Тақырып: Орта ғасырлардағы европалық философия

Схоластардың талас пікірі — жалпылық пен жекелік қ атынасы. Философия тарихында бұ л таласты ә мбебаптар, яғ ни универсалдар (лат. unuversalia — жалпылық), яғ ни жалпылық ұ ғ ымның табиғ аты жайлы айтыс, талас деп атайды. Мұ ны шешудің тү рлі жолдары айтылады. Біреуі - жалпы ұ ғ ым — ә мбебаптар адам санасынан, нақ ты зат атауынан тыс ө мір сү ретін шындық деп тү сіндіреді. Бұ л кө зқ арасты жақ таушылар реалистер деп аталады. Бұ ғ ан қ арама-қ арсы екінші пікір бойынша, ә мбебаптар адамнан, нақ ты заттардан тыс ө мір сү рмейді. Бұ л тек нақ ты заттар ды екшелеп атау арқ ылы пайда болғ ан жалпылық ұ ғ ым. Бұ л пікір бойынша, " жалпы адам" дү ниеде жоқ, адам — кашанда нақ ты бейне. Ал " адам" деген жалпы атау - ол нақ ты адамдардың бә ріне тең, ортақ ұ ғ ым. Бү л пікірді жақ таушыларды " номиналистер" деп атады (лат. nomina — нақ ты атау). Реализм ө кілдері - Альберт фон Больштедт, Фома Аквинский, Дунс Скот, Раймунд Луллий, т.б. Мә селен, Альберттің пікірінше, жалпы ұ ғ ым (ә мбебаптар) ү ш тү рлі ө мір сү реді. Олар: 1) заттардан бұ рын қ ұ дай санасында пайда болып, сол арқ ылы барлық заттар, тіпті бү кіл ә лем жаратылды; 2) заттардың ө зінде кө птің бірі ретінде; 3) заттардан соң адам санасында бұ рынғ ының белгісі ретінде ө мір сү реді. Ф. Аквинский (1225-1274) - орта ғ асырдағ ы реалистік философияның ірі ө кілі, қ азіргі католицизм дінінін, рухани пірі, ә улиесі. Ол Аристотельдің идеалистік философиясын ө з пайдасына қ олданып, материя тү рден тыс ө мір сү ре алмайды, деді. Былайша айтканда, ә рбір заттың, бү кіл ө мірдің жалпы тү рі (формасы) - Қ ұ дай, олай болса одан тә уелсіз дү ниеде еш нә рсе жоқ. Фома философиясы мә н (essentis) жө не ө мір сү ру (еxistentia) тө ң ірегінде қ ұ рылады. Оның пікірінше, ө мірде бұ л екеуі жеке, бірінен-бірі алшақ тұ ра алады жә не де ө мір сү ру мә нінен жоғ ары. Ал Қ ұ дайда бұ л екеуі бір, ажыратылмайды. Осыдан келіп, Фома жалпылық ө зінен-ө зі, заттардан тыс, Қ ұ дай санасында ө мір сү реді дейді. Фоманың пікірінше, мемлекеттік ө кімет Қ ұ дайдан туындайды, ал басқ ару тү рі нақ ты жағ дайғ а байланысты қ алыптасады. Ол шіркеудің, азаматтық қ оғ амнан жоғ ары екенін уағ ыздайды. Мемлекет басшысының билігі — ең жоғ ары рухани билікке бағ ынышты. Кө кте ол биліктің иесі — Христос, жерде — Рим папасы, дейді. Фома қ ұ рғ ан философия екі жұ п категорияларғ а — акт (нақ ты шындық) пен потенцияғ а (мү мкіндік) жә не эссенция (мә н) мен экзистенцияғ а (емір сү ру) негізделген. 1879 жылы 4 тамызда Рим папасы Лев XIII Фома Аквинскийдің уағ ыздары бү кіл католик шіркеулерінде міндетті қ абылдансын деп жариялады. Реалистерге кері бағ ыт ұ станғ ан номиналистер материалистік ұ ғ ымды таратты. Оның ө кілдері: Роджер Бэкон (1214-1292), Уильям Оккам (1285-1349), Николай Оразмин-ский (1313-1382), т.б. Олар нақ ты заттарды зерттеуге шақ ырады. Жалпы тек қ абылдайтын субъектінің басында пайда болады. Санадан тыс ө мір сү ретін жалпылық жоқ, тек нақ ты заттар бар де. Нақ ты затқ а жалпының да, жекенің де керегі жоқ, деді Уильям Оккам. Ә мбебаптар - олар ү шін тек белгілер (терминдер), бірақ олар барлық заттарғ а қ олданылмайды, ө зара ұ қ сас заттарғ а ғ ана қ олданылады, - деді. Роджер Бэкон схоластиканы сынады. " Шындыкка жету ү шін нақ ты ғ ылымдарды, яғ ни ертедегі ғ ылымдарды білу қ ажет", деді. Николай Оразминский де ғ алым болғ ан, дінге сенбестік білдірген.

№7 тақ ырып: Орта ғ асырлардағ ы мұ сылман философиясы.

Орта Азия мен Таяу шығ ыс елдерінен шық қ ан ірі ғ алымдардың ішінде ә л-Фараби, ә л-Бируни, Ибн-Сина (Авицена) ерекше орын алады. Ертедегі Қ азақ стан жерінен шыкқ ан Ә л-Фараби (870-950 ж.) ә йгілі математик, философ, музыка зерттеушісі, тарихшы болғ ан. Туғ ан жері — Отырар (Фараб) қ аласы. Ө мірін араб елдерінде ө ткізген. Ол Аристотель ең бектерін араб тіліне аударып, оғ ан тү сініктемелер жазғ ан. Сол ү шін оны " екінші ұ стаз" (Аристотельден кейінгі) деп атағ ан. Ә л-Фараби қ алдырғ ан рухани қ азына 130-дай трактаттардан тұ рады. Қ азақ стан Ғ ылым академиясы оның философиялық, логикалық, жаратылыс ғ ылыми, ә леуметтік-этикалық, музыкалық трактаттардан қ азақ, орыс тілдерінде жеке-жеке кітап етіп шығ арды. Сондай-ақ, ірі ғ ылым Ә л-Беруни (973-1048) - " Ертедегі ғ ылымдар хронологиясы", " Ү ндістанның жазба бейнесі", " Қ ұ нды заттарды тану ү шін ақ парлар жинағ ы" (минерология) деген, т.б. ірі ең бектердің авторы. Оның туғ ан жері - Орта Азия. Ол ә рі математик, ә рі астроном, минеролог, философ, тарихшы болғ ан кө зқ арасы жағ ынан Ә л-Фараби, тағ ы басқ алар сияқ ты діншіл болғ анмен, ә л-Бурини ғ ылымдарды салалап дамытуды ө зінің ерен ғ ылым, данышпан екенін айқ ын байқ атты. Орта ғ асырда ө мір сү рген ірі ғ алымдардың бірі - Ибн-Сина (980-1037) - Авицена. Ол ә л-Буринидің замандасы болғ ан. Туғ ан жері - Бұ қ ара. Ибн-синаны энциклопедиялық ғ алым дейді, бірақ ол ә сіресе медицина мен философия зор ү лес қ осты. Орта ғ асырда Батыс Еуропа елдерінде ғ ылымдарда қ атаң шабуыл жасады. Оларды инквизаторлар тү рмеге отырғ ызды, тірідей отқ а жақ ты, адам айтқ ысыз азапқ а салды. Осының бә рі христиан діні атынан жү ргізілді. Крест жорық тарын ұ йымдастыру. Мақ саты - ислам діні ә серіне қ арсылық кө рсету. Ө йткені, Шығ ыс елдерінде дамығ ан ғ ылымдар ислам елдері арқ ылы Батыс елдеріне жетіп жатты. Таяу Шығ ыстағ ы араб елдерінде философия мынадай тө рт бағ ытта болды: 1) " таза ағ айындылар" ілімі; 2) перипатетизм немесе материалистік бағ ыт. Ө кілдері: Закария Рази (864-925), Ә л-Кинди (800-870), Ибн Рушд (1126-1198) – Аверроэс -Кордовохалифаты тұ сында Испанияда ө мір сү рген орта ғ асырлық араб ғ алымы жә не философы.Ислам дінінен қ ол ү збей –ак материя мен уақ ыттың мә ң гілігін жә не оларды ешкімнің жаратпағ андығ ын дә лелдеп, адам жанының ө лмейтіндігі мен о дү ниедегі ө мір туралы аң ызды жоқ қ а шығ арады.Аверроэс ілімі (авверроизм) мұ сылмандық жә не христиандық ортодоксия тарапынан қ атты қ ұ далауғ а ұ шырады. Негізгі шығ армалары:»Жоқ қ а шығ аруды жоқ қ а шығ ару», «Дін мен философияның салыстырмалы байланысын талқ ылаудан шығ атын қ орытынды». Суфизм (араб.суф-жү н; суфий-жү ннен тоқ ылғ ан шекпен) исламда ХУШ-1Хғ асырларда пайда болғ ан жә не Араб халифаты елдерінде кең таралғ ан діни-мистикалық ілім. Ертеректегі суфизмге жекелеген материалистік элементтері бар пантеизм тә н болды. Кейіннен неоплатонизмнің, ү нді философиясының, кейдір христиан идеяларының ық палы мен суфизм аскетизмге жә не шын мә ніндегі мистицизмге айналды.Қ ұ дайдың хақ тығ ына шек келтірмей, ал айналдағ ы заттар мен қ ұ былыстар оның эманациясы дей отырып, суфизм ізбасарлары ө мірдің ең жоғ ары мақ саты адам жанынң қ ұ даймен бірігуі деп жариялап, жер бетіндегінің бә рінен (пенде-қ ұ даймен бірігуі деп жариялап, жер бетіндегінің бә рінен (пендешіліктен) қ ол ү зуді талап етті. «Қ ұ даймен бірігуі», суфизм ілімі бойынша, діндарлардың ө зін-ө зі ерекше шабыттану жағ дайына жеткізген кезінде іске асады деп ерекше шабыттану жағ дайына жеткізген кезінде іске асады деп ескертеді. Суфизмнің кө рнекті ө кілдері ә л-Ғ азали (1059-1111(, орта азиялық философ Суфи Алаяр (1720ж.ө.) жә не т.б.