастырудан немесе тү зетуден тұ рады. Оны негізгі қ ұ ралды пайдалану процесінде жү ргізеді.

Ағ ымдағ ы жө ндеу кү рделі жө ндеуге қ арағ анда калькуляциялық болып табылмайынын атап ө ту керек жә не, ә детте, мұ нда жө ндеудің ә р тү рінде (орта, шағ ын, кезекті жө ндеуаралық қ ызмет кө рсету) жекелеген баптар жә не жө нделетін нысандар бойынша шығ ындардың шамасы анық талмайды. Бұ л бухгалтерия тарапынан ағ ымдағ ы жө ндеу шығ ындарын жоғ ары дә режедегі бақ ылауды талап етеді.

Практикада жө ндеу жә не модернизациялаудың екі тү рі қ арастырылады:

- мердігерлік

- шаруашылық тә сілдері бойынша жү зеге асырылады.

Анағ ұ рлым прогрессивті жә не ү немді тә сіл болып табылатын мердігерлік тә сілмен негізгі қ ұ раларды мамандандырылғ ан жө ндеу мен модернизациялау арнайы мекемелер жасайды.

Мердігерлік тә сілде жө ндеу жұ мыстарын мердігерлер жү ргізеді, ал мекеме онымен жасағ ан келісімшарттар негізінде орындалғ ан жұ мыстарды қ абылдайды да, қ абылдау кесіміне сә йкес ақ ы тө лейді.

Шаруашылық тә сілде жө ндеу жұ мыстары ө з кү штерімен жә не мекеменің ө зінің қ ұ ралдарымен іске асырылады. Негізгі қ ұ ралдар нысандарын жө ндеуге байланысты барлық шығ ындар ө ндірістің немесе оралымның пайда болғ ан кезіндегі шығ ындарына енгізіледі.

Негізгі қ ұ ралдар нысандарын модернизациялау жө ніндегі шығ ындарды біркелкі модернизациялау жұ мыстары ө не бойында ө ндірістің немесе оралымның шығ ындарына біркелкі жатқ ызу ү шін мекеме жоспарлы смета негізінде жә не нормативтік бойынша ай сайынғ ы тө лемдер есебінен модернизациялау жұ мыстарын жү ргізу ү шін алдағ ы шығ ындардың резервін қ алыптастыруғ а қ ұ қ ылы, ал дербес жасалып, жө ндеу қ оры деп аталады.

Жө ндеу қ орны есепке алу ү шін 3440 «Ө зге қ ысқ а мерзімді бағ алау міндеттемелері» шоты пайдаланылады, онда жеке «Жө ндеу қ оры» субшоты ашылады, оның кредиті бойынша қ алдық тар мен қ орды (резервті) қ ұ ру, ал дебеті бойынша – пайдалану кө рсетіледі [1, 346-354б].

Негізгі қ ұ ралдард модернизациялауғ а қ атысты жұ мсалғ ан шығ ындар есепті кезең нің шығ ынына жатқ ызылады.

Жалғ а алынғ ан негізгі қ ұ ралдарды жө ндеуге кеткен шығ ындар да оларды жұ мсағ ан кезең дегі шығ ындарғ а жатқ ызылады.

Егер жұ мсалғ ан кү рделі шығ ындар (кү рделі жө ндеу, жетілдіру, яғ ни модернизациялау) бастапқ ы бағ аланғ ан нормативтік кө рсеткіштерді (қ ызмет мерзімі, қ уат кө лемі, жылдамдығ ы, ең бек ө німділігі, ө ндіріс шығ ындарын жә не ү стеме шығ ындарын азайту, шығ арылғ ан ө німнің сапасы жә не т.б.) ө згертетін болса, онда олар негізгі қ ұ ралдар нысандарының бағ асын ұ лғ айтуғ а бағ ытталады. Одан кейінгі барлық жұ мсалатын барлық шығ ындар кө леміне қ арамастан есепті кезең шығ ындарына жатқ ызылады. Тө мендегі кесте - 12 бойынша негізгі қ ұ ралдарды жө ндеу операцияларының бухгалтерлік жазбалары кө рсетілген.

Кесте 12 – негізгі қ ұ ралдарды жө ндеу операцияларының бухгалтерлік жазбалары

[14, 63 б]