Еуразиялық интеграция жүйесіндегі қазақ диаспорасы.

Қ азақ стан Республикасы ө зі алғ аш қ ұ рылғ ан кү ннен бастап, қ андай қ иын жағ дайғ а тап болғ анына қ арамастан сырттағ ы қ андастарымызғ а қ амқ орлық жасауды назардан тыс қ алдырғ ан емес. Қ азақ жерінен кезінде ә р тү рлі себептермен кө шіп кеткен қ андастарымыз мемлекетімізге орала бастады. Сондық тан оларғ а «оралман» деген атау да берілді. Басқ аша айтқ анда халық аралық дең гейде «репатриант» деп аталатын бұ л қ ұ былыстың ө зектілігі арта тү суде.

Қ азақ стан Республикасының Кө ші-қ он мен демография агенттігінің мә ліметтері бойынша, 1991 мен 2000 жылдың аралығ ында тә уелсіз Қ азақ стан жеріне 42387 қ азақ отбасы немесе 183652 адам кө шіп келген. Осы қ оныс аударып келгендердің 60%-і ТМД елдерінен: Ө збекстаннан-62737, Тү ркіменстаннан-22055, Тә жікстаннан-10476, Ресейден-8490 болса, алыс шет елдерден: Монғ олиядан-65202, Ираннан-5030, Тү ркиядан-3780, Ауғ анстаннан-1719, Қ ытайдан-2214, Пә кістаннан-1102 жә не т.б.

Елімізде «Халық тың кө ші-қ он туралы» Заң ғ а сә йкес шет елден кө шіп келетін қ андастарымыз квотамен орналастырылады. Дегенмен, жоғ арыда аталғ ан Агенттіктің мә ліметтері бойынша бұ л квотаның орындалуы да ойдағ ыдай емес. Мә селен, 1993 жылы оның орындалуы да 76, 5% болса, 1994 жылы – 51, 5%, 1995 – 66, 6%, 1996 – 63, 6%, 1997 - 56%, 1998 – 53, 4%. Ал 1999 жә не 2000 жылдары бұ л кө рсеткіш Ресей мен Ө збекстаннан кө шіп келушілер арқ ылы орындалғ ан.

Қ азақ диаспорасы бұ рынғ ы тоталитарлық жү йеде жабық тақ ырып болды. Мемлекеттік тә уелсіздікке қ олы жеткен Қ азақ стан ү шін қ азақ диаспорасы ғ ылыми проблема ретінде 1991 жылдан бастап Философия институтында «Қ азақ диаспорасы: бү гіні мен ертең і» атты ғ ылыми бағ дарлама шең берінде жү йелі тү рде зерттеле бастады. Бірнеше ғ ылыми конференциялар мен ғ ылыми талқ ылаулар осы мә селеге арналып, кө птеген мақ алалар мен кітаптар шығ а бастады.

Қ азақ диаспорасы туралы соң ғ ы он бес жылда швед ғ алымдары Линда Бенсон мен Ингвар Сванбергтің «Тү ркиядағ ы қ азақ босқ ындары» мен «Қ ытай қ азақ тары» дейтін мақ алалары «Қ азақ диаспорасы. Этникалық ө мір сү ру мә селелері» деген атпен 1997 жылы жарық кө рді. Моң ғ олиядағ ы қ азақ ғ алымдары Ислам Қ абышұ лының «Моң ғ олия қ азақ тарының тарихы», Биқ ұ мар Кә машұ лының «Моң ғ олиядағ ы қ азақ тардың салт-дә стү рлері», қ азіргі кезең де Қ азақ стан азаматы, белгілі ғ алым Зардыхан Қ инаятұ лының «Моң ғ олиядағ ы қ азақ тар», Америка ғ алымы Марта Бриль Олкоттың «Қ азақ тар» ең бектері жә не тағ ы басқ а монографиялар жарық кө рді. Осылардың барлығ ын қ азақ диаспорасының тарихи, ә леуметтік, этнодемографиялық, саяси, рухани, экономикалық, экологиялық жә не этномә дени мә селелерін зерттеуге ү лес деп бағ алаймыз.

Қ азіргі нарық тық экономикасы қ алыптасқ ан тә уелсіз Қ азақ стан жағ дайында қ азақ диаспорасы мен оралмандар мә селесі бойынша бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары белсенді қ ызметтер атқ аруда. Ә сіресе, «Хабар», «Ел арна», «Қ азақ стан-1» телеарналары бұ л мә селелерге ү лкен мә н беріп отыр.

Газеттердің ішінде бұ л тақ ырыпқ а «Қ азақ стан-Заман», «Жас Алаш», «Егемен Қ азақ стан» жиі мақ алалар, сұ хбаттар жариялайды.

Ә дебиет: А.Қ ошанов, Ә.Нысанбаев редакторлығ ымен Қ азақ диаспорасы: бү гін жә не ертең -А: Елорда, 2005.-5-42 беттер