дістері.

Мұ найдың қ ұ рамында парафиннің, асфальтендердің жә не шайырдың кө п болуынан қ абаттың тү п аймағ ында сү зілу сипаты нашарлайды. Зерттеулер кө рсеткендей, кө птеген ө ндірістік ү лгілер бойынша асфальтенді-шайырлы-парафин шө гінділері (АСПО) келесі орташа топтық қ ұ рамнан тұ рады: парафин 20-30%, шайыр 10-15%, асфальтендер 30-45%. Мұ найды кө терудің тиімді ә дістерінің бірі, ұ ң ғ ының тү п аймағ ына термогазохимиялық ә сер ету ә дісі болып табылады, ол 1975 жылдан бері қ олданып келеді.

Термогазохимиялық ә сер ету ә дісін енгізу, жарғ ыш зарядын АДС (аккумулятор давления для скважин) жә не оның жануы ү шін 220В кернеу беру арқ ылы қ олданумен байланысты.

Ө ндірісте ұ ң ғ ының тү п аймағ ына термогазохимиялық ә сер ету кезінде ең бек қ ауіпсіздігі кө біне берілген технологияның жаң артылуына жә не ұ ң ғ ыларды жерасты жә не кү рделі жө ндеу бригадаларының техникамен қ амтамасыз етілу дә режесіне жә не сондай-ақ осы жұ мыстар кезінде жұ мыскерлерді қ ауіпсіздендіру ә дістерінің ережелерін оқ ытылуына байланысты Термогазохимиялық ә сер ету ә дістері кү ндіз ө ткізілуі тиіс. Сағ аның жанында АДС жинаудың бастау мезгілінде ұ ң ғ ы ө шіру сұ йығ ымен толтырылуы қ ажет, газдың жоғ ары жә не жинау операцияларының аймағ ына шығ уын алдын алу ү шін, ондағ ы гидростатикалық қ ысым 3 МПа болу керек.

АДС зарядтарын иницирлеу ү шін электрлық импульсті беруді геофизикалық партияның лабораториясының типтік автомобилінің панелінен жү ргізіледі.

Ө німді қ абаттардың бір метрін ө ң деу ү шін, есептеу негізінде жә не тә жірибе бойынша 20 кг жарғ ыш қ олдану қ ажет. 10 жә не 91 метрдегі ө німді қ абаттардың қ уаты ө згеруі кезінде, ө ң делетін ұ ң ғ ылардың жанында біруақ ытта 150-300 кг-ғ а дейін жарғ ыш болуы мү мкін, сол ү шін осындай жағ дайда міндетті тү рде ө з жұ мыс орнын тастап, қ ауіпсіз жерге баруы қ ажет.

Термогазохимиялық ә сер етуді жү ргізу алдында орнатылатын ЗП – 350 – 120 – 240 тү ріндегі задвижка (БПО – да)ө ндірістік қ ызмет ету базасында престеледі.

Ө зен кен орнындағ ы орташа қ ысымы 22, О МПа (220атм) ұ ң ғ ының максимальды терең дігі 2400 м, яғ ни орташа қ ысымы: 22, 0 x 1, 5 = 33, ОМПа (330 атм). Тығ ыздығ ы р = 1, 0 т/м³ МПа болатын, 2400 м терең діктегі ұ ң ғ ыны сумен толтыру кезіндегі, қ абатқ а сұ йық оқ панының гидростатикалық қ ысымын аламыз.

Р_гидр = 2400х 1, 0 = 24, ОМПа (240 ат)

Бұ л ө лшем Р_гидр ұ ң ғ ының тү п аймағ ына термогазохимиялық ә сер етуді жү ргізу ү шін аз болады, яғ ни асфальтты – шайырлы – парафинді шө гінділердің, осылардың ә серінен қ абаттың сұ йық ты жұ ту жә не де оның жоғ ары температурада жану жә не ұ ң ғ ы қ абырғ аларының жылу ә серінен тез жойылуы есебінен АДС зарядының жануынан қ абаттың тү п аймағ ының ө ткізгіштігі жоғ арлайды.

Осының ә серінен ұ ң ғ ыдағ ы сұ йық тө мендейді, гидростатикалық қ ысым қ абат қ ысымынан тө мен болады, онда су, газ жә не қ абат энергиясы ә серінен лақ тыру болады.

Сондық тан басу сұ йығ ын ауырлату қ ажет, ол ү шін мына формуланы қ олданамыз:

S_{сұ й} = ;

Мұ нда: S_{сұ й} - сұ йық тығ ыздығ ы

Р – жартылай қ абат қ ысымы

Н – Ұ ң ғ ы терең дігі – 1, 375 т/м³ аламыз.

Яғ ни, мұ най, газ шығ уын алдын – алу ү шін жә не жартылай қ ысым тудыру ү шін, тығ ыздығ ы 1, 375 т/м³ болатын ө ндіру сұ йығ ын қ олдану керек.

Ауырлату ү шін ә ртү рлі минералдарды қ олданады. Ауырлатқ ыштар тү рінде кө бінесе барит (тығ ыздығ ы 4, 5 т/м³) жә не гематит (тығ ыздығ ы 5, 19 – 5, 28 т/м³).

4.3 Ө РТ СӨ НДІРУ Қ Ұ РАЛДАРЫНА ТАЛАП

Ә рбір мекеме мен аймақ та жергілікті ө рт қ орғ анысымен келісілген жә не мекеме басшысымен бекітілген осы кү нге ережелер негізінде ө рт қ ауіпсіздігі бойынша нұ сқ аулар шығ арылуы тиіс.

Ө рт қ ауіпсіздігі бойынша ереже талаптарының сақ талуын бақ ылау мекеме мен аймақ тың ә кімшілігіне жү ктеледі.

Аймақ тың ә рбір жұ мысшысы мен оғ ан кіріп - шығ атын адамдар ө рт қ ауіпсіздік ережелерін міндетті тү рде біліп, оларды қ атал орындау қ ажет, ал ө рт пайда болғ ан жағ дайда ө ртті сө ндіріп, адамдарды қ ұ тқ аруғ а барлық шараларды қ абылдау керек.

Ө рт қ ауіпсіздік ережелерін бұ зғ ан айыпты адамдар Қ азақ стан – Республикасының ә рекетті заң дылық тары бойынша тә ртіптік ә кімшілік жә не қ ылмыстық жауапкершілікке тартылады.

Ө рт сө ндіру қ ұ ралдарын таң дау жә не сө ндіру кезінде жабдық тардың, материалдардың, заттардың бү лінуіне ә келетін ө рт сө ндіру қ ұ ралдарының ерекшеліктері ескерілуі тиіс.

Аймақ та ө рт сө ндіргіштерді, ө рт сө ндіру қ ұ ралдарын жә не ө рттік дабыл беру жү йесін орналастыру «Аймақ тардды қ орғ ау ү шін ө рт техникасы» ГОСТ - ССБТ - ғ а сә йкес кө рсетілеі.

Біріншілік ө рт сө ндіру қ ұ ралдарды бө лмелерден кіріс - шығ ыс жерлерде, сондай - ақ ө рт ошағ ы пайда болуы мү мкін ө рт қ ауіпті жерлерде орналастыру қ ажет. Оларды орналастыру ү шін келесідей ұ сынылатын инвентарь жинағ ы бар арнайы ө рт щиттері орнатылуы тиіс:

- кө мірқ ышқ ылды ө рт сө ндіргіштер 1

- қ ұ мы бар жә шік 1

- тығ ыз жанбайтын мата 1

- кү ректер 2

- ломдар 2

- балта 1

- ө рт шелектері 2

Мекеме территориялары бір щит есебінен 5000м - қ а дейінгі ауданғ а

ө рт щиттерімен қ амтамасыз етіледі.

Біріншілік ө рт сө ндіргіштер қ ұ ралдарының қ ажетті мө лшері ә рбір қ абат пен ғ имарат бойынша бө лек есептеледі.

Қ оғ амдық ғ имараттар мен қ ұ рылыстар ү шін мү мкін ошақ тан ө рт сө ндіргішті орнату орнына дейінгі қ ашық тық 20м - ден, А, Б жә не В категориядағ ы бө лмелер ү шін 30м - ден, В, Г бө лмелері ү шін 40м - ден, Д категориядағ ы бө лмелер ү шін 70м - ден аспауы тиіс.

Ө рт сө ндіргіштердің орны «Дабылдық тү стер жә не қ ауіпсіздік белгілері» ГОСТ - қ а сә йкес еден дең гейінен 2 - 2, 5м биіктікте кө рінетін жерлерде орналасқ ан кө рсету белгілері бойынша анық талады.

Ө рт сө ндіргіштерді пайдалану жә не техникалық қ ызмет кө рсету дайындаушы заводтың қ ұ жатына сә йкес жү зеге асырылады.

Аймақ тарда ө рт инвентарінің мө лшері жә не оны дұ рыс кү йде сақ тауғ а жауапты адамар кө рсетілген кестелер орнатылуы тиіс, кезекшілікті тапсыру кезінде журналда ө рт сө ндіру қ ұ ралдарының ұ рыстылығ ы мен толық тылығ ы туралы белгі қ ойылады.

Пайдалану бойынша қ ұ жаттар мен нұ сқ аулар жауапты адаммен белгілі бір жерде сақ талады.

Ө рт сө ндіргіштерді беріктілікке сынау жә не зарядтау дайындаушының нұ сқ ауларына сә йкес мамандырылғ ан ұ йымдармен жү ргізіледі.

Мекемелерде кө бікті, кө мірқ ышқ ылды, кө мірқ ышқ ыл - бромэтилді, аэрозольді жә не ұ нтақ ты ө рт сө ндіргіштерді қ олдану ұ сынылады.

Кө бікті жә не кө мірқ ышқ ыл - бромэтилді ө рт сө ндіргіштер жану жә не жарылыс қ аупін кү шейте отырып, барлық жанғ ыш қ атты жә не сұ йық заттардың тұ тануы кезінде жаң адан басталып жатқ ан ө рт ошақ тарын ө шіру ү шін арналғ ан. Кө бікті ө рт сө ндіргіштер кернеу астында тұ рғ ан электр жабдық тарын ө шіру кезінде қ олданылмауы тиіс.

Кө бікті сө ндіру қ ондырғ ыларына жарты жылда бір рет кө бік тү зейтін қ ұ рлдардың сапасын тексеру қ ажет.

Кө бік тү зейтін қ ұ ралдарды қ олдану, сақ тау жә не сапасын тексеру жағ дайлары «Кө бік тү зеушілерді пайдалану, сақ тау, тасымалдау жә не оның сапасын тексеру бойынша нұ сқ ауларда» баяндалады.

Кө бік тү зеушілер сақ талатын резервуарлар мен сыйымдылық тары жө ндеу жә не қ ызмет кө рсету кезінде мұ най жә не мұ най ө німдері бар резервуалар мен сыйымылық тарды жө ндеу жә не қ ызмет кө рсету кезіндегі сияқ ты ө рт қ ауіпсіздік шаралары сақ талуы тиіс.

Кө бікті сө ндіру қ ондырғ ылары мен қ ұ ралдарына кө бік тү зейтін қ ондырғ ылар - кө бік араластырғ ыштар, ә уе - кө бікті бағ аналар, жоғ ары еселі кө бік генераторлары, генераторлары бар кө бік кө тергіштер, кө бік тү зеушілер жатады. Оларды айына бір рет тексеру қ ажет. Бұ л кезде жалпы аппараттар мен қ ондырғ ылардың бө лек бө лшектерінің жағ дайы тексеріледі, аппаратты тазалау, қ ажалатын беттерді майлау жү ргізіліп, формуляр журналда сә йкесінше жазу жасалады.

Аэрозольді жә не кө мірқ ышқ ылды ө рт сө ндіргіштер ә ртү рлі материалдар мен заттардың аз ғ ана жануын, сонымен қ атар 330В- тан жоғ ары емес кернеу астында тұ рғ ан электр қ ондырғ ылардың жануын ө шіру ү шін арналғ ан.

Ұ нтақ ты ө рт сө ндіргіштер сілтілі металдарды, мұ най ө німдерін, ерекшеліктерді, қ атты заттарды жә не 380В - тан жоғ ары емес кернеу астында тұ рғ ан электр қ ондырғ ыларды ө шіру ү шін арналғ ан. СИ - Д ұ нтақ ты қ ұ рамы бар СИ - 120 ө рт сө ндіргіші - алюминий органикалық қ осылысты жә не СИ - ВК заряды бар ө рт сө ндіргіші - кремний органикалық қ осылыстарды ө шіру ү шін арналғ ан.

Мұ най - газ ө ндіру аймағ ының кә сіпшіліктері БППБ - 93, СН жә не П жобасымен жә не талаптарына сә йкес стационарлы ө рт сө ніру кешендерімен жабдық талады, олар ө з кезегінде тапсырыс берушінің, жобалық ұ йымның, ө рт бақ ылау органдарының шешімі бойынша толық тандырылуы мү мкін.

Тө мендетілетін аймақ тардың қ ызметкерлері автоматты ө рт сө ндіру қ ұ ралдарының бар екендігі туралы мә лімет алып, жұ мыс принциптері мен техника қ ауіпсіздігінің ережелері туралы инструктажан ө туі тиіс.

Стационарлы ө рт сө ндіру қ ұ ралдарының техникалық жағ дайын бақ ылау ү шін бұ йрық пен мекеменің техникалық қ ызметкерлерінің ішінен жауапты адам, ал қ онырғ ығ а тә уліктік қ ызмет кө рсету ү шін – арнайы айындық тан ө ткен жұ мысшылар санынан бригаа белгіленеді. Стационарлы қ ондырғ ының жұ мысына жауапты адам оның жағ дайын жү йелі бақ ылап, журналды ұ рыс жү ргізуі тиіс.

Қ ызмет кө рсету бригадасы кезекшілік кезінде ө рт сө ндіру заттары қ орының сақ талуын, қ ұ бырдағ ы қ ысымның шамасын, тіректі арматураның дұ рыс орналасуын, автоматты жә не дистанционды жіберу атчиктері мен тарату қ ұ бырларының, желілерінің жағ дайын бақ ылауы тиіс.

Газбен сө ндіру қ ұ ралдарын бақ ылама ө лшеуді ә рбір 3 айда жү ргізу қ ажет. Тексеруі жү ргізу кү ндері мен олардың нә тижелері арнайы журналғ а енгізілуі тиіс.

Автоматты ө рт сө ндіру қ ұ ралдарының жү йесіндегі қ ысым ә р ай сайын тексерілуі тиіс. Қ ысымның тө мендеуі 0, 02МПа - дан аспауы тиіс.

Жылына бір рет автоматты ө рт сө ндірудің барлық жү йесінің жұ мысын тексеруү шін ө рт сө ндіру қ ондырғ ыларының аппараттары мен қ ұ бырларғ а гидравликалық сынамалар жү ргізіледі.

Ө рт сө ндіру қ ұ ралдарын бұ йрық пен белгіленген адам ө рт қ орғ ау органдарының жұ мысшыларымен бірге тексеріп, сынауы тиіс.Тексеру жә не сынау нә тижелерін актпен реттеу қ ажет.

Қ ондырғ ыларды тексеру кезінде қ ондырғ ының бө лек аймақ тарын жылыту қ ұ рылғ ылары мен жылу оқ шаулағ ыштарғ а ерекше назар аудару қ ажет.

Стационарлы ө рт сө ндіру қ ондырғ ыларымен жабдық талғ ан аймақ тарда техникалық жағ айларғ а сә йкес ө рт сө ндіру қ ондырғ ыларынан сұ йық ты қ ұ ю дең гейіне дейінгі қ ашық тық ты бақ ылау қ ажет.

Ө рт қ ұ бырларындағ ы тіректі қ ұ рылғ ыларды жең іл алынатын жерлерден орналастыру қ ажет. Ә рбір тіректі қ ұ рылғ ыда қ ымет кө рсету аймағ ы кө рсетілген нақ ты белгі болуы тиіс. Тү нгі мезгілде басқ арудың ә рбір торабы жарық тандырылғ ан болуы тиіс.

Автоматты ө рт сө ндіру жү йесі мен ө рттік дабыл беру жү йесін пайдалануды «Ө рт автоматикасы қ ұ ралдарын техникалық сақ таудың типтік ережелері» мен «Ө рт сө ндіру қ ондырғ ыларына техникалық қ ызмет кө рсету бойынша жұ мыстарды ұ йымдастыру жә не жү ргізу бойынша нұ сқ аулармен» сә йкес жү зеге асыру қ ажет.

Жылжымалы ө рт сө ндіргіштердің типі мен мө лшері жобамен, ал жобалық қ ұ жат болмағ ан жағ дайда Қ азақ стан Республикасының жергілікті органдарының келісімі бойынша мекеменің басшысымен анық талады.

Жылжымалы ө рт техникасының аймақ тарын іріктеп сайлау норма бойынша жү ргізіледі.

Жылжымалы қ ондырғ ылар мен ө рт сө ндіру қ ұ ралдарының мө лшері аймақ бойынша бір ө рт есебінен анық талады.

Ө рт техникасы мен ө рт жабдық тары ү немі дұ рыс кү йде болуы тиіс. Оларды сақ тау ү шін арнайы қ ыздыру қ амқ орлығ ы қ амтамасыз етілуі тиіс.

5. ЭКОЛОГИЯ БӨ ЛІМІ

5.1 МҰ НАЙ-ГАЗ Ө НДІРУ КӘ СІПШІЛІГІНДЕГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ

Қ АУІПСІЗДІГІ

Ө неркә сіптік игеру барысында мұ най кенорындарын тұ рғ ызу жобасы, ондағ ы мұ най газын жинау жә не тиімді пайдалану мә селелері ө з шешімін тапқ ан жағ дайда ғ ана бекітілуге жіберіледі.

Ауаны ластайтын негізгі кө здерге кен орындарында қ олданылатын технологиялық жабдық тар жатады:

- мұ найды қ ыздыру пештері (ө ртеу ө німдері);

-резервуарлар (булану);

- аппараттар (буферлік сыцымдылық та, сораптарда, айырғ ыштарда, жалғ асқ ан қ ұ бырларда булану);

- газотурбиналы қ озғ алтқ ыштар (ө ртеу ө німдері);

- қ азандық ошақ тарында (ө ртеу ө німдері);

- факелік жү йелер(ө ртеу ө німері).

Қ ұ рамында кү кіртсутегі бар атмосферағ а жағ усыз немесе бейтараптандырусыз шығ аруғ а тыйым салынады. Технологиялық аппараттар мен сыйымдылық тардың жұ мысшы жә не резервті сақ тандырушы клапандарынан шық қ ан газ факелдік жү йе арқ ылы жағ ылады.

Газды кү кіртсутек пен меркаптандардан тазарту бойынша тиімді іс шаралар жү зеге асырылуы қ ажет.

Қ ондырғ ыларда, ғ имараттарда, жұ мыс аймағ ының ауасында кү кіртсутектің бө лініп шығ уы мү мкін жерлерге автоматты тұ рақ ты газосигнализаторларды орнатады, сондай-ақ кү кіртсутектің жиналуы мү мкін жерлерінде алып жү ретін газосигнализаторлар мен газосигнализаторлар арқ ылы ауа кең істігіне бақ ылау жү ргізеді.

Мұ най мен газ ө ндіру аудандарында зиянды қ алдық тардың қ оршағ ан ортағ а шығ уының жалпы мө лшерін, технологиялық процестерді жетілдіру арқ ылы жә не газды толық пайдағ а асыру мен оны тазалаудың ә р тү рлі ә дістерін кең інен енгізу негізінде тө мендетуге болады.

Олардың едә уір тиімдісіне мыналарды жатқ ызуғ а болады:

- магистралдық газ қ ұ бырларында атмосфераның газбен, конденсатпен, мұ найдың буланғ ан ө німдермен ластануын болдырмас ү шін конденсат жинаушы жә не дренаждау желілерін орнату керек;

- мұ най қ ұ бырларын, лақ тырма желілерін, ағ ынды суды таситын коллекторларды жә не жинау коллекторларын ө з уақ ытында жө ндеп отыру қ ажет;

- сұ йық кө мірсутекткрді сақ тау ү шін артық қ ысымда немесе изотермиялық жағ дайларда жұ мыс істейтін резервуарларды, яғ ни буланудан ү сті қ орғ алғ ан резервуарларды қ олдану;

- қ ұ рамындағ ы жең іл компоненттері буланып атмосферағ а шығ уына жол бермес ү шін шығ ын ыдыстар мен аппараттарды сү згі - жұ тқ ыштармен жабдық тау;

- кен орнынан тауарлы ө німді алу барысында газды утилизациялайтын арнайы қ ондырғ ыларды енгізу;

- шығ арылғ ан газды пайдағ а жарату мен қ айтару мү мкін болмағ ан немесе тиімсіз боғ ан жағ дайда оларды жағ ып жіберуге факелге бағ ыттау;

- газдарды жағ уғ а арналғ ан факелдер бар болғ ан кезде, олардың биіктігі мен орналасуы стандарттарда қ арастырылғ ан концентрацияғ а дейін атмосфераның жер ү сті қ абатында зиянды заттардың ыдырап таралып кетуін қ амтамасыз ету қ ажет.

Кү кіртсутегі бар ортада қ ауіпсіз жұ мыс жағ дайын қ амтамасыз ету ү шін, технологиялық жабдық тар, қ ұ бырлық арматуралар жә не қ ұ бырлар кү кіртсутегіне тө зімді, берік, арнайы болат маркаларынан жасалуы керек.

Кү кіртсутекті ортада жұ мыс жасайтын жабдық тардың сенімділігі жә не апатсыз пайдаланылуы арнайы ингибиторларды енгізу есебінен қ амтамасыз етіледі. Ингибиторларды - сыйымдылық ты аппараттан, мө лшерлік сораптан жә не қ ұ бырларғ а жалғ анғ ан жің ішке тү тікше арқ ылы береді.

Газды кү кіртсутегінен тазалап алу, оны тасымалдау барысында қ ұ бырлардың коррозияғ а ұ шырауына жол бермейді жә не атмосферағ а шығ арылатын зиянды заттардың жалпы мө лшерін азайтады.

Сыз (грунттық) сулары ластанудан жә не оларды сарқ ылта пайдаланудан қ орғ алады. Су объектілеріне (су қ оймаларына, тоғ андарғ а, кө лдерге, ө зендерге) ө ндірістік, тұ рмыстық жә не басқ а да қ алық тарды тастауғ а тыйым салынады. Ағ ынды суларды белгіленген тә ртіппен, қ адағ алауорындарымен келісілген жекелеген технологиялық шешім бойынша зиянды заттардың қ ұ рамы рұ қ сат етілген нормадан артық болмағ ан жағ дайда ғ ана тө гуге болады.

Қ оршағ ан ортаны қ орғ ау ү шін оларды қ айта пайдалану, тазарту жұ мыстары жү ргізіліп жә не ағ ынды суды одан ә рі қ абат қ ысымын ұ стау жү йесінде қ олданады.

Ағ ынды сулардағ ы мұ най ө німдерінің болу нормасы 40мг/л қ ұ райды.

Мұ наймен бірге ө ндірілген қ абат суы, ондағ ы қ атты тү йіршік заттар мен мұ найдың қ ұ рамының нормасына сә йкес тазаланады да, одан ә рі Қ Қ Ұ жү йесінде немесе кө му мақ сатында арнайы жұ ту ұ ң ғ ылары арқ ылы қ абатқ а кері айдалады. Қ абат суын жер ү стіндегі су кө здеріне тастауғ а, жер асты суларының ластануына алып келетін жер асты қ абаттарына қ айта айдауғ а, сондай-ақ қ ұ рамына кү кіртсутекті бар сұ йық тарды бейтараптандырмай канализацияның ашық жү йесіне ағ ызуғ а тыйым салынады. Қ ұ рамында кү кіртсутегі бар қ абат сулары ө ң делуі жә не саң ылаусыз сыйымдылық тарда сақ талуы тиіс.

Ө ндірістік ағ ынды суларды жер астындағ ы арнайы жұ ту қ абаттарына айдауғ а тек ерекше жағ дайда ғ ана жол береді.

- су айдау ә ісін қ олданбай кенішті игерген жағ дайа;

- су айдау жү йесінің қ ұ рылысы аяқ талғ анғ а дейін, игерудің бастапқ ы

кезең інде ө ндірістік ағ ынды сулардың аз мө лшерін алғ ан кезде;

- жобағ а қ арағ анда ө ндірістік ағ ынды сулардың мө лшері артық болып жә не оларды басқ а кен орындарына тасымалдау тиімсіз болғ анда;

- мұ найды дайындау қ ондырғ ысында жинақ талғ ан кейбір ө ндірістік ағ ынды суларды тазартудың технологиясы тым кү рделі болғ анда.

Топырақ ты қ орғ аудың негізгі шаралары:

- мұ найды жинау, айыру, дайындау жә не тасымалдау жү йелерін саң ылаусыздандыру;

- скважиналарды апат кезінде ажыратқ ыштар кө мегімен автоматты тү рде ажырату;

- скважина сағ асына тө гілген мұ найды топырақ пен кө му;

- жер бетіне тө гіліп, ластамас ү шін қ абаттық жә не кә сіпшіліктік ағ ынды суларды қ абат қ ысымын ұ стау жү йесінде толық тай қ олдану;

- қ ұ бырларды 1, 2-1, 8 м аралығ ындағ ы терең дікте кө міп, жер асты арқ ылы тө сеу;

- жерге сапалы техникалық қ айта қ алпына келтіру (рекультивация) шараларын жү ргізу.

Жердің ракультивациясы - бұ зылғ ан жә не ластанғ ан жерлердің ө німділігін жә не қ ұ нарлылығ ын қ алпына келтіруге, сонымен қ атар, қ оршағ ан ортаның жағ дайын жақ сартуғ а бағ ытталғ ан шаралар кешені. Топырақ та микроорганизмдердің ө здігінен тазаруы жә не сол жерге бейімделу механизмі жү реді. Рекультивацияны жү ргізу ә істері микроорганизмдердің ө зігінен тазаруы жә не сол жерге бейімделінуінің табиғ и механизмдері ү шін қ алыпты жағ дайда туғ ызады, сонымен қ атар бұ л процесті жеделдетеді.

Кә сіпшілік территориясында мұ най шламы сақ тайтын қ оймаларды (амбарларды) орналастыруғ а тыйым салынады. Қ олданыстағ ы шлам жинақ тағ ыштар ө ң деліп немесе пайдағ а асырылып кейіннен жерлерді рекультивациялануы тиіс.

Жер қ ойнауын қ орғ ау, сақ тау шаралары мұ най жә не газ скважиналарын жә не кен орнының объектілерін тұ рғ ызу кезіндегі барлық негізгі технологиялық процестердің маң ызды элементі жә не қ ұ рамында бө лігі болып табылаы.

Жер қ ойнауын қ орғ ау шаралары мыналарды қ амтуы қ ажет:

- тө гілуді, ашық атқ ылауды, грифон тү зілуін, скважина оқ панының қ ирауын, жуу сұ йығ ының жытылуын жә не тағ ы басқ а қ иындық тарды болдырмайтын шаралар жиыны;

- жер асты жә не жер ү сті қ ұ рылғ ыларының максималды саң ылаусыздығ ын қ амтамасыз ету;

- коррозияғ а қ арсы жобаланғ ан шараларды іске асыру;

- биогенді кү кірт редукциясының тү зілуін ескерту ү шін айдалатын суды оның пайда болуын болдырмайтын реагенттермен ө ң деу керек;

- қ абатқ а су айдау ү шін ағ ынды суларды пайдалана отырып сумен қ амтамасыз етудің тұ йық талғ ан жү йесін енгізу.

5.2 СКВАЖИНАНЫ Ө Ң ДЕУ КЕЗІНДЕ Қ ОРШАҒ АН ОРТАНЫ

Қ ОРҒ АУ

Мұ най жә не газ кә сіпшіліктері қ оршағ ан ортаны жә не оның бө лек аймақ тарын ластау бойынша потенциалды қ ауіпті болып қ алуда. Олардың қ оршағ ан ортаның негізгі қ оспаларына мү мкін ә сер етуі (ауа, су, топырақ, адам, ө сімдіктер жіне жануарлар ә лемі) табиғ и кө мірсутектердің, олардың спутниктерінің ұ лылығ ымен технологиялық процестерде қ олданылатын химиялық заттардың ү лкен ә ртү рлілігімен, сондай - ақ, мұ най мен газды ө ндірудің, оларды дайындаудың, тасымалдаудың, сақ таудың жә не ө ң деудің ұ лғ аюы кө лемімен сипатталады.

Қ азіргі кезде табиғ атты қ орғ ау талаптары мен қ оғ амдық сананың ө суіне байланысты кө п кө ң іл скважиналарды пайдалану жә не газды кешендерді орналастыру кезінде аз қ алдық ты жә не қ алдық сыз технологиялық процестерге, қ оршағ ан ортағ а зиянды жерін елеулі тө мендететін немесе болғ ызбайтын, табиғ и ресурстарды толық жә не кешенді пайдалануды қ амтамасыз ететін қ ұ растырылғ ан ө ндірістің дамуына бө лінеді. Сондық тан мұ най кенорнын орналастыру жобасында қ орғ ау қ ұ растырылғ ан: ауа атмосферасын, табиғ и суаттарды, топырақ ты.

Бір мезгілде бұ зылғ ан жерлер мен жердің су қ абатын, олардың мү мкін ластануы жә не апатты шығ арылуларымен байланысты бұ зылуды қ алпына келтіру, су қ орын тиімді пайдалану жә не қ орғ ау қ арастырылу қ ажет.

Табиғ и сақ тау бө лігін жетілдіру қ оршағ ан ортаны қ орғ ауғ а шығ ындардың ө суін талап етеді.

Ө зен кенорнының аймақ тық - географиялық жағ дайларының ө згешеліктері, орналасқ ан ауданның аз сулануынан тұ рады, кә сіпшілік объектілеріне Каспий тең ізі жағ алауының орналасу жақ ындығ ы ауа атмосферасын, су қ оймаларын жә не топырақ ты ластанудан берік сақ тау, табиғ и қ орды жә не ауаны салқ ындату жү йелік тиімді пайдалануды қ амтамасыз ететін ғ ылыми техникалық шешімдер кешенін қ олдану қ ажеттігі туады.

Скважинаны ыссы сумен ө ң деу кезінде қ оршағ ан ортаны қ орғ ау бойынша шараларды орындау ү шін:

-ЦА-320-ны саң ылаулы тіректі арматурамен жә не жоғ арғ ы мө кпен жабдық тау қ ажет:

-ЦА-320-ның шығ ыс жә не қ абылдау қ ұ быры ө ң деу кезінде тұ рақ ты саң ылаусыздық пен қ амтамасыз етілуі тиіс.

Скважинадан ө ндірілетін ө нім мұ найдан, газдан, судан жә не ә ртү рлі ө лшенген заттардан тұ ратын қ оспа болып табылады. Мұ найда болатын қ абат суы зиянды қ оспа болып табылады жә не оның болуы скважинаның тү біне жер асты суларының тү суімен байланысты. Мұ най мен қ абат суы бірге қ озғ алғ ан кезде араласып, дисперсияланады. Бір сұ йық тың екінші сұ йық қ а бө лшектелу процесінің нә тижесінде тұ рақ тылығ ы ә ртү рлі дең гейдегі эмульсиялар пайда болады. Эммульсияның тү зілуіне мұ найда болатын асфальтендер, смолалар, парафиндер жә не скважинаның жер асты жабдық тары мен пайдалану тізбегінде АСПТ тү рінде шө гінделетін механикалық қ оспалар айтарлық тай ә сер етеді.

Скважинаны ыссы сумен ө ң деу кезінде мұ найдың, судың жә не ә ртү рлі ө лшенген заттардың тө гілуін жою технологиялық жү йенің барлығ ы бойынша тек саң ылаулы жабдық тар мен арнайы техниканы қ олданумен ғ ана қ амтамасыз етіледі. Мұ най, мұ най кө мірсутектері мен қ абат сулары ауағ а, суғ а, топырақ қ а, ө сімдіктер жануарлар ә леміне, адамғ а қ ауіпті ә сер туғ ызуы мү мкін.

Мұ най тө гілген кезде тө гілген мұ найды жинау бойынша тез арада шаралар жү ргізіп, майланғ ан топырақ ты «Ө МГ» Ө Ф-ның полигонына кө му қ ажет.

Қ абат суларының бө лінуі кезінде жерге техникалық, қ ажетті жағ дайларда биологиялық рекультивация жү ргізу қ ажет.

Қ оршағ ан ортаны қ орғ ау бойынша мә селелердің барлығ ы барлық мұ най кә сіпшілік жабдық тарының жұ мыс беріктілігін жоғ арылату бойынша тиімді технологиялық шараларды енгізу арқ ылы шешілуі тиіс.

ЦА-320-ның шығ ыс жә не қ абылдау қ ұ бырын біріктіру жә не ажырату жұ мыстары кезінде ө німдері (АСПТ, су - мұ найлы эмульсия, ілеспе ө ндірілетін су, мұ най) топырақ қ а тө гілген жағ дайда ластанғ ан топырақ ты арнайы полигондарғ а кө мумен жерге рекультивация жү ргізілуі тиіс.

Скважинаны ыссы сумен ө ң деу бойынша жұ мыстар мен операциялардың барлығ ын Қ азақ стан Республикасының мұ най - газ кә сіпшілігіндегі техника қ ауіпсіздігі, ең бекті жә не қ оршағ ан ортаны қ орғ ау бойынша нұ сқ аулардың талаптары мен ережелерін толық сақ таумен жү ргізу қ ажет.

5.3 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒ ДАЙДЫ ЖАҚ САРТУ МАҚ САТЫНДА

ЖАСАҚ ТАЛҒ АН ШАРАЛАР ЖӘ НЕ ОНЫҢ ОРЫНДАЛЫСЫ

2006 жылы №8 МГӨ К бойынша экологиялық жағ дайды жақ сарту мақ сатында жасақ талғ ан шаралар жә не олардың орындалуы 5.1 кестеде кө рсетілген. Бұ л шараларғ а келесілер кіреді: жер ресурстарын қ орғ ау, атмосфералық ауаны қ орғ ау, су ресурстарын қ орғ ау, радиациялық қ ауіпсіздік.

Жер ресурстарын қ орғ ау жұ мыстарына 5 шара жасақ талды.

Оғ ан кү нделікті жұ мыстар бойынша 4 шара, ал 1 шара ай сайын жұ мыстары бойынша.

Кә сіпшіліктегі экологиялық талаптарды сақ тау жұ мыстары кү нделікті жү ргізілу керек. Орындауғ а жауапты кә сіпшілік бастығ ы, ал орындалуын бақ ылайтын эколог.

Жер мониторингі шарасы ай сайын жү ргізілуі керек. Орындауғ а жауапты эколабораториясы, ал орындалуын бақ ылайтын эколог.

Жерді ластаудан қ орғ ау, ө ндірістік қ алдық тардың жә не мұ найдың тө гілуін болдырмау жұ мыстары кү нделікті жү ргізілуі керек. Орындауғ а жауапты кә сіпшілік бастығ ы, ал орындалуын бақ ылайтын эколог.

Бұ зылғ ан жерді тазалау жә не рекультивациялау жұ мыстары кү нделікті жү ргізіледі. Орындалуғ а жауапты кә сіпшілік бастығ ы, ал орындалуын бақ ылайтын эколог.

Мемлекеттік бақ ылау органдарынан берілген тапсырмаларды орындау жұ мыстары кү нделікті жү ргізілуі керек. Орындауғ а жауапты кә сіпшілк бастығ ы, орындалуын бақ ылаушы эколог.

Атмосфералық ауаны қ орғ ау жұ мыстарына 5 шара жасақ талды.

Оғ ан ластайтын заттарғ а орнатылғ ан нормативтерді сақ тауғ а бақ ылау инструкциясын ө ткізу жұ мыстары тек 2-ші жә не 4-ші тақ сан бойынша жү ргізілуі керек. Орындауғ а жауапты эколабораториясы, ал орындалуын бақ ылаушы эколог.

Зиянды химиялық заттарды тастауғ а рұ қ сат алу ү шін қ ұ жаттарды дайындау жұ мыстары қ аң тар – ақ пан айларында жү ргізілуі керек. Орындауғ а жауапты эколог, ал орындалуын бақ ылаушы Ө Ф «Ө МГ» бас эколог.

Ластайтын заттарды лақ тыруын тө мендету бойынша шаралардың орындалуын қ адағ алау жұ мыстары кү нделікті орындалу қ ажет. Орындауғ а жауапты кә сіпшілік бастығ ы, ал орындалуын бақ ылаушы эколог.

Мемлекеттік бақ ылау органдарынан берілген тапсырмаларды орындау жұ мыстары кү нделікті жү ргізілуі керек. Орындауғ а жауапты кә сіпшілк бастығ ы, орындалуын бақ ылаушы эколог.

Мұ най жә не суды қ ызыратын технологиялық пештерді тексеру жұ мыстары 1-ші жә не 4-ші тоқ сандарда ө ткізілуі керек. Орындауғ а жауапты бас механик, ал орындалуын бақ ылаушы бас инженер.

Су ресурстарын қ орғ ау мақ сатында 4 шара жасақ талды.

Оларғ а: Мемлекеттік бақ ылау органдарынан берілген тапсырмаларды орындау жұ мыстары кү нделікті жү ргізілуі керек. Орындауғ а жауапты кә сіпшілк бастығ ы, орындалуын бақ ылаушы эколог.

Жер асты суларының маниторингі шарасы ә р тоқ сан бойынша жү ргізіледі. Орынаудғ а жауапты эколабораториясы, орындалуын бақ ылаушы эколог.

Су есептеуін жү ргізу жұ мыстары кү нделікті жү ргізілуі керек. Орынауғ а жауапты Қ Қ СК – 1жә не5 (қ абат қ ысымын сақ тау кә сіпшілігі) бастығ ы, ал орындалуын бақ ылаушы эколог.

Суды қ орғ ау шараларын жү ргізу жұ мыстары кү нделікті ө ткізілуі керек. Орындауғ а жауапты Қ Қ СК – 1 жә не 5 бастығ ы, ал орындалуын бақ ылаушы эколог.

Радиоциялық қ ауіпсіздікті сақ тау мақ сатында 3 шара жасақ талды.

Оғ ан Мемлекеттік бақ ылау органдарынан берілген тапсырмаларды орындау жұ мыстары кү нделікті жү ргізілуі керек. Орындауғ а жауапты кә сіпшілк бастығ ы, орындалуын бақ ылаушы эколог.

Аймақ тардың радиоциялық жағ дайына бақ ылау жү ргізу жұ мыстары кү нделікті ө ткізілуі керек. Орындауғ а жауапты кә сіпшілік бастығ ы, ал орындалуын бақ ылаушы эколог.

Шекті жіберілетін нормалардан жоғ арлауын анық тағ ан кезінде технологиялық жабдық тарғ а радиоциялық қ ауіпсіздік белгілерді орнату жұ мыстары кү нделікті жү ргізілуі керек. Орындауғ а жауапты кә сіпшілік бастығ ы, ал орындалуын бақ ылаушы эколог.

Бұ л шаралар уақ ытылы орындалып отырды.

6 ЕҢ БЕК ЗАҢ ДЫЛЫҚ ТАРЫ БӨ ЛІМ

6.2 ЕҢ БЕК ГИГИЕНАСЫ ЖӘ НЕ Ө НДІРІСТІК САНИТАРИЯ

Ең бек гигиенасы деп жұ мысшылардың организміне ең бек қ ызметі мен ө ндірістік ортаның ә сер етуін жә не ұ йымның денсаулық жағ дайын зерттейтін ғ ылым саласын атайды.

Ө ндірістік санитария ең бек гигиенасының ғ ылыми жағ дайларын тә жірибелік қ олдану ү шін арналғ ан жә не ол келесідей сұ рақ тарды шешумен айналысады: мекеме мен жабдық тарды пайдалану жә не сақ тау; жұ мыс орындарында, ө ндірістік бө лмелерде жә не мекеменің территориясында ең бектің қ алыпты жағ дайларын қ амтамасыз ететін талаптарды шығ ару.

Ө ндірістік санитария мен ең бек гигиенасы жұ мысшылардың денсаулығ ына жағ ымсыз ә сер ететін факторларды жоюғ а жә не ө ндірісте жұ мыстың қ алыпты жағ дайларын тудыруғ а бағ ытталғ ан.

Адамның енсаулығ ына ө ндірістік ортаның макроклиматтық жағ дайлары айтарлық тай ә сер етеді, олар қ оршағ ан ауаның температурасынан, оның ылғ алдылығ ынан, қ озғ алу жылдамдығ ынан жиналады.

Ө ндірісте шамамен уақ ыттың ү штен бір бө лігіне жұ мыс жасайтын адамдар ө ндірістік ортамен ө зара байланыста болады. Ө ндіріс жағ дайында технологиялық процестерді (скважинаны бұ рғ ылау, мұ най ө ндіру, дайындау, тасымалдау, сақ тау) жә не тағ ы басқ а ө ндірістік процестерді жү зеге асыру кезінде ауағ а зияны кө мірсутекті газар мен булар бө лініп, шу, діріл пайда болып, температура мен ылғ алдылық жоғ арылауы немесе тө мендеуі мү мкін. Бұ л факторлар ә ртү рлі ү йлестіктерде кездесуі мү мкін жә не егер оларды дер кезінде жоймаса жеке қ орғ аныс қ ұ ралдары болғ ан жағ дайа да белгілі бір кездерде аамның организміне жағ ымсыз ә сер етулер болуы мү мкін.

Ең бек жағ дайының зияны ә серін болдырмау ү шін мекемелере ү немі негізгі ө ндірістік факторларды сандық бағ алау бойынша жұ мыстар жү ргізіледі. Алынғ ан кө рсеткіштерді санитарлық нормаларың жіберілетін шекті мә ндерімен салыстыра отырып, ең бек жағ айларын жақ сарту бойыншашаралар шығ арылады, осылайша жұ мыс орындарының аймақ тарының санитарлы – техникалық жағ айы нормативті жағ дайларғ а сә йкес келтіріледі.

Адамның организміне микроклиматтық факторларың ә рекеті оның жұ мыс қ абілеттілігіне жә не ең бек ө німділігіне ә сер етеді. Мысалы, жұ мыс аймағ ын қ оршайтын ауаның жоғ ары температурасы адамның ө мірлік маң ызы органдары мен жү йелеріне жағ ымсыз ә сер етіп, олардың қ алыпты қ ызметінің бұ зылуын тудыруы мү мкін.

Адам -50 - ден +50˚ С - ке дейінгі ауа температурасының ауытқ уына тө зе алады.

Организмнің қ алыпты ө мірлік қ ызметінің нә тижесінде онда ү немі жылу алмасу жү реді. Жылу тотығ у процестерінің ә серінен пайда болады, олардың ²/3 - і бұ лшық еттердегі тотығ у процестеріне тү седі. Жылудың берілуі ү ш жолмен жү реді: конвекция, радиация жә не тердің булануымен.

Қ оршағ ан ауаның температурасы тө мен болғ ан кезде адамның организмінде тотығ у процестері кү шейіп, ішкі жылу ө німдері ұ лғ аяды, осының есебінен дененің тұ рақ ты температурасы сақ талады.

Желдету ауасына жарылыс қ ауіпті жә не улы газдар, булар, шаң дар тү суі мү мкін ө ндірістік бө лмелерде ең бектің қ алыпты санитарлық -гигиеналық жағ дайларын тудырады.Желдету табиғ и немесе жасанды болуы мү мкін.

Табиғ и желдету кезінде ауаның алмасуы бө лмеде немесе одан тыс ауа температурасының ә ртү рлілігінің нә тижесінде жү реді, осының ә серінен қ ыздырылғ ан ауа сыртқ а шығ арылады, сондай - ақ желдік арын қ олданылады.

Ә детте табиғ и желдету артық жылу бө лінетін ө ндірістік бө лмелерде қ оланылады. Қ ыдырылғ ан ауа зиянды заттарымен бірге терезелер, аэрациялық фонарьлар арқ ылы жойылады.

Желдеткіштерді қ олданусыз ауаның кө п кө лемін беру мү мкіншілігі - аэрацияның артық шылығ ы. Оның кемшіліктеріне ә сердің тұ рақ сыздылығ ы, ауаның жеткіліксіз алмасуы, жұ мыс бө лмелеріне ластанғ ан ауаның тү су мү мкіншілігі, онымен сыртқ ы атмосфераның ластануы жү реді.

Жасанды немесе механикалық желдету жалпы алмасатын жә не жергілікті болып табылады. Жергілікті желдету кезінде зиянды заттар ауланып, олардың бө ліну орындарынан жойылады. Жалпы алмасатын желдету кезінде ауаның алмасуы барлық бө лмелерде жү реді.

Механикалық желдетудің негізгі элементтері - желдеткіштер, калориферлер.

Желдету жү йелері ағ ынды, тартылатын жә не ағ ынды - тартылатын болып ү шке ажыратылаы.

Желдетудың кө мегімен ө ндірістік бө лмелердің жұ мыс аймағ ындағ ы ияны заттардың қ ауіпті концентрациясы тө мендетіліп, жіберілетін шекті мә нге дейін келтіріледі.

Мұ най жә не газ кә сіпшіліктерінде ө ндірістік бө лмелер қ азіргі таң дағ ы нормаларғ а сә йкес ауа ортасының қ ажетті жағ дайларын тудыратын табиғ и, механикалық жә не аралас желдетумен жабдық талады.

Мекеме территориясын, ө ндірістік бө лмелер мен жұ мыс орындарын тиімді жарық тандырудың ө те маң ызды гигиеналық мә ні бар. Территорияның, жолдардың, қ ондырғ ылардың, баспалдақ тардың жеткіліксіз немесе дұ рыс емес жарық тандырылуы жұ мысшылардың қ ұ лауына жә не ауыр қ айғ ылы оқ иғ аларғ а ә келіп соқ тырады.

Ө ндірістік аймақ тарды жарық тандыру табиғ и жә не жасанды болуы мү мкін.

Табиғ и жарық тандыру бү йірлік, жоғ арғ ы жә не аралас болады. Біріншіге сыртқ ы қ абырғ алардағ ы терезелер арқ ылы жарық тандыру, екіншіге - жарық тық фонарьлар арқ ылы жарық тандыру, ү шіншіге - жарық тық фонарьлар мен терезелер арқ ылы жарық тандыру жатады.

Ө ндірістік аймақ тарды жасаны жарық тандыру «Табиғ и жә не жасанды жарық тандыру» СН жә не П 11-4-79 - бен регламентацияланады.Онда сандық, сондай - ақ сапалық сипаттамалар келтіріледі, олар ең бектің қ алыпты жағ дайларын тудыру ү шін аса маң ызды болып табылады.

Мұ най жә не газ кә сіпшілігіндегі технологиялық процестер топырақ қ а, су кө здеріне жә не атмосферағ а айтарлық тай мө лшере ауа мен суды ластайтын ө ндірістік қ алдық тарың лақ тырылуымен қ атар жү реді. Қ ұ рамында улы органикалық жә не неорганикалық заттарв бар ластанғ ан ағ ынды суларды лақ тыру балық тар мен ө сімдіктер байлық тарының жойылуына ә келіп соқ тырады, ауыл шаруашылығ ы ү шін, кә сіпшілікті сумен қ амтамасыз ету ү шін су кө здерін мқ олдану мү мкіншілігін шектейі, бұ л ө з кезегінде халық шаруашылығ ына ү лкен зиян тигізеді.

Атмосфера мен су кө здерінің тазалығ ын сақ таудың негізгі мақ саты – адамдардың ө мірін сауық тандырумен байланысты ә леуметтік мә селе.

Атмосфералық ауаны қ орғ ауды кү шейту мақ сатында технологиялық процестер, жабық тар мен тасымалдау қ ұ ралдары толық жетілдіріліп, шикізат пен жанармайдың сапасы жақ сартылып, кә сіпшілік жә не тағ ы басқ а қ алдық тарды тазалау ү шін тиімділігі жоғ ары қ ондырғ ылар енгізілетін болады.

6.2 ЖҰ МЫС УАҚ ЫТЫ

Жұ мыс уақ ытының қ алыпты ұ зақ тығ ы:

- қ ызметкер жеке ең бек шартының талаптарына сә йкес ең бек міндеттерін орындауғ а міндетті уақ ыт жұ мыс уақ ыты болып есептіледі;

- жұ мыс уақ ытының қ алыпты ұ зақ тығ ы аптасына 40 сағ аттан аспауғ а тиіс;

- жеке ең бек шартында тараптардың келісімі бойынша жұ мыс уақ ытының ұ зақ тығ ы азырақ кө зделуі мү мкін.

Қ ызметкерлердің жекеленген санаттары ү шін жұ мыс уақ ытының қ ысқ артылғ ан ұ зақ тығ ы:

- он тө рт жастан он алты жасқ а дейінгі қ ызметкерлер ү шін – аптасына 24 сағ аттан, ал он алтыдан он сегіз жасқ а дейін – аптасына 36 сағ аттан аспайтын;

- ауыр дене жұ мыстарында жә не ең бек жағ дайлары зиянды жұ мыстарда істейтін қ ызметкерлер ү шін – аптасына 36 сағ аттан аспайтын болып белгіленеді.

Жұ мыс істеу жұ мыс уақ ытының ұ зақ тығ ын қ ысқ артуғ а қ ұ қ ық беретін ө ндірістердің, цехтардың, кә сіптер мен қ ызметтердің тізімін, сондай-ақ ең бек жағ дайлары зиянды жә не ауыр, қ ауіпті жұ мыстардың тізбесін ең бек жө ніндегі уә кілеттік орган белгілейді.

Қ ызметкерлер ү шін екі демалыс кү ні бар бес кү ндік жұ мыс аптасы белгіленеді. Бес кү ндік жұ мыс аптасы кезінде кү нделікті жұ мыстың ұ зақ тығ ы жұ мыс берушінің актісімен немесе жұ мыстың ерекшелігін, ең бек ұ жымының пікірін ескеріп жә не жұ мыс аптасының белгіленген ұ зақ тығ ын сақ тай отырып, жұ мыс беруші бекітетін ауысым кестесімен белгіленеді.

Ө ндірістің сипаты мен жұ мыс жағ дайлары бойынша бес кү ндік жұ мыс аптасын енгізу орынсыз ұ йымдарда бір кү ндік демалысы бар алты кү ндік жұ мыс аптасы белгіленеді. Алты кү ндік жұ мыс аптасы кезінде кү нделікті жұ мыстың ұ зақ тығ ы апталық норма 40 сағ ат болғ анда – 7 сағ аттан аспауғ а, апталық норма 36 сағ ат болғ анда – 6 сағ аттан жә не апталық норма 24 сағ ат болғ анда – 4 сағ аттан аспауғ а тиіс.

Бес кү ндік немесе алты кү ндік жұ мыс аптасын ең бек немесе ұ жымдық шарттардың талаптарымен жұ мыс беруші белгілейді.

Тү нгі уақ ыттағ ы жұ мыс:

- 22 сағ аттан бастап таң ғ ы 6-ғ а дейінгі уақ ыт тү нгі уақ ыт болып есептіледі;

- жү кті ә йелдерді тү нгі уақ ытта жұ мыс істеуге тартуғ а олардың келісімімен ғ ана жол беріледі;

- тү нгі уақ ытта жұ мыс істеуге он сегіз жасқ а толмағ ан адамдар мен тү нгі уақ ытта жұ мыс істеуге тыйым салатын медициналық қ орытындысы болғ ан жағ дайда ө зге де адамдар жіберіледі.

Мерзімнен тыс жұ мыстарды шектеу:

- осы Заң ның 45-бабында белгіленген жұ мыс уақ ытының ұ зақ тығ ынан тыс жұ мыстар мерзімнен тыс жұ мыстар деп есептелінеді;

- мерзімнен тыс жұ мыстарғ а тартуғ а, осыЗаң ның 51-бабында кө зделген жағ дайларды қ оспағ анда, қ езметкердің келісімімен ғ ана жол беріледі.

- мерзімнен тыс жұ мыстарғ а он сегіз жасқ а толмағ ан қ ызметкерлер жіберілмейді.

Ә рбір қ ызметкер ү шін мерзімнен тыс жұ мыстар бір кү нтізбелік кү н ішінде екі сағ аттан (ауыр дене жұ мыстарындажә не ең бек жағ дайлары зиянды жә не қ ауіпті жұ мыстарда – бір сағ аттан) аспауғ а тиіс.

Ең бек жағ дайлары ө те зиянды жә не ө те қ ауіпті кезде мерзімнен тыс жұ мыстарғ а тыйым салынады.

Қ ызметкердің келісімінсіз мерзімнен тыс жұ мыстарғ а ерекше жағ дайларда ғ ана:

- елдің қ орғ анысы ү шін, сондай-ақ тө тенше жағ дайларды немесе дү лей апаттарды, ө ндірістік аварияларды болғ ызбау немесе олардың заодаптарын дереу жою ү шін қ ажетті жұ мыстарды жү ргізу кезінде;

- сумен жабдық тау, газбен жабдық тау, жылыту, жарық беру, канализация, кө лік, байланыс жө ніндегі қ оғ амдық қ ажетті жұ мыстарды жү ргізу кезінде – олардың дұ рыс жұ мыс істеуіне бұ затын кездейсоқ немесе кү тпеген жағ дайларды жою ү шін;

- егер жұ мыс ү зілісті кө термейтін болса, ауыстырушы қ ызметкер келмей қ алғ ан кезде осы Заң ның 50-бабында кө зделген сағ аттар санынан аспайтын уақ ытқ а жұ мысты жалғ астыру ү шін жол беріледі.

Жұ мыс уақ ытының есебінде:

- жұ мыс беруші қ ызметкердің сол жұ мыс берушіде нақ ты жұ мыс істеген жұ мыс уақ ытының есеб жү зеге асыру тиіс.

- ө ндіріс жағ дайлары бойынша қ ызметкерлердің белгілі бір санаты ү шін белгіленген апта сайынғ ы жұ мыс уақ ытының сақ талуы мү мкін емес, ү здіксіз жұ мыс істейтін ұ йымдарда, жекелеген ө ндірістерде, цехтарда, учаскелерде, бө лімшелерде жә не кейбір жұ мыс тү рлерінде есепті кезең ішінде жұ мыс уақ ытының ұ зақ тығ ы аптасына осы Заң да белгіленген қ алыпты жұ мыс сағ аттары мерзімінен аспауғ а тиісті жағ дайда жұ мыс уақ ытының жиынтық есебін жү ргізуге жол беріледі.

- жиынтық есеп жағ дайында жұ мыс уақ ытының кү н сайынғ ы немесе апта сайынғ ы ұ зақ тығ ы жұ мыс кү ні немесе апта сағ аттарының нормасынан артық немесе кем болуы мү мкін;

- есепті кезең ішіндегі жұ мыс уақ ыты сағ аттарының жиынтығ ы осы кезең дегі сағ аттардың нормасына тең болмауы мү мкін;

- жұ мыс уақ ытының жиынтық есебін жасағ ан қ ызметкерлердің осы санаты ү шін белгіленген орташа жұ мыс кү ні мен жұ мыс аптасының ұ зақ тығ ы сақ талуғ а тиісті шектегі кезең есепті кезең болып таң ылады.