Министрлік

Мазмұ ны

Кіріспе......................................................................................................................3

1 Қ азақ стан темір жолының даму тарихы мен қ ызметтері........................5 1.1 Қ азақ стандағ ы темір жолдың даму тарихы....................................................5 1.2 Теміржол кө лігінің Қ азақ стан экономикасындағ ы маң ызы..........................6 1.3 Темір жол кө лігін басқ арудың шетелдік тә жірибесі......................................9

2 Қ азақ стан Республикасының Теміржол кө лігінің экономикалық жағ дайы мен «Вагонсервис» АҚ -ның жағ дайын бағ алау...........................11 2.1Қ азақ стандағ ы теміржол кө лігінің дамуын бағ алау......................................11 2.2 «Вагонсервис» АҚ -ның экономикалық жағ дайын бағ алау........................15 2.3 «Қ азақ стан темір жолы» ұ лттық компанияның қ азіргі жағ дайын талдау.17

3Теміржолдың бү гінгі мә селелері мен оны шешу жолдары.......................22

Қ орытынды..........................................................................................................24Пайдаланылғ ан ә дебиеттер тізімі....................................................................26

Осымша

Кіріспе Республика тә уелсіздігі мен Теміржол кө лігі жө ніндегі кең ес кезіндегі Қ азақ стан теміржол кө лігінің ө ткен жолын шартты тү рде ү ш кезең ге бө луге болады. Бірінші кезең (1992-1996 жж.) - саланың КСРО-ның таралу салдарына жә не мү лдем жаң а экономикалық жағ дайларғ а бейімделуі. Екінші кезең нің (1997-2001 жж.) маң ызы ү ш қ азақ стандық магистральды ө зінде біріктірген, қ иыншылық кезден ө те алғ ан, саланың ары қ арай дамуына негіз салғ ан, бірінші қ азақ стандық теміржол кә сіпорны «Қ азақ стан темір жолы» РМК-нің қ ұ рылуы мен дамуы болды. Ү шінші кезең де (2001 жылдан бастап осы уақ ытқ а дейін) саланы қ айта қ ұ рылымдау басталды. Атап айтқ анда, «Қ азақ стан темір жолы» ұ лттық компания» ЖАҚ қ ұ рылуы осы реформалардың жү зеге асырылуының бастамасы болды. Олар еліміздің теміржол кө лігін қ азіргі заманғ а сай ә рі жоғ ары тиімді салағ а айналдыруғ а бағ ытталғ ан жә не ә лемдік тасымалдау жү йесіне ү йлесімді кіріге отырып, дамығ ан нарық тық, бә секелестік жағ дайында тұ тынушылардың талаптарына барынша сә йкес келетін кә сіпорын дә режесіне жеткізу болды.
2004 жылы Қ азақ стан темір жолы ө зінің айрық ша межесіне - 100 жылдығ ы мерейтойына жетті. Бұ л жылы Қ азақ стан темір жолының мерейтойы 100 жылдығ ы кең кө лемде аталып ө тті. Шойын жол тарихының маң ызды кезең дері аталып ө тілді. Темір жолды жаң ғ ырту, ә леуметтік саланы, теміржолшылардың ең бек жағ дайын жақ сарту шаралары мен ірі қ ұ рылыстар аяқ талды. «Қ ТЖ» Ұ Қ» АҚ Консультативтік кең есі темір жол тарихын санауды ұ зындығ ы 1668 км Орынбор-Ташкент магистралі қ ұ рылысының аяқ талу уақ ытынан бастау туралы шешім қ абылдады. Премьер-министр темір жол кө лігінің 100 жылдығ ы мерекесін атап ө ту туралы шешіміне наурыздың 12-сінде қ ол қ ойды. Мұ ны респубулика Қ Р Президенті де қ олдады. Сә уірдің 30-да Нұ рсұ лтан Назарбаев мерекелік датаны атап ө туге арналғ ан медаль шығ ару туралы бұ йрық қ а қ ол қ ойды. Бұ л мерекелік медаль тө рт мың нан астам теміржолшыларғ а бұ йырды. Бұ л жыл біздің елде ө ткізілген Еуропа мен Азияның 25 елінің теміржол басшыларының қ атысуымен болғ ан Темір жолдар ынтымақ тастығ ы ұ йымы Бас директорлары конференциясының 19-шы отырысымен тұ спа-тұ с келді. Жоғ ары мә ртебелі қ онақ тардың кө зінше «Қ азақ стан темір жолының 100-жылдығ ына» арналғ ан марка салтанатты тү рде пошта айналымына енгізілді. Темір жолдың жү з жылдығ ы қ аржылық қ ызметтің жоғ ары жетістіктерімен атап ө тілді. Бұ ның бір дә лелі ретінде «Мудис инвесторс сервис» халық аралық рейтингтік агенттігі жү ргізген «Қ азақ стан темір жолы» компаниясының ұ зақ мерзімдік несиелік рейтингінің жоғ арылауы болды. Сарапшылардың бұ л шешіміне темір жол кө лігін дамытудың жә не саладағ ы ө ндірістік, коммерциялық кө рсеткіштердің тұ рақ ты ө суі мен сапалық тұ рғ ыдағ ы жоғ арылауы себеп болды. 2004 жылдың 1 шілдесінде Астанадан «Отан» пойызы елімізді аралап, сапарғ а шық ты. Екі жарым айғ а жуық ол шексіз жеріміздің темір жол станциялары мен разъездеріне тоқ тап, мерейтойғ а арналғ ан салтанатты жиындар ө ткізді. Пойыздың ұ жымы ардагерлер мен ең жақ сы жұ мысшыларды ерекше назарғ а алды. Оларғ а «Қ азақ стан темір жолы» ұ лттық компаниясының мерейтойлық медальдары мен естелік сыйлық тары тапсырылды. Сапар барысында теміржолшылар жә не олардың жанұ яларына берген ә леуметтік кө мектің ауқ ымды бағ дарламасы жү зеге асырылды. Бағ дарлама аясында алыс станцияларда тұ ратын теміржолшыларғ а олардың отбасыларына медициналық кө мектер кө рсетіліп, мектеп табалдырығ ын аттайтын бү лдіршіндерге оқ у қ ұ ралдары, сә билерге балалар тағ амдары табыс етілді. Барлық станцияларда мә дени- сауық тық, спорттық шаралар ө ткізіліп отырды. Мерейтойлық пойыздың сапары темір жол жұ мысшыларының оң ды лебізіне ие болды. Бұ дан былай осындай шаралар жыл сайын ұ йымдастырылатын болды. Темір жолдың ғ асырлық мерейтойын мерекелеудің шарық тау шегі Қ азақ стан Президенті Н.Назарбаевтың қ атысуымен ө ткен салтанатты жиналысымен аяқ талды. Ол республика астанасында 2004 жылдың 6 тамызында ө ткізілді. Елбасы ө з сө зінде Қ азақ стан экономикасының қ алыптасуында, мемлекет тә уелсіздігін, елдің территориялық тұ тастығ ын жә не ә леуметтік тұ рақ тылығ ын нығ айтудағ ы темір жолдың рө лін жоғ ары бағ алады. Ал теміржолшылар, ө з кезегінде, Президентке алдағ ы уақ ытта темір жолды салу жә не жетілдіру, теміржол кө лігіне арналғ ан бә секелеске қ абілетті ө німдерді шығ ару саласындағ ы бірқ атар ірі жобаларды жү зеге асыруғ а уә де берді. Осы жылдың 9 қ арашасында Ақ тау портынан Қ ұ лсары станциясына дейін ү лкен кө лемді, биіктігі тө рт қ абатты ү йдей жү ктерді тасымалдағ ан қ азақ стандық теміржолшылар ә лемдік рекордты жаң артты.Темір жол кө лігі Қ азақ стан экономикасын дамытуда басты роль ойнап, жолаушылар мен жү ктерді тасымалдаудың негізгі бө лігін атқ ару арқ ылы мемлекеттің кө лік жү йесінің негізі болып табылады. Қ азақ стан темір жол торабының инфрақ ұ рылымы республиканың барлық аймақ тарын ө зара байланыстырып, басқ а кө рші мемлекеттердің темір жол тораптарымен 15 байланыс нү ктесіне ие, оның ішінде он бірі Ресей Федерациясымен.

1 Қ азақ стан темір жолының даму тарихы мен қ ызметтері 1.1 Қ азақ стандағ ы темір жолдың даму тарихы Теміржолрельстермен жү ретін жү ктерді жә не жолаушыларды тасымалдайтын бір тү рі. Темір жолдың дә лме-дә л мә ні — жер бетіндегі рельстермен жабдық талғ ан қ атынас жолдары, жә не жө ніндегі қ ұ рылыстары Алғ ашқ ы темір жол Ежелгі Грекияда Коринф қ аласында пайда болғ ан. Жол 6 километр ұ зын ә ктастан қ ұ ралғ ан ор болғ ан. Вагондарды жылжыту ү шін қ ұ лдарды жұ мсағ ан болатын. Орта ғ асырда Еуропада ағ аштан жасалғ ан темір жолды шахталарда кен тасуғ а пайдаланғ ан. Жылжитын кү ш адам жә не мал болғ ан еді. Темір жол кө лігі XIX ғ асырда ірі ө неркә сіп орындарының ашылуына, ә сіресе, кен қ азып, металл ө ң деудің дамуына байланысты пайда болды. Дү ние жү зінде тұ ң ғ ыш бу локомотив 1825 жылы Англияда Дж. Стефенсон салдырғ ан ұ зындығ ы 21 км “Стоктон –Дарлингтон” желісінде қ атынады. Бұ дан кейін бу локомотив XIX ғ асырдың 30-жылдары Австрияда, Германияда, Бельгияда жә не Францияда пайда болды. 1830 жылда АҚ Ш-та, 1837 жылда Ресейде темір жол желілері ашылады.1850ж1870 жылда Азияда, Африкада, Оң тү стікАмерикада, Австралияда салына бастады. Темір жол қ ұ рылысы аз уақ ыт ішінде жедел қ арқ ынмен дамып, XX ғ асырдың басында темір жол торабының ә лемдегі жалпы ұ зындығ ы 1 млн. км-ден асып тү сті. Электро кү штің алғ ашқ ы пайдаланушы 1947 жылы Вернер Сименс болғ ан. Қ азақ стан жеріндегі тұ ң ғ ыш теміржол магистралі 1894 жылдың 25 қ азанында Покров слободасы (бү гінде РФ Саратов облысындағ ы Энгельс қ.) - Орал тар табанды темір жол телімінің қ ұ рылысы аяқ талғ аннан кейін ашылды. Осы жолдың 130 шақ ырымы қ азіргі Қ азақ стан жері арқ ылы ө ткен. Арада 4 жыл ө ткеннен кейін Урбах-Астрахан тар табанды темір жол іске қ осылды. Мұ ның да 77 шақ ырымы қ азақ даласын басып ө тті. 1901-1906 жылдары Қ азақ стан жерінің 1660 шақ ырымдық аумағ ын алғ ан, Орта Азия мен Ресейдің орталығ ын қ осатын, Орынбор-Ташкент темір жолы салынды. Қ азақ стан теміржол кө лігі тарихының елеулі оқ иғ аларының бірі: 1986 жылғ ы 20 ақ панда, ә лемде бірінші болып, жалпы салмағ ы 43, 4 мың тонна жә не ұ зындығ ы 6, 5 шақ ырым болатын жылжымалы қ ұ рамғ а 440 вагон тіркеліп, Тың темір жолы арқ ылы ө ткізілді. 1950 жылдардың ортасында Қ ытай Халық Республикасына қ атынайтын теміржолдың дамуына ү лкен назар аударылды. 1959 жылы Ақ тоғ ай-Достық телімі салынды. 1956-1960 жылдары Қ азақ стан ә рі Қ ытай жақ тан екі елдің темір жолын қ осатын магистральдың қ ұ рылысы жү ргізілді. Бұ л жұ мыстар 1988 жылы кең ес-қ ытай келісімінен кейін қ айта жаң ғ ырды. 1990 жылы болғ ан темір жолдардың тү йісуі қ азақ стандық Достық стансасы мен қ ытайлық Алашанькоу стансасын қ осатын шекара ө ткелін жасады. Осы жылдан кейін онда жү к қ ұ рамдарының қ озғ алысы басталып, Трансазиялық теміржол магистралінің Солтү стік дә лізі іске қ осылды. Сол кезең де Достық стансасының қ айта тиеу жә не тасымалдау қ уаты артты.

1.2 Теміржол кө лігінің Қ азақ стан экономикасындағ ы маң ызы Кө лік, экономика инфрақ ұ рылымын қ алыптастыратын салалардың бірі болып табылады. Қ азақ стан кө лік жү йесі, яғ ни теміржол, автомобиль, ә уе, ішкі су жә не қ ұ быр жол кө лігі белгілі бір дең гейде дамығ ан деп айтса да болады. Қ азақ стан кө лігінің дамуы республиканың халық шаруашылық кешені (агроө неркә сіптік, отын-энергетикалық, тау-металлургиялық, қ ұ рылыс жә не т.б.) салалардың қ алыптасуымен, ө ндіріс пен экономика салаларын ғ ана емес, сонымен қ атар территориялық кешендерді де ө зара байланыспен қ амтамасыз етумен сипатталады. Республикамызда ә ртү рлі кө ліктердің дамуы 70-80жж болғ ан. 1990 жылдарда басталғ ан ТМД елдеріндегі экономикалық қ ұ лдырау, кө ліктің барлық тү рлері ү шін жалпы тасымалдау кө лемінің тө мендеуіне алып келді. Тасымалдау кө лемдерінің тұ рақ тылығ ы мен ө суі 1999ж аяғ ынан басталды.

Қ азақ стан экономикасының шикізатты бағ ытына байланысты, теміржол кө лігі қ азақ стан Республикасының кө лік-коммуникациялық кешенінде маң ызды роль ойнайды. Қ азақ стан Республикасының статистика бойынша агенттігінің мә ліметтеріне сә йкес 2000 ж. барлық кө лік тү рінің жү к айналымында оның (теміржол кө лігінің) ү лесі 63% қ ұ рады. Тасымалдауғ а берілетін негізгі тауарлы ө нім, бұ л автомобиль кө лігімен тасымалдау тиімді емес болатын кө мір, бидай, мұ най, руда, минералды тың айтқ ыштар жә не т.б. сияқ ты массалы қ ұ йылмалы жә не тө гілетін (насыпные) жү ктер болып табылады.

Қ азақ станның географиялық жағ дайлары (тең ізге тікелей шығ у жолының, кеме жү зетін ө зендердің жоқ болуы), территорияның ү лкендігі, ө ндіруші кү штерді орналастыру мен ө ндірістің шикізатты қ ұ рылымы, автожол инфрақ ұ рылымының дамымауы теміржол кө лігінің мемлекет экономикасындағ ы ролін ө те жоғ ары орынғ а апарады. Оның маң ызы болашақ та да ө згермейді.

Оғ ан қ оса, Евразия орталығ ында орналасқ андық тан, Қ азақ стан 5 халық аралық теміржол кө лігінің дә ліздерімен ө з инфрақ ұ рылымы арқ ылы транзит кө лемін кө бейту мү мкіншілігіне ие. Олардың негізгісі болашақ та Оң тү стік Шығ ыс Азия-Батыс Еуропа тең із қ атынасына бә секелес бола алатын Трансазиялық бағ ыт.

Тынық мұ хит жағ алауларынан басталып, Батыс Еуропа шекараларына дейін трансазиялық бағ ыттың жалпы ү зындығ ы 11000 км. қ ұ райды, оның 4000 км. Қ ытай жеріне, ал 1800 км. Қ азақ станғ а келеді.

Трансазиялық бағ ыт бойынша жү к тасымалдау 23-26 кү н қ ұ райды, ал қ ашық тығ ы Транссібір бағ ытына қ арағ анда 2000-3000 км. қ ысқ а.

Теміржол кө лігінің ЖІӨ қ ұ рылымындағ ы ү лесі жә не “Қ азақ стан темір жолы“ ұ лттық компаниясының Қ азақ стан Республикасының жалпы мемлекеттік табыстар кө леміндегі аударымдар ү лесі кө рсетілген.

Қ азақ стан Республикасының территориясы 2, 7 млн. шаршы км. қ ұ рап, ұ зындығ ы 14000 км-ге жуық теміржол торабына ие. Бұ л темір жолдар қ азіргі кезде «Қ азақ стан темір жолы» ұ лттық компаниясының иелігінде болып, мемлекетіміздің басты кө лік артериясы болып табылады. Оның экономикасының негізін металлургиялық, отын, минералды тың айтқ ыштар, мұ най, ауыл шаруашылық салалары қ ұ райды.

Қ азақ стан Республикасының темір жолдары арқ ылы халық аралық тасымалдаулар Оң тү стік Шығ ыс Азия мен Еуропа арасындағ ы байланысты сә тті жү ргізуге мү мкіндік береді. Оң тү стік Шығ ыс Азия тең із кемежайларынан Батыс Еуропа мемлекеттері жә не олардың тең із кемежайларына дейін созылғ ан Еуро-Азиялық магистраль, сонымен қ атар Азия мемлекеттерін ө зара жә не Еуропа елдерімен байланыстыратын Трансазиялық магистраль «Қ азақ стан темір жолы» ұ лттық компаниясының темір жолдарын пайдалану негізінде қ алыптаса, жоғ ары кө ліктік транзиттік ә луетке қ ол жеткізуге мү мкіндік береді.

Қ азақ стан темір жолдарының халық аралық қ ызметінің мақ саты- жолаушылар мен жү ктерді тиімді тасымалдауды қ амтамасыз етуде ә ртү рлі мемлекеттердің теміржол ә кімшіліктерінің ынтымақ тастығ ына жан-жақ ты кө мек ету. Тә уелсіздігін алғ алы Қ азақ стан темір жолдары ө здерін екі жақ ты негізде жә не кө птеген мемлекет аралық ұ йымдар мен қ ұ рылымдар қ ұ рамында ө зара пайдалы ынтымақ тастық ты кө здейтін тең жә не егеменді серіктес ретінде дү ниеде жариялады.

«Қ азақ стан темір жолдары» ұ лттық компаниясы қ ызметінің негізгі мақ саттарының бірі- ол Қ азақ станның транзиттік ә луетін ө ткізу, кө теру. Республикамыздың материк орталығ ында орналасуы, оғ ан транзиттік дә ліздердің кө пжақ тылығ ын қ амтамасыз ете, қ ұ рлық тың ә ртү рлі бө ліктері арасында байланыстырушы буын ролін тиімді атқ аруғ а жағ дай жасайды.

Қ азақ стан, оның территориясы арқ ылы ө тетін барлық 6 халық аралық теміржол дә ліздерін дамытуғ а талпынуда. БҰ Ұ ЭСКАТО сыныптамасы бойынша бұ л:

- Трансазиялық теміржол магистралінің солтү стік дә лізі. Қ азақ стан ішінде оны Дружба-Петропавл учаскесі қ ұ райды. Бұ л жердегі ерекшелік, ол учаскенің техникалық жабдық тандырылуы жә не республикамыздың экономикалық дамығ ан облыстары арқ ылы ө туі. Бұ л жағ дай оны халық аралық контейнерлік поездарды ө ткізу бойынша БҰ Ұ ЭСКАТО жобасының ішінде басымды етеді. Солтү стік дә ліз бойынша жеткізу қ ашық тығ ы ұ қ сас дә ліздерден 1700 км-ге аз, ал тең із жолдарымен салыстырғ анда бірнеше мың километрге аз болып табылады. Контейнерлік поездар Қ азақ станның солтү стік дә ліз учаскесі арқ ылы тә улігіне 1000 км. жылдамдық пен ө туі мү мкін. Нә тижесінде тең із жолымен салыстырғ анда уақ ыт ұ тысы екі есе.

- Трансазиялық теміржол магистралінің Орталық дә лізі. Қ азақ стан ішінде оны Дружба –Шенгелді учаскесі қ ұ райды. Бұ л дә ліз Азия-Тынық мұ хит аймағ ы мемлекеттерінің Орталық Азия жә не Таяу Шығ ыс мемлекеттерінің экономикалық байланыстары ү шін маң ызды болып табылады. Бұ л дә ліз бойынша транзиттік тасымалдаулар жақ ын болашақ та ө седі.

- Ортаазиялық дә ліз-Ө зенки-Илецк- Шенгелді учаскесі.

- Батыс дә лізі- Ақ сарай-Бейнеу-Ақ тау кемежайы учаскесі.

- Солтү стік-Оң тү стік дә лізі-Қ азақ стан территориясы бойынша Ө зенки-Қ андыағ аш-Мақ ат-Бейнеу-Маң ғ ышлақ -Ө зен-Қ азанжық учаскелері арқ ылы ө теді.

- ТРАСЕКА (Еуропа-Кавказ-Азия кө лік дә лізі). ТАСИС мемлекетаралық бағ дарлама ішінде жү зеге асырылып, Каспий тең ізі мен Кавказ мемлекеттерінің территориялары арқ ылы Еуропа мен Орталық Азия мемлекеттерінің теміржол тораптарын біріктіруге бағ ытталғ ан. Қ азақ станда Дружба-Ақ тау кемежайы жә не Дружба-Шенгелді учаскелері арқ ылы ө теді. Қ азіргі кезде Қ азақ станның тасымалдау мұ қ тажының ұ зындығ ы 14530 км. Солтү стік, Оң тү стік жә не Батыс теміржолдар аймағ ы ө теп отыр. Теміржолдың солтү стік аймағ ы республиканың Орталық жә не Солтү стік аудандарын қ амтиды. Бұ ғ ан Қ арағ анды-Теміртау, Павлодар-Екібастұ з жә не Қ останай аумақ тық -ө ндірістік кешені кіреді. Бұ ларда қ ара жә не тү сті металлургия, кө мір ө ндіру жә не энергетикалық, қ ұ рылыс материалдары, машина жә не трактор жасау салалары бар. Дә нді дақ ылдар мен ауыл шаруашылық ө німдерін тасымалдауда бұ л кү ре жолдың маң ызы ө те зор. Бұ л жол бірнеше ө зен кө лігімен шектеседі, оның ішіндегі экономикалық маң ыздысының бірі- Павлодар кемежайы.

Теміржолдың Оң тү стік аймағ ы Шымкент, Жамбыл, Талдық орғ ан, Семей жә не Шығ ыс Қ азақ стан облыстарын қ амтиды. Бұ ларда ө ндіріс жә не ауыл шаруашылығ ы, металлургия, химия, машина жасау, қ ұ рылыс материалдарын жә не халық тұ тынатын тауарлар шығ ару салалары орналасқ ан. Ет, сү т жә не басқ а ө німдерді тасымалдауғ а қ ажетті бұ л жол су кө лігімен шектеседі, оғ ан Семей, Ө скемен, Қ апшағ ай кемежайлары кіреді.

Теміржолдың Батыс аймағ ы Қ ызыл-Орда, Маң ғ ыстау, Ақ тө бе, Атырау, Батыс Қ азақ стан облыстарының жерін басып ө теді. Бұ л жолмен негізінен мұ най ө німдері, темір кені, қ ұ рылыс материалдары, ауыл шаруашылық ө німдері тасылады. Су кө лігімен шектесетін жерлері-Атырау жә не Ақ тау кемежайлары.

Жалпы айтқ анда, аталғ ан темір жол бағ ыттары еліміз ү шін ө те аз. Ү лкен территорияны алып жатқ ан Қ азақ стан ү шін барлық аудандарды қ осатын екі жақ ты теміржол тораптары қ ажет. Қ азірдің ө зінде 2000 жылдан бастап жү к айналымының ө суіне байланысты қ олданылып жатқ ан теміржолдар жалпы жү к айналамының кө лемін тасымалдауғ а қ анағ атсыз жағ дайда. Яғ ни, Қ азақ стан теміржолдарының кө бісі бір жақ ты болғ андық тан, тасымалдау кезінде уақ ыт жағ ынан ұ тылады. Жоғ арыда айтылғ ан теміржол бағ ыттарының кемежайларымен байланысы жә не ө неркә сіптік жерлермен ө туі экономикалық тұ рғ ыдан пайдалы. Дегенмен, дамушы мемлекетіміз ү шін бұ л қ анағ аттанарлық сыз, сондық тан да біз 2030 бағ дарламасын толығ ымен орындауымыз ү шін, еліміздің кө лік жә не коммуникация саласына да кө ң ілімізді аударуымыз тиіс.

1.3 Темір жол кө лігін басқ арудың шетелдік тә жірибесі
Темір жол кө лігінің реформалары Солтү стік жә не Оң тү стік Америка, ЕО елдері, Жапония, Австралия жә не басқ а елдерде жү зеге асырылғ ан. ЕО елдерін, Латын Америка жә не Австралияны реформалық қ атынаста ілгері жылжығ ан елдер деп санауғ а болады. Солтү стік Америкадағ ы жағ дайдың Қ азақ стандағ ы жағ дайдан айырмашылығ ы бұ л аймақ тағ ы темір жолдар ә рқ ашан жеке меншікте болды жә не ө зара бә секеге тү седі. Секторларды реттеу бұ л елдерде де болғ ан, бірақ оның негізі ө з жағ дайлары бойынша Қ азақ стан темір жолдарының жағ дайларына жақ ынырақ келетін ЕО елдері мен Латын Америкасынан ерекшеленеді. ЕО елдері мен Латын Америкасы барлық темір жолдарының желілері бұ рын мемлекет меншігінде болды жә не Қ азақ стандағ ы жағ дайғ а ұ қ сас квази-монополиялық болып табылды. Бұ дан басқ а, Қ азақ станда да Еуропадағ ы сияқ ты темір жолдар жолаушыларының тасымалын, сондай-ақ жү к тасымалын жү зеге асыру ү шін пайдаланылады, бұ л тек шектелген полигондарда ғ ана жолаушылар поезы (М-Тrack и VіаRаіl) жұ мыс істейтін АҚ Ш мен Канададағ ы жағ дайларғ а қ арама-қ айшы келеді. Солтү стік Америкадағ ы реформағ а: қ ызметті қ айта реттеу, темір жолдардың санаты бойынша жергілікті жә не ө ң ірлік жолдарды 1-сыныпты жолғ а бө лу кіреді. 1-сыныпты тіке-біріккен жолдардың арасындағ ы бә секелестік есебімен, бұ л жол ө ндірісінің 2 есе кө терілуіне жә не қ айта реттеуден 5 жылдан кейін қ ызметтердің қ ұ нын тү сіруге жеткілікті болды. Басқ а ө ң ірлерде қ айта реттеу салағ а бә секелестікті енгізумен қ оса жү ргізілді. Тә уелсіз тасымалдаушы - операторлардың кіру мү мкіндігімен ү ш негізгі ү лгі бар: 1) инфрақ ұ рылымғ а заң намалық бекітілген кіру мү мкіндігімен тіке-біріккен темір жолдардың сақ талуы; 2) темір жолдың тасымалдау компаниясы жә не инфрақ ұ рылым менеджеріне (операторы) толық (институционалды) бө ліну; 3) темір жолдың тасымалдау компаниясы жә не инфрақ ұ рылым менеджеріне (операторы) ұ йымдастырушылық бө ліну. Бә секелестік моделдерінің барлық ү ш тү рі ЕО елдерінде кездеседі. Бірінші модель сондай-ақ Австралияда жә не кейбір басқ а елдерде іске асырылғ ан. Темір жол кө лігін қ айта қ ұ ру жә не ү лгісін таң дау принциптерін жү зеге асыру барлық елде ә леуметтік-экономикалық ортағ а байланысты жә не темір жол кө лігінің нақ ты жұ мыс жағ дайына тә уелді ө зіндік ерекшелігі бар, атап айтқ анда, тасымал қ ұ рылымдары, жү ктер мен жолаушылар тасымалы, жалпы ү йілген жә не ө неркә сіптік жү ктердің, бағ ытты жә не вагондармен тасымалдаудың, темір жол саласында географиялық жағ дай мен экономикалық саясаттың ара қ атынасы. 2001 жылы Қ азақ станда заң намамен қ абылданғ ан темір жол кө лігін қ айта қ ұ руғ а еуропалық тә сіл темір жол кө лігі қ ызметінің бастапқ ы жағ дайына сә йкес келеді жә не қ олданыстағ ы институционалды қ ұ рылым мен саланың экономикалық ү лгісіне кешендік қ ұ руды тү зету негізінде жү зеге асырылуы керек. Соң ғ ы жылдары кө лік жағ дайлары қ ағ идатты тү рде ө згерді: тасымал кө лемі, кө лік қ ұ рылымының ө суіне жү ктеме, қ озғ алыс қ арқ ыны ө сті. Қ азіргі уақ ытта жол қ ұ рылымында пайдаланатын, мемлекеттік инвестициялардың тиімділігін кө тере алатын жаң а технологиялардың ерекше маң ыздылығ ы кө терілуде. Жол жұ мыстары кө лемінің ө суі міндетті тү рде жаң а технологиялар мен жол-қ ұ рылыс материалдар бө лігінде инновациялық шешімді қ олданудың ө суімен ұ штастыру керек. Қ азіргі уақ ытта бірінші «Астана - Щучье» автобанының қ ұ рылысы кезінде 96 км цемент-бетоннан тұ ратын жол қ ұ рылысының германиялық технологиясы жә не 128 км ұ сақ тасты-маститті асфальт-бетоннан тұ ратын жер тө семінің қ ұ рылғ ысы бойынша американдық тә жірибе қ олданылуда. Осы технологиялар атаулы елдерде бірнеше жылдардан бері қ олданылуда жә не ө здерін кө рсете алды. Сондай-ақ Германия, Австрия, АҚ Ш, Канада, Қ ытай, Корея сияқ ты шетелдер тә жірибесінің мысалында жер тө семінің тұ рақ ты қ ұ рылымдық қ абаты мен жол киімдеріне пайдаланылатын геосинтездік материалдар кең інен қ олданыла бастады. Соң ғ ы жылдары Австрия, Германия, АҚ Ш, Жапония, Қ ытай сияқ ты шетелдерде ақ ылы жол желілерін дамытып жатыр. Ә лемдегі ілгері дамығ ан ақ ылы жол желілері Японияда (9200 км). 2010 жылдан бастап бюджетке тү сетін жү ктемені алуғ а мү мкіндік беретін, сонымен бірге бір уақ ытта Қ азақ стан жолдарының аса кө п жү ктелген учаскелерін халық аралық талаптарғ а сә йкестікке келтіретін Қ Р концессиялық жобаларды жү зеге асыру қ арасытырылды. Басқ а елдердегі автожолдар дамуының талдауы кө рсетіп отырғ андай, бү гінгі таң да соң ғ ы 10 жыл ішіндегі қ озғ алыс қ ауіпсіздігін маң ызды дә режеге кө терген жә не жол пайдаланушыларына жайлы жағ дай жасалатын автожолдарда интеллектуалды кө лік жү йелері қ олданылуда. Осы жү йелерді қ азақ стандық жолдарда, бірінші кезекте, соң ынан жол желісінің басқ а бө ліктеріне енгізу арқ ылы концессия шең берінде жү зеге асырылатын жобаларда, негізгі халық аралық бағ ыттарда пайдалану жоспарланып отыр.

2 Қ азақ стан Республикасының Теміржол кө лігінің экономикалық жағ дайы мен «Вагонсервис» АҚ -ның жағ дайын бағ алау 2.1 «Қ азақ стан темір жолы» АҚ -ның дамуын бағ алау Қ азақ стан жеріндегі тұ ң ғ ыш теміржол магистралі 1894 жылдың 25 қ азанында Покров слободасы (бү гінде РФ Саратов облысындағ ы Энгельс қ.) - Орал тар табанды темір жол телімінің қ ұ рылысы аяқ талғ аннан кейін ашылды. Осы жолдың 130 шақ ырымы қ азіргі Қ азақ стан жері арқ ылы ө ткен. Арада 4 жыл ө ткеннен кейін Урбах-Астрахан тар табанды темір жол іске қ осылды. Мұ ның да 77 шақ ырымы қ азақ даласын басып ө тті.

Солтү стік Қ азақ станның дамуы ү шін 1891-1896 жылдары салынғ ан Транссібір магистралінің, дә лірек айтқ анда, оның «қ азақ стандық» 190 шақ ырымының маң ызы зор еді. Бұ л жол қ азақ пен орыс халық тарының экономикалық жә не мә дени жақ ындасуына ү лкен ү лесін қ осты.

1901-1906 жылдары Қ азақ стан жерінің 1660 шақ ырымдық аумағ ын алғ ан, Орта Азия мен Ресейдің орталығ ын қ осатын, Орынбор-Ташкент темір жолы салынды. 1914-1917 жылдары болашақ Тү рксібтің бір бө лігі Жетісу жолының Арыс-Пішпек телімі салынды. 1915 жылы Челябинскі-Троицкі-Қ останай (Қ азақ стан арқ ылы 166 км.) магистралі салынды. 1915-1917 жылдары соғ ылғ ан Алтай темір жолының (Новосибирск-Семей) 122 шақ ырымы Қ азақ стан жері арқ ылы ө тті. Бұ дан басқ а 1918 жылғ а дейін 117 шақ ырымдық Екібастұ з-Ермак тар табанды темір жолы жұ мыс істеп тұ рды. 1918 жылғ а қ арай Қ азақ стан аумағ ындағ ы шойын жолдың жалпы ұ зындығ ы 2, 6 мың шақ ырымғ а жетті.

Кең ес заманының алғ ашқ ы темір жолы 1920-1922 жылдары салынғ ан Петропавл-Кө кшетау телімі болды. Қ азақ станның тү кпірдегі аймақ тарын дамыту жә не астық ты шығ ару қ ажеттілігіне байланысты 1926-1931 жылдары Бурабай-Курорты жә не Ақ мола стансалары арқ ылы Қ арағ андығ а дейін жалпы ұ зындығ ы 700 шақ ырымнан асатын жол салынды. 1924 жылы Қ ұ лынды-Павлодар теміржол желісі қ ұ рылды. Ембідегі мұ най кә сіпшілігінің дамуына 1926 жылдан басталғ ан Гурьев-Доссор тар табанды жолы ық пал етті. 1927-1930 жылдар аралығ ында салынғ ан ұ зындығ ы 1444 км Тү ркістан-Сібір (Тү рксіб) магистралінің аяқ талуы заманалық оқ иғ а болды. Ол Қ азақ станды Сібірмен байланыстырып, республиканың экономикалық дамуына жә не шө лді жерлердің игерілуіне ә сер етті.

Орталық Қ азақ стан ө ң ірінің ө ндірісі ү шін 30-шы жылдары салынғ ан Ақ мола-Қ арағ анды, Қ арағ анды-Балқ аш (490 км), ал оң тү стік ү шін Шымкент-Ленгір жол телімдері зор маң ызғ а ие болғ ан. Алтай тау кен ө ндірісінің дамуында 1930 жылы салынғ ан Локоть-Защита (235 км), сосын Лениногорскіден Зыряновскіге дейін созылғ ан жол шешуші рө л атқ арды.

1936-1939 жылдары Қ азақ станды Орталық Ресеймен байланыстырғ ан, Саратовқ а шығ атын жол телімі - Орал-Елек салынды.

1936-1944 жылдары соғ ылғ ан, Ембінің мұ най кә сіпшілігін Оралмен байланыстырғ ан, Ресейдің бірқ атар аймақ тарының арасындағ ы қ атынасты жақ сартқ ан Гурьев (Атырау)-Қ андағ аш-Орскі магистралі ө зінің стратегиялық маң ыздылығ ын Ұ лы Отан соғ ысы кезінде дә лелдеді.

1939-1943 жылдары салынғ ан Ақ мола-Қ арталы желісі Қ арағ андының кө мірін Оң тү стік Оралғ а жеткізуді қ амтамасыз еткен маң ызды нысан болып табылады. Сол жылдары Кө ксу-Текелі-Талдық орғ ан жә не Атасу-Қ аражал телімдері іске қ осылды. Қ азақ стандық шойын жолдың ұ зындығ ы 10 мың шақ ырымғ а жеткізілді. Ұ лы Отан соғ ысы кезінде теміржолдың бойында жол шаруашылығ ын жә не жылжымалы қ ұ рамды жө ндеу жө ніндегі ө ндірістік база қ ұ рылды.

1950 жылғ а қ арай салынғ ан Мойынты-Шу (440 км) жол телімі соғ ыстан кейінгі жылдардың ө зекті оқ иғ асы болды. Осылай Транссібір магистралі Тү ркістан-Сібір жолымен бірігіп, еліміздің барлық жерінен ө тетін Петропавл-Кө кшетау-Ақ мола-Қ арағ анды-Шу трансқ азақ стандық темір жолдың меридианды желісін қ ұ райды.

Ал 1953 жылы Оң тү стік-Сібір магистралінің негізгі буынының бірі Ақ мола (Астана)-Павлодар (546 км) жолы салынды. Оның іске қ осылуы Екібастұ з кө мір бассейнінің жә не осы жерге жақ ын аймақ тардың тез дамуына жағ дайлар жасады. (Тек 1953-1956 жылдардың ө зінде Солтү стік Қ азақ стандағ ы тасымалдың кө лемі 4 есеге артты).

1950 жылдары тың жерлердің игерілуіне байланысты Қ азақ станның солтү стік жә не орталық ө ң ірлерінде темір жол қ ұ рылысы екпінді қ арқ ынмен жү ргізіліп жатты. 1955-1961 жылдары Есіл-Арқ алық (224 км), 1959 жылғ а қ арай Қ останай-Тобыл, 1960 жылы Тобыл-Жетіқ ара желілері салынды. 1950 жылдары Қ азақ стан теміржол жү йесінің тығ ыздығ ы екі есеге артты. 1958 жылдың 1 шілдесінде КСРО-дағ ы ең ірі Қ азақ темір жолы қ ұ рылды. Ұ зындығ ы 11 мың шақ ырымнан асатын ол 15 бө лімшелерден қ ұ ралды жә не Қ азақ станды Сібір, Орал, Волга жағ алауы, Қ ырғ ызстан жә не Орта Азиямен қ осып, барлық кең істікті жә не меридионалды магистральдарды біріктірді.

1960 жылы шө лді ө лкенің дамуына себепші болғ ан Мақ ат-Маң ғ ышлақ жә не Маң ғ ышлақ - Ө зен (жалпы ұ зындығ ы 900 км) телімдері салынды. Қ азақ стан мен Ресей байланысының жандануына осы кезең де салынғ ан Гурьев-Астрахан желісін пайдалану зор ық пал етті. 1964 жылы Қ азақ станда бірінші болып жолдың Целиноград (Астана)-Қ арағ анды бө лігі электрлендірілді. Осы кезден бастап темір жолды электрлендіру жұ мысы алғ а басты. Олар негізінен, республиканың солтү стік жә не орталық облыстарында жү ргізілді. 1969-1970 жылдары Қ арағ анды-Магнитогорскі (1180 км) телімі электр тартымына ауыстырылды. 1980 жылдан бастап оң тү стіктегі Мойынты-Шу, Шенгелді-Арыс, Арыс-Тү лкібас жолдарында электрлендіру ө ріс алды. Бұ л жолдардың жалпы ұ зындығ ы 4 мың шақ ырымғ а жетті. 1977 жылы Қ азақ темір жолының негізінде ү ш жол қ ұ рылды: Тың, Алматы жә не Батыс-Қ азақ стан.

Осы жылдары ондағ ан жаң а вокзалдар қ айта тұ рғ ызылды. Байланыс жә не белгі беру жү йелерінің, жол техникасының, электровоздар мен тепловоздардың жаң а тү рлері іске қ осылды. 1980 жылдан бастап автоматика жә не ақ параттық есептеу жү йелері ө ндіріске белсенді енгізілді.

Қ азақ стан теміржол кө лігі тарихының елеулі оқ иғ аларының бірі: 1986 жылғ ы 20 ақ панда, ә лемде бірінші болып, жалпы салмағ ы 43, 4 мың тонна жә не ұ зындығ ы 6, 5 шақ ырым болатын жылжымалы қ ұ рамғ а 440 вагон тіркеліп, Тың темір жолы арқ ылы ө ткізілді.

1950 жылдардың ортасында Қ ытай Халық Республикасына қ атынайтын теміржолдың дамуына ү лкен назар аударылды. 1959 жылы Ақ тоғ ай-Достық телімі салынды. 1956-1960 жылдары қ азақ стан ә рі қ ытай жақ тан екі елдің темір жолын қ осатын магистральдың қ ұ рылысы жү ргізілді. Бұ л жұ мыстар 1988 жылы кең ес-қ ытай келісімінен кейін қ айта жаң ғ ырды. 1990 жылы болғ ан темір жолдардың тү йісуі қ азақ стандық Достық стансасы мен қ ытайлық Алашанькоу стансасын қ осатын шекара ө ткелін жасады. Осы жылдан кейін онда жү к қ ұ рамдарының қ озғ алысы басталып, Трансазиялық теміржол магистралінің Солтү стік дә лізі іске қ осылды. Сол кезең де Достық стансасының қ айта тиеу жә не тасымалдау қ уаты артты.

Республика тә уелсіздігі мен Теміржол кө лігі жө ніндегі кең ес кезіндегі Қ азақ стан теміржол кө лігінің ө ткен жолын шартты тү рде ү ш кезең ге бө луге болады.

Бірінші кезең (1992-1996 жж.) – саланың КСРО-ның таралу салдарына жә не мү лдем жаң а экономикалық жағ дайларғ а бейімделуі.

Екінші кезең нің (1997-2001 жж.) маң ызы ү ш қ азақ стандық магистралды ө зінде біріктірген, қ иыншылық кезден ө те алғ ан, саланың ары қ арай дамуына негіз салғ ан, бірінші қ азақ стандық теміржол кә сіпорны «Қ азақ стан темір жолы» РМК-нің қ ұ рылуы мен дамуы болды.

Ү шінші кезең де (2001 жылдан бастап осы уақ ытқ а дейін) саланы қ айта қ ұ рылымдау басталды. Атап айтқ анда, «Қ азақ стан темір жолы» ұ лттық компания» ЖАҚ қ ұ рылуы осы реформалардың жү зеге асырылуының бастамасы болды. Олар еліміздің теміржол кө лігін қ азіргі заманғ а сай ә рі жоғ ары тиімді салағ а айналдыруғ а бағ ытталғ ан жә не ә лемдік тасымалдау жү йесіне ү йлесімді кіріге отырып, дамығ ан нарық тық, бә секелестік жағ дайында тұ тынушылардың талаптарына барынша сә йкес келетін кә сіпорын дә режесіне жеткізу болды.

2004 жылы Қ азақ стан темір жолы ө зінің айрық ша межесіне – 100 жылдығ ы мерейтойына жетті. Бұ л жылы Қ азақ стан темір жолының мерейтойы 100 жылдығ ы кең кө лемде аталып ө тті. Шойын жол тарихының маң ызды кезең дері аталып ө тілді. Темір жолды жаң ғ ырту, ә леуметтік саланы, теміржолшылардың ең бек жағ дайын жақ сарту шаралары мен ірі қ ұ рылыстар аяқ талды.

2004 жылы ақ панда мерейтойлық оқ иғ алардың басы басталды. Ел Премьер министрі Даниал Ахметов темір жол кө лігі саласының ардагерлері тобымен кездесу ө ткізді. Кездесу барысында Премьер министр Даниал Ахметов сала жетекшілері мен теміржолғ а ең бегі сің ген ардагерлер қ ұ рамына кіретін»Қ ТЖ» Ұ К» АҚ жанынан қ ұ рылғ ан Консультативтік кең есінің мерейтойды ө ткізу жө ніндегі шешімімен таныстырылды.

«Қ ТЖ» Ұ Қ» АҚ Консультативтік кең есі темір жол тарихын санауды ұ зындығ ы 1668 км Орынбор-Ташкент магистралі қ ұ рылысының аяқ талу уақ ытынан бастау туралы шешім қ абылдады. Премьер министр темір жол кө лігінің 100 жылдығ ы мерекесін атап ө ту туралы шешіміне наурыздың 12-сінде қ ол қ ойды. Мұ ны респубулика Қ Р Президенті де қ олдады. Сә уірдің 30-ында Нұ рсұ лтан Назарбаев мерекелік датаны атап ө туге арналғ ан медал шығ ару туралы Бұ йрық қ а қ ол қ ойды. Бұ л мерекелік медаль тө рт мың нан астам теміржолшыларғ а бұ йырды.

Бұ л жыл біздің елде ө ткізілген Еуропа мен Азияның 25 елінің теміржол басшыларының қ атысуымен болғ ан Темір жолдар ынтымақ тастығ ы ұ йымы Бас директорлары конференциясының 19-шы отырысымен тұ спа-тұ с келді.

Жоғ ары мә ртебелі қ онақ тардың кө зінше «Қ азақ стан темір жолының 100-жылдығ ына» арналғ ан марка салтанатты тү рде пошта айналымына енгізілді.

Темір жолдың жү з жылдығ ы қ аржылық қ ызметтің жоғ ары жетістіктерімен атап ө тілді. Бұ ның бір дә лелі ретінде «Мудис инвесторс сервис» халық аралық рейтингтік агенттігі жү ргізген «Қ азақ стан темір жолы» компаниясының ұ зақ мерзімдік несиелік рейтингінің жоғ арылауы болды. Сарапшылардың бұ л шешіміне темір жол кө лігін дамытудың жә не саладағ ы ө ндірістік, коммерциялық кө рсеткіштердің тұ рақ ты ө суі мен сапалық тұ рғ ыдағ ы жоғ арылауы себеп болды.

2004 жылдың 1 шілдесінде Астанадан «Отан» пойызы елімізді аралап, сапарғ а шық ты. Екі жарым айғ а жуық ол шексіз жеріміздің темір жол стансалары мен разъездеріне тоқ тап, мерейтойғ а арналғ ан салтанатты жиындар ө ткізді. Пойыздың ұ жымы ардагерлер мен ең жақ сы жұ мысшыларды ерекше назарғ а алды. Оларғ а «Қ азақ стан темір жолы» ұ лттық компаниясының мерейтойлық медальдары мен естелік сыйлық тары тапсырылды. Сапар барысында теміржолшылар жә не олардың жанұ яларына берген ә леуметтік кө мектің ауқ ымды бағ дарламасы жү зеге асырылды. Бағ дарлама аясында алыс стансаларда тұ ратын теміржолшыларғ а олардың отбасыларына медициналық кө мектер кө рсетіліп, мектеп табалдырығ ын аттайтын бү лдіршіндерге оқ у қ ұ ралдары, сә билерге балалар тағ амдары табыс етілді. Барлық стансаларда мә дени- сауық тық, спорттық шаралар ө ткізіліп отырды. Мерейтойлық пойыздың сапары темір жол жұ мысшыларының оң ды лебізіне ие болды. Бұ дан былай осындай шаралар жыл сайын ұ йымдастырылатын болды.

Темір жолдың ғ асырлық мерейтойын мерекелеудің шарық тау шегі Қ азақ стан Президенті Н.Назарбаевтың қ атысуымен ө ткен салтанатты жиналысымен аяқ талды. Ол республика астанасында 2004 жылдың 6 тамызында ө ткізілді.

Елбасы ө з сө зінде Қ азақ стан экономикасының қ алыптасуында, мемлекет тә уелсіздігін, елдің территориялық тұ тастығ ын жә не ә леуметтік тұ рақ тылығ ын нығ айтудағ ы темір жолдың рө лін жоғ ары бағ алады. Ал теміржолшылар, ө з кезегінде, Президентке алдағ ы уақ ытта темір жолды салу жә не жетілдіру, теміржол кө лігіне арналғ ан бә секелеске қ абілетті ө німдерді шығ ару саласындағ ы бірқ атар ірі жобаларды жү зеге асыруғ а уә де берді.

Осы жылдың 9 қ арашасында Ақ тау портынан Қ ұ лсары стансасына дейін ү лкен кө лемді, биіктігі тө рт қ абаты ү йдей жү ктерді тасымалдағ ан қ азақ стандық теміржолшылар ә лемдік рекордты жаң артты.

30-шы қ арашада Арқ а стансасында мемлекеттің жоғ ары лауазымды тұ лғ аларының қ атысуымен Алтынсарин-Хромтау жаң а темір жолдың ашылуы ө тті. Бұ л жол арқ ылы кө ршілес елдердің аумағ ына кірмей ел іші арқ ылы жү ргізілетін бағ дар іске қ осылды. Алтынсарин-Хромтау темір жол желісі арқ ылы жылына 160 миллион доллар кө лемінде ү немділікке қ ол жеткізілді. Сонымен қ атар Қ азақ станның ішкі жолдарымен жү к тасымалдау қ ашық тығ ы 500-ден екі мың шақ ырымғ а дейін қ ысқ арды.

Қ азақ станның Тә уелсіздік кү ні мерекесінде Астана вокзалы алдында тарихи экспонат – Эш 4161 сериялы паровозы орнатылды. Алғ ашқ ы бесжылдық тың белгісі, Ұ лы Отан соғ ысының естелігі, соғ ыстан кейінгі қ айта қ алпына келтіру кезең індегі басты рө л атқ аратын Қ азақ станның шойын жолы тарихындағ ы ерен ерліктердің куә сі іспетті мақ таулы жерден орнын алды.

Алтынсарин -Хромтау жолымен жолаушылар тасымалдаудың жаң а кестесін 10 желтоқ санда Астана-Ақ тө бе пойызы ашты. Жолаушыларды жолдың 15 сағ атқ а дейін қ ысқ арғ андығ ы, билет бағ асының екі есеге азайғ андығ ы қ уантты. 132 шақ ырымдық Павлодар - Екібастұ з темір жол телімінде электрлендіру ең ірі жобалардың бірі болып отыр. Павлодар -Екібастұ з жобасының жү зеге асуы тасымалдаудың ү немділігі жә не электровоздардың экологиялық тазалығ ын сақ тауғ а ә келді. Мә селен, бұ л жобаны іске қ осу арқ ылы жылына бір жарым миллиард тең гені ү немдеуге жә не қ оршағ ан ортағ а артық қ алдық тардың тү спеуіне игі ық пал етті.

Бү гінгі таң да Қ азақ стан Қ ытай арасындағ ы мемлекеттік шекаралық ө ткелі Достық стансасының маң ызы зор. 2004 жылы Достық стансасы арқ ылы 9, 5 миллион тонна жү к тасылды. Бұ л жылы станцияның ә леуетін арттыруғ а 3, 5 миллиард тең ге бө лінді. Осындай қ аржы бө лу арқ ылы 300 метр жол, 64 кө тергіш қ ұ рал, вагондарды алмастыру орыны жарақ талды. Достық -Ақ тоғ ай жол телімінде 102 шақ ырымдық жолдың ү стің гі қ абаты жақ сартылып, пойыздың жылдамдығ ы сағ атына 80 шақ ырымғ а дейін жеткізілді. Сол жылы Достық стансасында теміржолшылар мен олардың отбасы мү шелеріне арнап 11 мың шаршы метр тұ рғ ын ү й пайдалануғ а берілді.

2.2 «Вагонсервис» АҚ -ның экономикалық жағ дайын бағ алау «Вагонсервис» акционерлік қ оғ амы Қ азақ стан Республикасы Ү кіметінің 2004 жылғ ы 06 ақ пандағ ы №145 ө кімімен бекітілген темір жол кө лігінде қ айта қ ұ рылу бағ дарламасына сә йкес, «Жолаушылар тасымалы» ашық акционерлік қ оғ амының 2004 жылғ ы 11 ақ пандағ ы №58–ЦЛ бұ йрығ ымен қ ұ рылғ ан.

Қ оғ ам 100% акцияларының ұ стаушысы «Жолаушылар тасымалы» АҚ болып табылады. Қ оғ амның негізгі мақ саты - табыс тү сіру.

Алдына қ ойылғ ан мақ саттарғ а жету ү шін Қ оғ ам келесі қ ызмет тү рлерін атқ арады:

• ТҚ К-1 кө лемінде техникалық қ ызмет кө рсету – ә рбір рейске жү ру алдында қ алыптастыру, айналым беккетерінде жә не жол жү ру кезінде вагондарғ а техникалық қ ызмет кө рсету;
• ТҚ К-2 кө лемінде техникалық қ ызмет кө рсету – жазғ ы жә не қ ысқ ы тасымалдаудың алдында вагондарғ а техникалық қ ызмет кө рсету;
• ТҚ К-3 кө лемінде техникалық қ ызмет кө рсету – жоспарлы тү рдегі жө ндеуден, қ ұ ру немесе соң ғ ы тексеруден кейін кем дегенде 6 айдан соң ө ткізілетін бірың ғ ай техникалық тексеру;
• Ағ ымдағ ы ағ ытып жө ндеу – қ ос доң ғ алақ тарды, автотіркеуіштерді жә не басқ а тораптарды қ ажеттілігіне қ арай ауыстыру жү ргізілетін (вагондарды қ ұ рамнан ағ ытуымен) жө ндеу;
• Вагондарды деполық жө ндеу (ДЖ);
• Вагондарды ауыр, дизелді отынмен жә не сумен жабдық тау;
• Биотуалеттерді ассенизаторлық тазалау.

Қ оғ амның негізгі тапсырыс берушілері:

• «Жолаушылар тасымалы» АҚ
• «Лизингтік жолаушылар вагон компаниясы» АҚ
• «Қ ала маң ындағ ы тасымалы» АҚ
• Жеке тасымалдаушылар: «Сұ нқ ар 1» ЖШС, «Марал-Нұ р» ЖШС, «Туран Экспресс» жолаушылар компаниясы» ЖШС, «Қ ұ нан Транс» ЖШС, «Arlan Trans Astana» ЖШС жә не басқ алар.

Қ оғ амның Қ азақ станның ә рбір аумағ ында қ ызмет кө рсетуге жағ дай жасайтын қ ұ рылымы бар. Осы фактор жұ мыстарды ө зуақ ытылы орындауғ а, қ ұ ралдарды тиімді пайдалануғ а жә не нә тижесіндегі ө німнің ө з қ ұ нына, пайдасына жә не басқ а экономикалық кө рсеткіштерге ә серін тигізеді.
Қ оғ ам ұ жымын тиімді басқ ару келесі қ ағ идалардан негізделеді:
1) ұ жымғ а ұ зақ мерзімді инвестициялар, басты жалпы корпоративтік қ ор ретінде қ арау. Мамандырылғ ан кадрлық потенциалдың бар болуы, Қ оғ ам алдына қ ойғ ан міндеттердің негізі, ғ ылым жә не техника жетістіктерін игеру болып табылады;
2) Ө з міндеттемелерін жә не қ ызметтік нә тижелерін орындау ү шін Қ оғ ам жә не қ ызметкерлердің ө зара жауапкершілігі. Қ оғ ам қ ызметінің нә тижесіне қ ызметкерлер ө здерінің қ атысуын сезінулері керек, Қ оғ ам алдында тұ рғ ан барлық міндеттерді орындау ү шін барлық кү штерін салып қ ызмет атқ арулары керек;
3) кә сіптік жә не жеке сапасы бойынша кадрларды іріктеу жә не орналастыру.
Қ оғ ам лауазымдарғ а іріктеулерді жә не тағ айындауларды қ ызметкерлердің кә сіптік жә не жеке сапасының есебімен лауазымдарғ а квалификациялық талаптарына сә йкес жү зеге асырады;
4) ұ жым қ ызметін қ ұ рылымды бағ алауын қ амтамасыз ету. Қ оғ ам кадрлардың қ ызметін бағ алау жә не олардың жеке жұ мыс барысындағ ы сапасын негізге ала отырып кә сіптік жә не лауазымдық дамуына жағ дайды қ амтамасыз етеді;
5) марапаттау мен жазалар туралы шешімдерді қ олдануда жеделдік жә не жариялылық. Қ оғ ам мараппатау мен жазаларды объективті жә не ашық қ ұ руғ а, оларды ө з уақ ытылы пайдалануғ а ұ мтылады;
6) білім, тә жерибе жә не дә стү р сабақ тастығ ы, қ ызметкерлердің дамуы мен оқ уына акцент болып табылады. Қ оғ ам қ ызметкерлердің жинақ тағ ан тә жиребелерімен дағ дыларын ә ріптестеріне тапсыруды мараппатай тә лімгерлер институтын қ ұ руда. Қ оғ ам адамдық капиталдың негізгі формалары ретінде қ ызметкерлерді оқ ытуғ а жә не дамытуғ а ұ мтылуда;
7) Кадрлық саясаты жү зеге асыруда қ олданылатын шешімдер сабақ тастығ ы. Қ оғ ам ұ жымды басқ аруда басшылық тың қ олданатын шешімдерде сабақ тастық ты қ амтамасыз етеді.
Қ ызметкерлердің кә сіптігі, ең бектерінің тиімділігі, ө зара кө мек кө рсету, бір-біріне, мү дделі тұ лғ аларғ а жә не Қ оғ амғ а сыйлаушылық Қ оғ амның корпоративті қ ұ ндылық тары болып табылады.
Қ оғ амның белсенді дамуы ү шін келесі қ ұ зереттілігі бар қ ызметкер керек: кә сіптілік, уә ждеулілік, бейілділік, дамуғ а бағ ыттылық, шешімдерді қ абылдау жә не жұ мыс процессін дұ рыс ұ йымдастыру.

2.3«Қ азақ стан темір жолы» ұ лттық компанияның қ азіргі жағ дайын талдау Теміржол, автомобиль, су, ә уе, қ ұ быржол кө лігі жә не автожолдар Қ азақ станның кө лік кешені болып табылады. Барлық магистралді кө лік жү йелерін тұ тас бір кө лік-коммуникациялық кешенге біріктіру - олардың барлығ ына тә н, тасымалдау процесінің жалпы ұ йымдастырушылық қ ағ идаларының, сондай-ақ барлық тарының алдында бірдей мақ саттар мен мә селелер жә не одан ә рі даму сұ рақ тарының бар болуымен тү сіндіріледі.

Республика кө лігінің салаларында қ озғ алмалы қ ұ рам мен ө ндірістік базалардың техникалық дең гейі ө те тө мен. Инфрақ ұ рылымдық объектілер қ ұ рылысы мен реконструкциясы кө лемдерінің, сонымен қ атар қ озғ алмалы қ ұ ралдардың жаң ару мен толу қ арқ ынының тө мендеуі, соң ғ ы жылдары негізгі ө ндірістік қ орлардың жұ мыс қ абілеттілігімен техникалық жағ дайының нашарлауына алып келді. Бұ л қ орлардың тозуы теміржол кө лігінде 41%, ішкі су кө лігінде 80%, автомобильде 70, 9%, ә уе кө лігінде 52% қ ұ райды.

Қ озғ алмалы қ ұ рамдардың техникалық жағ дайларының қ анағ атсыз дең гейде жә не олардың тапшылығ ы себебінен кө птеген қ алалық жә не қ алааралық бағ ыттар жабылуда. Шығ ындардың кө п болуы нә тижесінен кө птеген ә уе желілері жабылды, ал бұ л ө з кезегінде халық тың тасымалдауғ а деген сұ ранысын кө п кө лемде қ анағ аттандырмауы болып табылады. Кө лік тарифтерінің ө суіне байланысты, соң ғ ы жылдары кө лік-экономикалық байланыстарының белгілі бір шектеуліліктері пайда болды. Кө птеген ө нім тү рлерін ұ зақ қ ашық тық тарғ а тасымалдау тиімсіз болды, отандық ө німдердің бә секелестік дең гейлері тек қ ана сыртқ ы нарық та емес, сонымен қ атар ішкі нарық та да тө мендеді. Республика аймақ тары арасындағ ы байланыстардың ә лсізденуі оның біртұ тастығ ын ү зіп, мемлекеттің экономикалық қ ауіпсіздігін тө мендетеді.

Қ азақ стан темір жолдарының жә не оның территориясының ү лкендігі мен ө ндірісінің шикізатты-экспорттауғ а бағ ытталуы, жалпы отандық экономика ү шін стратегиялық маң ызды. Жү ктердің кө птеген тү рлері ү шін темір жол кө лігі тең десі жоқ тасымалдаушы болып табылады. Бірақ -та бү гінгі кү ні Қ азақ стан темір жолдарының жағ дайы тым нашарлап кетті. Ә сіресе, 1991ж бастап Қ азақ стан бойынша жү к тасымалдау кө лемінің тө мендеуіжә не осығ ан байланысты темір жолдар мен локомотивтердің жұ мыссыз тұ рып, тозуы қ атты ә сер етті. Тек соң ғ ы жылдары ғ ана жү к жә не жолаушылар тасымалдау кө лемінің кө терілуі «Қ азақ стан темір жолы» ұ лттық компания ү шін аз да болса пайда ә келуде.

Қ азіргі кезде пайдаланылатын темір жол ұ зындығ ы 13, 6 мың км қ ұ райды. Ал тығ ыздығ ы болса территорияның 1000 км² 5, 3 км келеді. Оғ ан қ оса темір жол желілерінің 80% кө бі 30 жыл бойы, ал 22% 50 жылдан астам уақ ыт қ олданылуда. Жө ндеу жұ мыстарының нормативті кө лемін орындамауғ а байланысты жолдардың жә не жалпы теміржол шаруашылығ ының тозуы жү йелі ө суде.

Темір жол жү йесі республикамыздың бұ рың ғ ы кең естік Шығ ыс-Батыс магистралдары ө тетін солтү стік бө лігінде кө бірек дамығ ан. Территорияның басқ а бө лігінде бұ л жү йе нашар дамығ ан, ол 2 меридиандық бағ ытта, яғ ни территорияның орталық пен шығ ыс б