Літаратура і мастацтва

Я. Колас быў пачынальнікам мастацкай прозы ў беларускай літаратуры. Мастацкай дасканаласцю вылучаюцца ягоныя алегарычныя апавяданні, вядомыя лад назвай «Казкі жыцця».

Велізарную ролю ў развіцці беларускай літаратуры ў міжрэвалюцыйны перыяд 1907 – 1917 гг. адыграў Максім Багдановіч (1891-1917) нарадзіўся ў Мінску у сям’і настаўніка, беларускага фалькларыста Адама Багдановіча. Перакладчык, літаратуразнавец, класік беларускай літаратуры. Маленства правёў у Гродна. У 1906 – 1916 г. жыў у Ніжнім Ноўгарадзе і Яраслаўлі. Скончыў юрыдычны ліцэй. З восені 1916 г. – у Мінску. Удзельнічаў у дзейнасці Беларускага камітэта дапамогі ахвярам вайны. У пачатку 1917 г. абвастрылася хвароба (сухоты). Выехаў лячыцца ў Ялту.

Творы Багдановіча, выдадзеныя ў зборніку «Вянок» (1913 г.) і напісаныя ў апошнія гады жыцця, у найбольшай ступені садзейнічалі ўключэнню беларускай літаратуры ў еўрапейскі літаратурны працэс і набліжалі яе да ўзроўню больш развітых літаратур.

Палымянай любоўю да Радзімы пранізаны адзін з апошніх твораў М. Багдановіча — верш-гімн «Пагоня», які стаў запаветам паэта свайму народу.

У перыяд нацыянальнага адраджэння ярка раскрыліся творчыя таленты Алаізы Пашкевіч (Цёткі), Казіміра Кастравіцкага (К. Каганца), Антона Лявіцкага (Ядвігіна Ш.), Зміцера Жылуновіча (Ц. Гартнага), Змітрака Бядулі, Канстанцыі Буйло, Максіма Гарэцкага.

Цётка – аўтаркніг “ Скрыпка беларуская” і “Хрэст на свабоду ” – першых арыгінальных зборнікаў беларускай паэзіі пач. ХХ ст. Яна – адна з пачынальнікаў апавядальнага жанру.

Жывапіс. У другой палове XIX ст., як і ў першай, не існавала нацыянальнай беларускай школы, ці плыні, жывапісу.

У 2-й палове ХІХ ст. у беларускім жывапісе панаваў мастацкі стыль рамантызм.

Нікадзім Селівановіч (1834—1919) нарадзіўся ў в. Цынцавічы Вілейскага павета (непадалёк ад Маладзечна) у сям'і селяніна. Скончыў Маладзечанскае пяцікласнае вучылішча, а за тым Пецярбургскую акадэмію мастацтваў. Вярнуўся на радзіму. Пісаў іконы, партрэты. Захапіўся мазаікай. 3 мэтай удасканалення майстэрства ў гэтай галіне мастацтва зноў паступіў у Акадэмію. Майстар бытавога жывапісу. Скончыў мазаічны клас і быў запрошаны для афармлення вядомага Ісакіеўскага сабора ў Пецярбургу. Удзельнічаў у стварэнні кампазіцыі «Тайная вячэра» для галоўнага іканастаса сабора, за што атрымаў званне акадэміка. Аўтар бытавых карцін («Дзеці ў двары», «У школу», «Гульня дзяцей вёскі Цынцавічы», “Пастух са Свянцяншчыны”). Найбольш значны твор у гэтым жанры — «Стары пастух».

Казімір Альхімовіч (1840—1916) нарадзіўся ў Лідскім павеце ў сям'і небагатага шляхціца. Вучыўся ў Віленскай гімназіі. Прымаў удзел у паўстанні 1863 г., адбыў ссылку ў Сібіры. Пасля ссылкі жыў за мяжою. Закончыў Мюнхенскую акадэмію мастацтваў. Працаваў у Парыжы, Варшаве і іншых гарадах. Пісаў карціны на гістарычныя тэмы («Пахаванне Гедыміна». «Пасля бітвы» «Смерць Глінскага ў турме»), паказаў лёс ссыльных паўстанцаў («Смерць у выгнанні», «Пахаванне на Урале», «На зтапе»), адлюстраваў цяжкую працу і ўмовы жыцця сялян і парабкаў («Жніво», «Парабкава хата»).

Напалеон Орда. Нарадзіўся ў Пінскім павеце. Мастацкую адукацыю атрымаў у Парыжы, музыцы вучыўся ў польскага кампазітара Ф.Шапэна. Амаль 25 гадоў падарожнічаў па Беларусі, Украіне, Польшчы, Літве. У Беларусі зрабіў больш за 200 замалёвак.

На развіцці выяўленчага мастацтва ў Беларусі ў пач. ХХ ст. па-ранейшаму адмоўна адбівалася адсутнасць мясцовых прафесійных мастацкіх школ.

У пачатку XX ст. у Мінску, Віцебску, Магілёве з'явіліся першыя прыватныя рысавальныя школы.

Найбольш распаўсюджанымі жанрамі жывапісу былі пейзажны, бытавы і партрэтны..

Бялыніцкі-Біруля Вітольд Каятанавіч (1872—1957) нарадзіўся ў м. Бялынічы Магілёўскай губ. Пасля сканчэння Маскоўскага вучылішча жывапісу, ваяння і дойлідства жыў у Маскве, але часта наведваў радзіму. Развіваў традыцыі рускага лірычнага пейзажу. Да ліку лепшых яго палотнаў адносяцца «Сакавіцкае змярканне» (1903), «Зімовы сон» (1911), «Блакітная капліца» (1911), “ З аколіц Пяцігорска ” (Траццякоў набыў для сваёй калекцыі), “ Вясна ідзе ” (прынесла аўтару першую прэмію Маскоўскага таварыства аматараў мастацтваў). Сябраваў з І.Рэпіным.

Архітэктура. Пад уздзеяннем прамысловай рэвалюцыі ў гарадах Беларусі ў 60—90-я гг. адбыліся прыкметныя змены. Будаваліся буйныя фабрыкі і заводы, праз многія гарады прайшлі чыгункі, што выклікала новы тып пабудоў — вакзалы, дэпо, чыгуначныя майстэрні. Будынкі вакзалаў будынкі, навучальных устаноў (гімназій, рэальных і духоўных вучылішчаў), тэатраў, банкаў, акруговых судоў і іншых дзяржаўных устаноў у кожным горадзе адносіліся да ліку лепшых і прыгажэйшых.

Для архітэктуры другой паловы XIX ст. (гарадской, сядзібнай, храмавай) быў характэрны стылявы эклектызм, г. зн. змяшанне, спалучэнне разнастайных мастацкіх элементаў і стыляў.

Сталі моднымі пабудовы ў стылі сярэднявечнай готыкі з прымессю іншых стыляў («псеўдаготыка» — несапраўдная готыка). Найбольш часта ён выкарыстоўваўся ў будаўніцтве касцёлаў (Відзы, Гервяты, Браслаў, Вілейка, Іўе, Рэчыца, Паставы і інш.).

У будаўніцтве праваслаўных храмаў -- сярэднявечны «рускі», або «візантыйскі», стыль. Ініцыятарам будаўніцтва падобных храмаў быў граф Мураўёў, таму ў народзе яны набылі назву “мураўёвак”. Характэрна – высокія шатровыя званніцы, багаты дэкор у выглядзе какошнікаў.

У гэтым стылі створаны мемарыяльны храм у вёсцы Лясная ў гонар 200-годдзя перамогі рускіх войск над шведамі; капліца князёў Паскевічаў у Гомелі, Уваскрэсенскі сабор у Барысаве.

У культавым дойлідстве складваўся і неараманскі стыль. Найбольш вядомы помнік, які спалучае матывы раманскай і гатычнай архітэктуры – Чырвоны касцёл у Мінску (касцёл Сымона і Алены).

Побач з “архітэктурай гістарызму” ў канцы ХІХ ст. адбываецца станаўленне новага стылю – мадэрна. Для помнікаў гэтага стылю характэрна перапляценне ліній, асімітрычныя кампазіцыі, багаты ляпны дэкор.

Прыклады мадэрна: Пазямельна – сялянскі банк у Віцебску, жылыя дамы ў Гродне, Гомелі, Магілёве.

Адной з асаблівасцяў беларускай архітэктуры стала выкарыстанне прыроднага камяню. Найбольш папулярны ён быў у Заходняй і Цэнтральнай Беларусі (касцёлы ў вёсцы Ліпнішкі Іўеўскага раёна Гродзеснкай вобласці, вёсцы Гожа Гродзенскага раёна).

Нацыянальная самабытнасць беларускай архітэктуры выявілася ў насычэнні помнікаў этнаграфічнымі дэталямі (Холмскія вароты ў Брэсцкай крэпасці), выкарыстанні мастацкага кавальства (дом купца Мураўёва ў Гродне), дэкаратыўнай керамікі (Мірская капліца).