Пияздың биологиялық және морфологиялық ерекшеліктері

Пияз – лала тұ қ ымдастарына жатады. Бұ л тұ қ ымдасқ а жататын пияздың 101 туысы бар, мұ ның 300 тү рі белгілі болса, 228 тү рі ТМД-да кездеседі, ә рбір сорттың ө зінше ә ртү рлі ерекшеліктері болады. Бұ лардың ішінен 20-25 тү рін тағ амғ а пайдаланамыз

Пияз – кө пжылдық шө п тектес ө сімдік. Қ оң ыр, боз тү сті тұ қ ымы жә не ірілі-уақ ты пиязшық тары болады, табиғ атта кездесетін пияздар: жабайы, мә дени, аралық пияз болып бө лінеді. Бұ лардың ішінде кө бірек тарағ андары: порей жә не репчатты пияз.

Дү ниежү зіндегі пияздың кө п тарағ ан тү ріне шалғ ын пиязы жатады. Ол ү ш қ осымша тү рге: оң тү стік, батыс, шығ ыстық пияз болып бө лінеді.

Оң тү стік деп аталатын қ осымша тү рге жататын пияз Испания, Жерорта тең ізі, Ауғ анстан, Иран, Ирак, Орта Азия республикаларында, Кавказ жерінде егіледі. Бұ л қ осымша тү р екі экологиялық топқ а жатады. Ол: жерорта тең іздік жә не азиялық.

Жерорта тең іздік экологиялық топқ а жататын пияз Испания, Португалия, Оң тү стік Франция, Италия, Африканың солтү стігінде, Американың оң тү стігінде, Жапония жерлерінде ө седі.

Жерорта тең іздік экологиялық топқ а жататындар 4 сортқ а бө лінеді. Олар испандық, итальяндық, мадерлік, ялтиндік. Бұ лардың вегетативтік даму кезең і 160-200 кү нге жетеді.

Азиялық экологиялық топқ а жататын пияздардың пиязшық тары майда, домалақ, жолақ ты болып келеді. Сыртқ ы қ абығ ы қ ызыл жасыл, ақ тү сті. Вегетативтік даму уақ ыты 130-170 кү нге созылады. Пиязшық тың ылғ алдық қ абатының қ алың дығ ы 0, 7-1, 0 сантиметрге жетеді. Дә мі тә тті немесе жартылай тә тті болып келеді. Бұ лар екі жылдық. Тарағ ан жері Тү ркия, Иран, Ирак, Ауғ анстан, Кавказ, Орта Азия жерлері.

Азиялық экологиялық топқ а жататын пияздар ү ш сорттық топқ а бө лінеді. Олар: ауғ андық, кавказдық, орта азиялық.

Батыстық қ осымша тү р, ү ш экологиялық: орта еуропалық, орта орыстық, солтү стік америкалық топтарғ а бө лінеді. Бұ лардың вегетативтік ө суіне 120-160 кү н кетеді. Дә мі ащы немесе жартылай ащы болады.

Орта еуропалық экологиялық топ ү ш сорттық топтарғ а бө лінеді. Орларғ а: Каба, Брауншвейгский жә не Днестровскийлер кіреді.

Орта экологиялық топ: ү ш сортқ а бө лінеді. Оғ ан: ростовтық, Даниловский, Стригуновскийлер жатады.

Солтү стік Америкалық топтар: екі сорттық топқ а бө лінеді.

Шығ ыстық қ осымша тү р, екі экологиялық топ: сібірлік жә не оң тү стік шығ ыстық болып бө лінеді. Сібірлік топ екі сорттық типтік топқ а бө лінеді. Бұ ғ ан жататын пияздар Еуропа мен Америкада жә не Финляндия, Швеция, Сібір жә не Канада жерінде ө сетіндер. Сібірлік экологиялық топқ а жататын пияздар репчатты пияз сорттары, сарымсақ ты пияз сорты.

Репчатты пияздарғ а Оң тү стік шығ ыс деп аталатын экологиялық топтар жатады. Бұ ларғ а жататын пияздар: Еуропаның оң тү стік аудандарында, Ауғ анстан, Пә кістан, Кавказ, Украинаның оң тү стігі, Қ азақ станның ылғ алы мол тау бө ктерлі жерлерінде ө седі. Бұ лар тұ қ ымынан егіледі, мұ ның екі жылдық тү рлері бар, олар алғ ашқ ы жылы тұ қ ымынан, екінші жылы пиязшығ ынан егіліп тұ қ ымы алынатын пияз сорттары.

Пияз – кең тарағ ан, екі-ү ш жылдық ө сімдік. Пияздың тө менгі бө лігінде жалпақ тау келген сабақ – тү біртек (тү рі ө згерген жапырақ тар) орналасады. Тү біртектің бір немесе бірнеше ө су нү ктелерінен ұ рық ұ яларынан пияз басы, жапырағ ы жә не гү л пайда болады. Ұ рық ұ яларының санына байланысты аз ұ рық ты немесе кө п ұ рық ты пияздарды ажыратады. Ұ рық тың жабық шырынды қ абық шалары тү тік тә різді жапырақ алақ андарының кө бейген бө лігі –ашық шырынды қ абық шалармен қ оршалғ ан. Пияз басының сыртын қ ұ рғ ақ қ абық шалар жауып тұ рады (сыртқ ы кепкен жапырақ тардың алақ аны).

Басты пияздың жапырақ тары жасыл, тү тік тә різдес ө зексіз. Тамақ қ а пияздың басы мен жапырақ тары пайдаланылады. Дә мі ө ткір, жартылай ө ткір немесе тә тті болады. Тамыр жү йесі нашар дамығ ан. Жемісі қ ұ рғ ақ шылық та тө зімді. Шырынды қ абық тарда пияздың энергиялық қ оры – кө мірсулар жиналады.

Еккен тұ қ ымнан пиязшық тың ө сіп-дамуы пияздың жапырақ тарының саласына жә не ө суіне тікелей байланысты. Ұ зақ кү н мен жоғ ары температурада пиязшық тың дамуы тез болады. Осындай кезде пиязшық тың ө суін реттеп отыратын моносахаридтер, дисахаридтер, айналу биохимиялық ү дерістер ү здіксіз жү ріп отырады. Пиязшық тардың дамуы 30-40 кү ннен кейін басталады.

Пияз – суық қ а тө зімді ө сімдік. Оның тұ қ ымдары 3-5°С температурада ө се береді. Жапырақ тардың ө су фазасында 1-2°С температура, ал пиязшық тың дамуына 3-4°С температура жеткілікті. Пияздың оптимальды ө су температурасы 19±7°С. Пияз – жақ сы қ ұ нарлы топырақ ты қ ажет ететін ө сімдік. Жоғ ары ө німді сә л қ ышқ ылды немесе нейтралды (рН=6-7) топырақ та ө сірілген пияздан алады.

Пияздың жапырағ ы ауаның қ ұ рғ ақ шылығ ына тө зімді болса да, тамыры суды кө п қ ажет етеді. Пияз иістің ө ткірлігіне, шырынды жә не қ ұ рғ ақ қ абық шалардың тү сіне байланысты, ұ рық тануына жә не ө сіру технологиясына байланысты бірнеше топтарғ а бө лінеді. Олар ө ткір, жартылай ө ткір, сә л ө ткір жә не тә тті сорттарғ а бө лінеді.

Ө ткір сорттар пиязшық тың 19-21% қ ұ рғ ақ заттын, 5-10% қ антты, 2, 5-2, 8% азотты заттарды, 0, 5-0, 8% кү лді қ ұ райды.

Жартылай ө ткір сорттарда қ ұ рғ ақ заттар азырақ 11-13%, қ ант 4-5%, тә ттілерде 9-10% жә не 3-4%.

Анық тама: Пияздың бірнеше тү рі бар. Ең кө п тарағ аны – басты пияз. Пияз тұ қ ымының суды нашар ө ткізетін қ абығ ы болады. Ө ркендері тез кө ктеп шығ уы ү шін тұ қ ымды отырғ ызар алдында 18 – 24 сағ ат суғ а салып, (ағ ын су болса тіпті, жақ сы) қ ойғ ан дұ рыс. Осы мерзімде суды 2-3 рет ауыстыру керек. Осылайша ә зірленген тұ қ ымды ылғ ал жерге отырғ ызғ анда 7-8 кү нде кө ктеп шығ ады, ал қ ұ рғ ақ тұ қ ымның кө ктеуіне 2-4 апта қ ажет.

Шалқ ан пияз. Қ ар астында қ ыстап шығ ады жә не кө ктемде егіледі. Қ ар астында қ ыстап шығ атын пияздың тұ қ ымы қ ұ рғ ақ болуы тиіс, сонда ол аязғ а тө зімді келеді. Егу нормасы – бір шаршы метрге 1-1, 5 г.

Жапырақ пияз – екі жылдық, пиязының басы дамымағ ан жә не жалғ ан сабағ ының тү біртегі жуандағ ан ө сімдік. Жапырақ тары таспа тә різдес, бір­біріне қ арама-қ арсы дең гейде жарыса орналасқ ан.

Қ азіргі уақ ытта республикамызда ботаникалық қ ұ рамы жағ ынан лала тұ қ ымдастарына жататын: порей пиязы, репчатты пияз, сарымсақ тар ө сіріледі.

Пияздың кө пжылдық тү рі. Бұ ғ ан жататын тү рлерін тағ амғ а пайдаланамыз. Мұ ның екі тү рі бар, тү тікшелі жә не жолақ жапырақ тылар болып бө лінеді:

-тү тікшелі жапырақ ты пияз тү ріне – батун, кө п ярусты, шнит пияздары.

-жолақ жапырақ ты топтарына – иісті пияз, слизун пиязы кіреді.

Бұ лардың ішінде табиғ атта кө бірек тарағ аны – кө п ярусты батун пиязы. Бұ лар да екі жылдық тар қ атарына жатады, алғ ашқ ы жылы пиязшық тарын, онан кейін тұ қ ымын аламыз. Басқ а пияздарғ а қ арағ анда, жапырақ тарынан 1-4 ярустары пайда болады. Бірінші ярустан 2-5 жапырақ тары шығ ады. Ярустарының салмағ ы 5-15 грамғ а жетеді. Қ олайлы жағ дай болса тө рт, болмаса, онан да артық ярустары шығ ады, қ олайсыз болса, 1-2 ярустан артық шық пайды.

Шнитт пиязы. Мұ ның кө п тарағ ан жері – Сібір аудандары, Владивосток жерінде егіледі, кө птеген майда бұ тақ шалары болады. Бір тү рінен 2 жылдың ішінде 100-ге жуық бұ тақ шалары шығ ады. Бұ лардың ішінен 2-4 тү тікшелі жапырақ шалары пайда болады. Пиязшығ ының диаметрі 1 сантиметрге жетеді. Тамыры топырақ қ а 20 – 30 см, терең дікке дейін жайылып ө седі. Сабағ ының тү бінен 30 қ осымша тамыры шығ ады. Ә рбір сабағ ының сыртында 2-3 қ абат қ ұ рғ ақ қ абық шалары бар.

Иісті пияз. Бұ л Қ ытайдың таулы аймақ тарынан бастап, Моң ғ олия жеріне таралып ө скен. Пиязшық тарының сыртқ ы пішіні сопақ ша, диаметрі 0, 8-1, 5 сантиметрге жетеді. Биіктігі 35-45 сантиметр, пиязшығ ының ұ зындығ ы-10-12 см Сыртында 3-4-ге дейін жауып тұ ратын қ абыршақ ты қ абығ ы болады. Пиязшық тың 3-4 см ұ зындық жерінен кейін майда сабақ шалары шығ ады. Топырақ ішіне тамыры 60-70 см терең дікке дейін жайылып ө седі. Негізгі тамырлары 10 – 30 сантиметр терең дікке таралады.

Порей пиязы. Бұ ларда екі жылдық ө сімдік. Тұ қ ымынан егілген жылы пиязшық тарымен жапырағ ы шығ ады. Сыртында 1-2-ге дейін қ ұ рғ ақ қ абық шалары бар. Пиязшығ ының диаметрі 2-7 см, ұ зындығ ы 10-20 сантиметрге жетеді. Жапырағ ының ұ зын, қ ысқ а болуы сорттарына байланысты. Жапырақ тың жуан жері 3-10 см, ұ зындығ ы 25-30 см болады. Жапырақ сыртында қ ырлары, сонымен қ атар майда тү ктері болады.

Сарымсақ. Жыл сайын пиязшығ ынан егіледі. Вегетативтік мү шелері арқ ылы кө бейтіліп ө сіріледі. Сарымсақ пиязшығ ы, пиязғ а қ арағ анда кү рделі. Мұ нда бірнеше ө су бү ршіктері болады. Оның сыртын 2-8-ге дейін жауып тұ ратын қ ұ рғ ақ, жұ қ а қ абыршақ ты қ абығ ы сыртқ ы ортаның ыссылығ ы мен салқ ындылығ ынан қ орғ ап тұ рады. Сыртқ ы жұ қ а қ абығ ы алынғ ан сарымсақ пиязшық тары сақ тауғ а шыдамсыз келеді. Сырқ ы қ абыршағ ы келешекте ө су мү шелерін қ орғ аушы қ ызмет атқ арады.

Сарымсақ 2 қ осымша тү рге бө лінеді. Ондай қ осымша тү рлері: Жерорта тең іздік жә не Орта Азия деп аталады. Жерорта тең іздік қ осымша тү рі 2 географиялық топқ а бө лінеді. Бірінші географиялық тү рге – Стрелкующие оң тү стік приморлық, екіншіге – Нестрелкующие, континенталды жерлерде ө сетіндері жатады. Сарымсақ тың барлық сорттары ТМД-да тегіс егіледі. Ә рі ө німді, шаруашылық қ а пайдалы болғ андық тан кө п егіледі.

Жабайы ө сетін пияздар. Пияздың кө птеген тү рлері жабайы ө седі. Халық оны да тағ амғ а пайдаланады. Бұ лар кө пжылдық ө сімдіктер қ атарына жатады. Мұ ның тү ріне: черемша, алтайлық пияз, косой пиязы, бұ рыш тә різді пияз, пскемдік пияз, т.б. жатады.

Мә дени пияздың пиязшық тағ ы қ абық тарының қ алың, жұ қ алығ ына, тығ ыздығ ымен, сулы, сусыздығ ына қ арай 5 балдық жү йе бойынша сапалығ ы анық талады. Бір балдық пиязшық тардың – пиязшық еттері 3-4 қ абатына дейін ылғ алды болады. Ол қ абаттар тығ ыз орналаспағ ан, ә р қ абатының қ алың дығ ы ә ртү рлі.

– 1 балдық та, ішкі етті қ абатының қ алың дығ ы 1-1, 5 см-ден болатыны;

– 2 балдық пиязшық тарғ а – ішкі етті қ абыршақ тары сулы, қ алың дығ ы 1 сантиметрлер;

– 3 балдық пиязшық тарғ а–пияз қ абыршақ тары тығ ыз орналасқ ан, қ алың дығ ы 6-8 миллиметрлер;

– 4 балдық пизшық тарғ а – пиязшық қ абыршақ тарының қ алың дығ ы 3-5 миллиметрлер;

– 5 балдық пиязшық тарғ а-қ абыршақ тары бір-біріне тығ ыз орналаспағ ан, сулылығ ы жоқ тың қ асында, қ алың дығ ы 1-2 миллиметрлері жатады.

Пияз сабақ тарының тү бінен шық қ ан жапырақ ұ штары тұ йық талғ ан жұ мыр пішінді. Іші қ уыс, боз тү сті ұ зына бойы тілімделген сияқ ты болғ анымен тұ тас келеді. Пиязшық тан шық қ ан сабақ ұ штарында бірнеше ө су ұ штары бар, оның тө менгі жағ ы тамыр. Сабақ бойында буындары болмайды. Пиязшық тың жоғ арғ ы жағ ынан шық қ ан бірнеше жапырақ тары бар, бірақ сыртқ ы пішіні сабақ сияқ ты. Соның ортасынан сабағ ы шығ ады. Пиязшық тағ ы ұ яшық саны бірдей емес, ә ртү рлі болады. Бір ұ ялы, екі ұ ялы, кө п ұ ялы болып келеді. Пиязшық тың жоғ арғ ы жағ ының жуандығ ы 4 сантиметрге дейін болады. Пиязшық тың тө менгі жағ ында қ ысқ арғ ан, жалпақ сабағ ы болады. Ол «тү біртек» деп аталады. Тү біртектен толып жатқ ан тү рі ө згерген жапырақ тар – қ абыршақ тар ө сіп шығ ады. Сыртқ ы қ абыршақ тар қ ұ рғ ақ, ал ішкілері етженді ақ тү сті. Мұ нда қ ант қ орынан басқ а ақ тү сті ә рі шырынды заттары болады. Қ ант қ орынан басқ а органикалық заттары мол. Пиязшық ты ұ зынынан жарғ анда жапырақ, қ абыршақ жә не тү біртегін кө ріп қ ана қ оймайды, қ абыршақ тың қ олтығ ына орналасқ ан бү ршіктері анық кө рінеді.

Пиязшық, пияздың тыныштық тү рде болатын мү шесі. Ол сыртқ ы қ ұ рғ ақ қ абыршық ты жә не ішкі сулы қ абық тардан қ ұ ралады. Қ ұ рғ ақ қ абыршақ ты қ абық жартылай ащы пияздарда 1-2 қ абаттан, ащы пиязда 2-4 қ абаттан тү зіледі. Пиязшық тың ішкі ылғ алды қ абығ ы ашық жә не тұ йық пішінде болады. Ашық ылғ алды қ абық тардың жоғ арғ ы ұ шы пиязшық тың жоғ арғ ы мойнына келіп тү йіседі. Тұ йық пішінді ылғ алды қ абық тардың жоғ арғ ы жағ ы доғ алданып иілген тү рде тү біртекке жалғ асады. Ашық ылғ алды қ абық кө міртекті заттарғ а бай, тұ йық пішінді қ абық та ақ уыздық заттары мол болады. Ылғ алды қ абық тар, бү ршік ө су ү шін қ ажетті заттар тү рінде пайдаланылады.

Тамыр. Пиязда ә лсіз дамығ ан майда тамыршалар болады. Алғ ашқ ы тұ қ ымынан кө ктегенде кіндік тамыры шығ ады да, онан бірнеше қ осалқ ы тамыр пайда болады. Кіндік тамырдың ұ зындығ ы 3-4 сантиметрден артық болмайды. Онан кейін бірнеше майда тамырлар шығ ады. Тү біртектен шық қ ан немесе кіндік тамырдан шық қ ан тамырлар саны кө бейіп кетеді де, шашақ тамырлы пішінге айналады. Алғ ашқ ы жылы тамыр топырақ тың 50 см жеріне дейін таралып ө седі. Жалпы тамырының таралу диаметрі 40 см жерді қ амтиды. Екінші жылғ ы тіршілігінде қ осалқ ы тамырлар саны артып, топырақ қ а 60-70 см терең дікке дейін таралып ө седі. Тамыр негізгі сабақ тү бінен шығ ып жан-жақ қ а жайылып ө седі. Бұ л кезде жаң а тамырлары шығ ып, алғ ашқ ы шық қ ан тү біртек тамырларының жұ мысы кемиді. Осы аралық та жер бетіндегі жапырақ, сабақ тың ө суі 6-7 кү нге дейін тоқ ырайды. Мұ нан кейін, тамыры мен сабақ тың ө суі қ арқ ындай тү седі. Вегетативтік ө су кезең інде тамыр бірінші, екінші қ атарғ а бө лініп, ә рбір тамыр бойынан майда тү кшелері шығ ады. Кө птеген анық тау қ орытындысында алғ ашқ ы қ атардағ ы тамырларғ а қ арағ анда, тамыр тү кшелерінің қ ызметі 1-1, 5 есеге дейін артатындығ ын кө рсетті.

Гү л шоғ ыры. Пияз шатыр тә різді гү л шоғ ырын тү зеді. Диаметрі 5-6, 5 см. Бұ лар жұ мыр келген іші қ уыс сабақ тарының жоғ арғ ы ұ шынан пайда болады. Гү л шоғ ыры ашылмай тұ рғ анда сыртын жұ қ а қ абыршақ ты қ абық қ аптап тұ рады. Соның ішінен гү л шоғ ыры ө сіп жетіледі. Олар майда гү лдерден қ ұ ралады. Гү лінің сыртқ ы пішіні симметриялық тү рде. Гү л таяқ шалары болуымен қ атар ақ, жасыл, тү сті гү л кү лтелері, айқ ын байқ алады. Гү л шоғ ырының ортасында бір аналық, алты аталық болады. Олар аналық ты айнала қ оршап орналасқ ан. Аталық жіпшелері қ ысқ а, екі тілшелері болады. Тозаң ы сары немесе жасыл тү сті, тө рт қ ырлы. Гү л жатыны жоғ ары, ү ш немесе алты ұ яшық ты. Гү лдері айқ ас тозаң данады. Аталық тозаң аналық ты тозаң дандырып, онан кейін тұ қ ымдары пайда бола бастайды. Гү лдеу кезең ін бір гү л 3-7 кү ннің ішінде ө теді. Гү л ашылғ аннан кейін тозаң дануына 6-7 кү н кетеді. Тозаң тіршілігі эксикатор ішінде 16 кү нге дейін сақ талады. Кешкі тозаң дануғ а қ арағ анда, ертең гі тозаң дану, тез кү шті қ арқ ынмен ө теді.

Оң тү стік аудандарда гү лдері 8-11 сағ ат ішінде немесе 16-18 сағ атта, солтү стік аудандарда 11-13 сағ ат ішінде ашылады. Кү н жарығ ы тіке тү сетін жылы жерлерде 8-20 сағ атта 89%-ы, ертең гісін 8 сағ ат ішінде -11%-ы ашылады. Шамадан тыс қ ұ рғ ақ ыссы мен ылғ алдылық тозаң дануғ а кедергі жасайды. Репчатты пияздың гү лденуіне 19-28 кү н керек. Жаппай тозаң дануы 3-13 кү нде ө теді. Гү лдеген кезде кү н сайын 9-10 гү лі ашылып ө седі. Кө бінесе, шыбын, ара, сона, т.б. қ ұ рт-қ ұ мырсқ алармен жел арқ ылы тозаң данады.

Жемісі. Пияз тозаң данғ аннан кейін тұ қ ымының пісуіне 20-30 кү н кетеді. Қ олайлы жағ дай болса, сү ттену кезең і 20 кү нде ө теді. Қ амырлануына 30 кү н кетеді. Тұ қ ымы алғ ашқ ы пайда болғ аннан бастап 50 кү ннен кейін тегіс пісіп жиналып алынады. Алғ ашқ ы тегіс пісуі 3-7 кү ннің ішінде ө теді. Тұ қ ымының піскендігі тостағ аншасы ашылғ аннан кейін байқ алады.

Жемісі қ ұ рғ ақ, ү ш қ ырлы немесе ү ш ұ ялы, тұ қ ым сыртында қ орапшасы болады. Ә р тостағ анша ішінен 2-3 тү йір тұ қ ым шығ ады. Тұ қ ымдары майда, 1 грамында 270-350 тү йірі болады. Ә р тұ қ ымының ұ зындығ ы 3 мм, сыртында майда жұ қ а қ атты қ абығ ы бар, ол ә ртү рлі қ орғ аныс қ ызметін атқ арады. Суды нашар ө ткізеді. Сондық тан ылғ алды топырақ ішінде белгілі бір уақ ыт ішінде бө ртіп ісінеді де, содан кейін кө ктейді. Тұ қ ымын бергенге дейінгі аралық та пиязшық тары ө седі. Одан тұ қ ым алынады. Бұ л егілген пиязшық, екінші жылы егілгеннен кейін онан тамыр шығ ып, топырақ тан керекті қ орек заттарды қ абылдап жаттық қ анша ө су қ арқ ыны жақ сара тү седі.