Ызанақтың биологиялық ерекшеліктері

Қ ызанақ – жемісі жеуге жарамды, біржылдық немесе екіжылдық шө птесін ө сімдік. Орыс тілінде «помидор» атауы итальян тіліндегі «pomodoro – алтын алма» дегеннен шық қ ан. Ал «томат» атауы француздардан «tomate» деген сө зінен аударылғ ан.

Отаны – Оң тү стік Америка, бұ л жерде қ ызанақ тың жабайы жә не жартылай мә дени тү рін кездестіруге болады. Ең алғ аш Еуропағ а XVI ғ асырдың ортасында Испанияғ а, Португалияғ а, кейін Италия мен Францияғ а да жеткен.

Басында барлығ ы қ ызанақ ты жеуге жарамсыз жә не улы деп есептеп, жемісінің ә демілігі ү шін бақ ша ө сімдігі ретінде ғ ана ө сірген. Қ азіргі уақ ытта қ ызанақ ең кең таралғ ан жә не ө сіретін кө кө ністердің бірі болып саналады. Тү рінің кө птігімен, дә мімен жә не диеталық қ асиеттерімен танымал. Қ ызанақ тың тамыр жү йесі қ атты жә не жақ сы дамығ ан болып келеді. Кейбір тү рлерінің тамыры 1 метр терең дікке дейін барады. Ө сімдікке дұ рыс кү тім жасалса, тамыр сабағ ының бойына да ө сіп шығ ады. Осыдан қ ызанақ ты тек тұ қ ымы арқ ылы емес, тамыр сабақ тары арқ ылы да кө бейтуге болатынын кө реміз.

Сабағ ының биіктігі тү ріне қ арай 30 см-ден 2 метрге дейін барады. Ұ сақ, сарғ ыш тү сті болып келетін гү лдері бір тү пке жиналып ө седі. Бір сабағ ында аталық тары да, аналық тары да кездеседі.

Жемісі ө те шырынды, тү ріне қ арай домалақ, сопақ, майда, ірі болады. Тү сі ашық кү лгіннен, қ ою қ ызылғ а дейін болып келеді жә не сары тү стілері де кездеседі.

Қ ызанақ ты жеміске де, кө кө ніске де жатқ ыза береді. Ө йткені, 1893 жылы АҚ Ш Жоғ арғ ы Соты қ ызанақ ты кө кө ніс деп қ абылдаса, 2001 жылы еуропалық тар оны жеміс деп шешті. Біздің елде қ ызанақ кө кө ніс деп саналады.

Кү тімі қ ызанақ тан ертерек ө нім алу ү шін жылыжайда немесе ү й жағ дайында наурыздың соң ы, сә уір айларында кө шетін дайындайды. Мамырдың 10-нан кейін немесе ү сік жү ріп ө ткеннен кейін бақ шағ а егеді. Ө нім алу мерзімі – шілде, қ ыркү йек айлары аралығ ы. Қ олданылуы жылыжай жағ дайында жыл он екі ай ө нім алуғ а болады. Жеке жанұ яғ а жетерлік қ ана ө сіру ү шін, базардан мамандар дайындап ө сірген кө шетті алғ ан дұ рыс. Ал шаруа қ ожалық тары ү шін кө шеттерді ө здерінің дайындағ аны тиімдірек.

Қ ызанақ адам ағ засына пайдалы дә румендерге бай, қ ұ рамында қ ышқ ыл, каротин бар. Ересек адамдарда жиі кездестін кө к тамыр қ уысының тығ ындалып қ абынуы (тромбофлобит) мен кө к тамырдың кең еюін (варикоз) емдеуде ә сері зор. Сонымен қ атар, қ ызанақ пен оның шырынын тө менгі қ ышқ ылдық ты, гастритті емдеуге пайдаланады. Қ ызынақ ты жү рек-қ ан тамыр аурлары кезінде жеген пайдалы. Ө йткені, қ ызанақ тың сорттарынан ғ алымдар 24 пайдалы химиялық элемент тапқ ан. Онда темір, мыс, калий тұ здары кө п. Бұ лар жү ректің жақ сы жұ мыс істеуіне кө мектеседі, ағ задағ ы артық сұ йық тық тарды, зиянды қ алдық тарды сыртқ а шығ арады. Ал шырыны жү рек тамырлары мен қ ан айналым жұ мысын жақ сартады. Томаттың балдыры ө т айдағ ыш, несеп айдағ ыш, микробтарғ а, қ абынуғ а қ арсы ә сер ете алады. Жә не зә рдің шығ уын тездетеді, бұ зылғ ан зат алмасу ү дерісін қ алыпқ а келтіреді. Қ ызанақ асқ азан мен ішектің сө л бө лу қ ызметі нашарлағ ан ас қ азан ішек жолдары сырқ аттары кезінде аса пайдалы. Ас қ орытуды жақ сартады. Іштің қ атуы мен қ атар жү ретін ішек қ ызметінің бұ зылуы кезінде жеген дұ рыс. Қ антты диабетке жә не семіздікке шалдық қ ан науқ астар ү шін томат – қ ұ нды тағ ам. Сапасы жақ сы, тұ зы аз немесе мү лде жоқ томат шырынының қ ұ рамында ликопин бар. Ол ағ заны зиянды ісік ауруларының талшық тарынан қ орғ айды. Қ ызанақ шырыны семіздікке жол бермейді. Қ ызанақ «иммунитетті» де кө тереді. Қ ызанақ пен бал қ оспасының денсаулық қ а пайдасы мол. Ара шақ қ анда, дене кү йіп қ алғ ан кезде де сол жерге қ ызанақ ты екіге бө ліп басудың пайдасы зор. Себебі қ ызанақ ара уын денеге жаймайды жә не кү йіктің ыстығ ын алады. Оғ ан қ оса ол теріні кү н сә улелерінің зиянынан қ орғ айды. Қ антты диабетке жә не семіздіккке шалдық қ ан науқ астар ү шін томат қ ұ нды тағ ам. Сапасы жақ сы, тұ зы аз, немесе мү лде жоқ томат шырыны да жаң а піскен қ ызанақ тың қ асиеттеріне ие.

Томаттарда, алқ а тектес басқ а кө кө ністерде секілді, оғ ан ө зіне тә н ерекше дә м беретін глюкозид-соланин бар. Кейбір диетологтар томаттарда қ ымыздық қ ышқ ылы кө п болғ андық тан, оны подагра, диатез кезінде жә не егде адамдарғ а жеуге болмайды, сондық тан оны қ атаң ем-дә м тағ айындалғ анда да шамалап жеген дұ рыс деп есептеген. Алайда, сә тіне орай, соң ғ ы жылдары бұ л пікірдің қ ате екендігі дә лелденді. Тек томатты басқ а тағ амдармен дұ рыс ү йлестіру керек ә рі оны жылумен ө ндеуге болмайды. Бұ ның мә ні мынада: қ ызанақ ты қ айнатқ ан, буландырғ ан, қ албырлағ ан кезде ондағ ы қ ышқ ылдар органикалық емес жағ дайғ а кө шеді. Бұ л ағ зағ а зиян. Алайда, бұ л зиян бірден байқ алмайды, уақ ыт ө те келе, біртіндеп анық талады. Бү йрекке, қ уық қ а, тас байлану, мысалы, қ албырланғ ан томат шырынын ұ зақ уақ ыт бойы, ә сіресе крахмалы бар тағ амдармен (нан, картоп жә не т.б.) қ осып пайдаланудың зардабы болуы мү мкін. Қ ызанақ тар ақ уызды тағ амдармен етпен, жұ мыртқ амен, сү збемен ү йлеспейді. Кейбір диетологтардың пікірінше, қ ызанақ тың қ абығ ы сің ірілмейді. Сондық тан асқ азаның ыз тамақ ты нашар қ орытатын болса, қ ызанақ ты қ айнап тұ рғ ан суғ а бірнеше секундқ а малып алып, қ абығ ын сылып алып тастаң ыз. Қ ызанақ ты кө к-сө кпен, жасыл бұ ршақ пен, кез келген жаң а піскен қ ырық қ абатпен, пиязбен, жаң ғ ақ пен баклажанмен жә не т.б., қ осып даярлайтын салаттардың тү р-тү рі бар. Қ азақ станда кә дімгі ас қ ызанақ (Tomato esculentum) барлық жерде ө сіріледі. Сабағ ының биіктігі 30-40 см-ден жоғ ары. Жапырағ ы қ ауырсын тә різді. Гү лінің тү сі сары, жемісі – екі не кө п ұ ялы жидек, пішіні ә ртү рлі. Қ ызанақ тың гү лiнiң қ ұ рылысы 5 тостағ аншадан, 5 немесе одан да кө п кү лтеден, 5 немесе одан да кө п аталық тардан тұ рады. Салмағ ы 25-500 г, кейде 800-900 г-ғ а дейін жетеді. Қ ызыл, сарғ ыш жемісінің қ ұ рамында 4, 5-8, 1% қ ұ рғ ақ зат, 3, 5-8, 5% органикалық қ ышқ ыл, минералдық тұ здар, С витамині, В, РР тобының витаминдері, каротин бар. Жемісін тамақ қ а пайдаланады, тұ здайды, шырын алады. Қ ызанақ жылу сү йгіш жә не қ ұ рғ ақ шылық қ а тө зімді. Ө суіне қ олайлы температура 20-25°С, температура 15°С-қ а дейін тө мендегенде гү лдеуін, ал 10⁰С-та ө суін тоқ татады. 1-2°С-та ү сікке шалдығ ады. Жартылай тү йіршікті, қ арашірігі мол топырақ та жақ сы ө седі. Ә р га-нан ашық жерде ө сіргенде 150-200 ц, ал жылыжайларда 1 м²-нен 12-15 кг ө нім алуғ а болады. Қ азақ станның ә р аймақ тарында қ ызанақ тың ә р мезгілде пісетін бірнеше сорттары бар. Ерте пісетін сорттары: Белый налив 241, Ранний 80, Ақ тө белік 85, Глория, т.б. сорттары Батыс Қ азақ стан, Қ останай, Шығ ыс Қ азақ стан, Қ арағ анды, Павлодар, т.б. облыстарда аудандастырылғ ан. Негізгі зиянкестері: картоп қ оң ыр кө белегі, ызылдауық қ оң ыз, колорадо қ оң ызы, т.б. Ең кө п тарағ ан аурулары: бактериялық тең білділік, фитофториоз, макроскориоз, т.б.

Қ ызанақ жө нінде ғ ылыми-зерттеу жұ мыстарымен Қ азақ картоп жә не кө кө ніс шаруашылығ ы ғ ылыми-зерттеу институты шұ ғ ылданады. Кө шетті ө сіру ү дерісі топырақ тар қ осындысымен толтырылғ ан жә шікке дә ндерді егуден басталады. Егер алдында топырақ ты тың айтады жә не 5 см сайын таң балайды, дә ндерді 1 см терең дікте 1 см сайын отырғ ызады. Кө шетті екпе кө шеттерді айырып отырғ ызусыз ө сіруге болады, бұ л ретте дә ндерді тікелей қ ыш қ ұ мырағ а отырғ ызады. Дә ндерді отырғ ызғ аннан кейін кө герулердің пайда болуы кезінде оң тайлы температура – 24-26°С. Тұ қ ымдық тардың ашылғ аны кезінде температураны кү ндіз 18-20°С-қ а дейін, тү нде 15-16 °С – қ а дейін тө мендетеді. 7-10 кү ннен соң шуақ ты кү ндері температураны 20-22°С-қ а дейін, бұ лтты кү ндері 18 – 19°С-қ а дейін жә не тү нде 17-18° С-қ а дейін кө тереді. Айырып отырғ ызу бірінші шынайы жапырағ ы шық қ аннан кейін басталады. Қ ыш қ ұ мыралар диаметрі – 8-10 см Ауыстырылып отырғ ызылғ ан кө шет екпелерін жылы сумен суарып, 2 кү нге қ араң ғ ылатады. Гү л тү йнектерде бірінші шашақ пайда болғ ан кезде температураны кү ндіз 18-20°С-қ а дейін, тү нде 16°С-қ а дейін тү сіреді. Топырақ тың оң тайлы температурасы 18-20°С-қ а. Отырғ ызар алдында 10 кү н бұ рын суаруды азайтады, температураны тү сіреді, бұ л ө сімдіктің шың далуына кө мектеседі. Сабақ тардың қ алың дап кетуі мен кө лең келенуі биіктігінің тез ө суіне алып келеді, бұ л кө шет сапасына жағ ымсыз ә сер етеді. Жарық тек жапырақ тарғ а емес, сонымен қ атар сабақ тарғ а тү суі керек. Бұ ндай жағ дайда қ алыптасқ ан гү л шоғ арлары жеміс байламын қ ұ рмайтын, азғ антай гү лге ие болады. Кө шет жасы қ ыш қ ұ мыра кө леміне, ө сіру мерзіміне, ө сіру жағ дайына байланысты жә не 8-10 аптаны қ ұ райды. Айырып отырғ ызғ аннан соң ө сімдіктер арасындағ ы арақ ашық тық жапырақ тар бірін-бірі жауып тұ рмайтындай болу керек. Кө шет 8-11 шынайы жапырақ фазасында болғ анда, оны тұ рақ ты орнына кө шіреді. Отырғ ызу сызбасын таң дау кезінде, ұ сынылғ ан ә р шаршы метрге 2-2, 5 ө сімдік қ алың дығ ын ұ станғ ан жақ сы, екі қ атарлы сызба бойынша 70+50× 80 – 90 см немесе бірқ атарлық 60 – 70× 80 см, ал қ алың отырғ ызу қ осымша артық шылық ты бермейді.

Ө сімдікті кү ту. Вегетация кезінде ауаның оң тайлы температуралық режимі – 16-28°С. Топырақ температурасы: жазда: 20-23°С, қ ыста: 16-18°С. Кү ндізгі жә не тү нгі температура арасындағ ы оң тайлы айырмашылық 6-8°С-ты қ ұ райды. Егер ө сімдіктің ө суі баяуланып қ алса, тү нгі температураны кө бейтеді, бұ л биомассаның қ арқ ынды ө суіне кө мектеседі. Қ ызанақ ү шін оң тайлы кү н ұ зындығ ы 14-16 сағ атты қ ұ райды. Вегетация кезең інде температураның 13-15°С-ғ а дейін тү суі байламдарының тү суіне жә не гү л тү йнектерінің ашылмауына алып келеді. +10° С температурасында ө суі тоқ тайды, 0, 5°С-та гү лдері мен жемістері ө леді. +30°С температурасында тозаң дарының стерильденуі болады. Жеміс байлануларының жақ саруы ү шін гү л шоғ ырларын сілкиді. Жапырақ қ уыстарындағ ы барлық ө сінді алынады, тек бас сабақ қ алады. Егер ұ шы сынып қ алса, соң ғ ы ө сінді бас ө ркенді алмастырады. 2 метрлік биіктікке жеткенде ө сімдікті будандастырады бұ л уақ ытқ а дейін 11 шашақ қ алыптасады. Шашақ тарды қ алыптастырғ ан дұ рыс.

Тың айтуды негізінен кү зде жасайды – бұ л минералдық қ оректендірудің Р, К шамамен 70%-ды қ ұ райды. Калийлық тың айтқ ышты беру (K₂SO₄) 20-25 кг-га дейін жү зеге асырылады, pH жоғ ары болғ ан кезде бұ л мө лшерді кө теруге болады. Кө ктемде, отырғ ызар алдында бастапқ ы тың айту береді: монокалий фосфат жә не аммиактық селитра 300 кг/га. Бұ ндай сызбада ө сімдікті 3-4 апта бойы қ оректендірмейді. Тың айту жү йесі топырақ тың химиялық анализіне негізделуі жә не ө сімдіктің даму кезең і мен ауа райы жағ дайларын есепке алу керек. Шамамен, 20 кг/м² дайын ө нім алу ү шін жылыжай топырағ ына 40-60 т кө ң, 600-800 кг селитра аммиактық жә не немесе калийлық, 300-500 кг суперфосфат жә не шамамен, 100 кг калий-магнезий енгізу керек. Немесе ә.з.: N 250-300, P₂О₅ 100-150, K₂О 150-200 кг/га. Кальцийлық жеткіліксіздік белгілерінің пайда болуына жол бермеу ү шін кальцийлық селитрамен 4 кү н сайын 3 рет қ атарынан жапырақ тық қ оректендіру 25 г 10 л суғ а жү ргізеді. Дамуының бастапқ ы кезінде, тамыр жү йесінің дамуы ү шін, тү йіні мен гү лдердің қ алыптасуы кезінде фосфорғ а ерекше кө ң іл аудару керек.

Аурулар мен зиянкестерден қ орғ ау. Айтарлық тай қ ауіпті ауру фитофтороз болып табылады. Зиянкестерден ү лкен зиянды аз мерзім ішінде ө німнің ү лкен бө лігін жоя алатын кө белектер алып келеді. Аурулармен жә не зиянкестермен кү ресу ү шін жергілікті жерде тіркелген препараттарды пайдалану қ ажет. Суару мө лшері қ оршағ ан ортаның ылғ алдығ ы мен температурасына, сонымен қ атар жыл мерзіміне байланысты. Кө шіріп егуден соң алғ ашқ ы 2-3 аптада суару ұ сынылмайды. Егу кезінде қ ұ йылғ ан ылғ алдық ө сімдіктің бастапқ ы ө суі мен дамуына жетеді. Вегетацияның ә ртү рлі кезең інде топырақ ылғ алдығ ы келесідей болғ аны маң ызды: кө шет кезінде жә не оны ауыстырып отырғ ызғ аннан кейін – 80-90%, гү лдеу кезінде – 70-75%, ө німді жинар алдында – 80%, ө німді жинау кезінде – 75-85%. Бұ ны тамшылық суармалау жолымен жасағ ан жө н. Жыл мезгіліне байланысты суару саны бір реттен 1-2 кү ннен кү ніне 2 ретке дейін.

Ө німді жинау. Ө нім қ олмен жемістердің пісуіне қ арай жиналады. Будан ү шін екі шашақ тың бірден пісуі сай. Ә рі қ арай жемістерді биологиялық пісу сатысында жинайды, 4-5 кү нде бір рет. Томат немесе қ ызанақ аса қ ұ нды тағ ам ө німдеріне жатады, ө йткені оның қ ұ рамында жең іл сің етін кө міртегілер-фруктоза, глюкоза, органикалық қ ышқ ылдар лимон, алма, шарап жә не т.б., каротин мол, В, С, РР, Р тобы дә румендері жә не минералды заттар – темір, калий, кобальт, хром, мырыш, марганец, молибден бар. Қ ызанақ тарды жылыжайлық жағ дайда ө сіру технологиясы ашық аспан астында ө сіру технологиясынан ерекшеленетінін есте сақ тау керек. Ең алдымен, егер алдында отырғ ызатын қ ызанақ тардың сұ рыбын анық тап алу қ ажет. «Будандарды» отырғ ызу тиімді, себебі олар ауруғ а тө зімді, кү тімге аз уақ ыт талап етеді жә не температураның айырмасын жең іл кө тереді. Қ азақ станның солтү стігінде қ ызанақ тардың ө сіп-ө нуі орташа алғ анда мамыр айы мен тамыз ішіне созылады, осығ ан байланысты жылыжайлық қ ызанақ тарды шектеулі ө сіммен ө сірген жақ сырақ болады. Отырғ ызатын орында топырақ ты кү зден бастап дайындау керек, атап айтқ анда, оғ ан кү л немесе жұ мыртқ а қ абығ ын қ осу керек. Екпе кө шеттерді кө ктемде ү йде отырғ ызғ ан жақ сы, ал ашық жерге ө скен ө сімдіктерді отырғ ызғ ан жө н. Екіншіден, қ ызанақ тардың ү лкен ө німін жинау ү шін, ү ш факторғ а ү немі кө ң іл аудару керек, атап айтқ анда: 1. Суаруғ а, 2. Тозаң дандыруғ а, 3. Желдетуге. Қ ызанақ тарды отырғ ызғ аннан соң, екі аптадан кейін суара бастау керек. Қ ызанақ тар тым ылғ алды топырақ ты ұ натпайды. Осығ ан байланысты, суару нормаларын қ атаң сақ тау керек: Гү лденуге дейінгі кезең де – ә рбір шаршы метрге 3, 5-4 литр су, ал гү лдену жә не ө нім тү зу кезінде – ә рбір шаршы метрге 13 литрден су беру қ ажет. Ә рбір бес кү ннен кейін суару ұ сынылады. Сонымен қ атар судың суық болмауын қ адағ алау керек, қ ажетті су температурасы +25 градус. Жылыжайлық жағ дайда ылғ алдылық та қ ызанақ тардың ө нім тү зуіне қ атты ә сер етеді. Ылғ алдылық жоғ ары болмау керек, ә йтпесе, ол табиғ и тозаң дануғ а кедергі жасайды. Тозаң данудың табиғ и ү дерісінен басқ а, гү л шоғ ырын кү н сайын қ ағ ып-сілки отырып, қ ызанақ тарды механикалық тозаң дандыруды дамыл-дамыл жү ргізіп отыру қ ажет. Бә рінен де бұ л ү деріс ү шін жылы ә рі шуақ ты ауа райы жақ сы болады. Механикалық тозаң дандыруды аяқ тағ аннан кейін, қ ызанақ тардың гү лдеріне жылы су себу керек, ал жылыжайды бірнеше минутқ а желдетіп алғ ан жө н. Жылыжайлық жағ дайда ө сірілетін қ ызанақ тарды желдету олардың кү тіміндегі суарудан кем емес маң ызды сә т болып табылады. Ылғ алдылық ты реттеу ү шін жылыжайда терезенің ашпалы кө зінің болуын алдын ала қ арастыру керек. Қ ызанақ тардың ө суі ү шін жайлырақ температура кү ндіз +20-22⁰С жә не тү нде +15-17°С градус болып табылады. Кейін, гү лдену жә не ө нім беру кезең інде температура екі градусқ а жоғ ары болуы тиіс, бірақ +28 градустан кө п емес.

Ө сімдіктерді қ оректендіру айтарлық тай маң ызды болады. Бірінші тү йін пайда болғ аннан бастау керек. Ө сімдікті қ оректендіру ретінде бә рінен де калий сульфаты, ағ аш кү лі, сұ йық аюшө п жә не тағ ы басқ а жақ сы келеді. Мол ө нім алу ү шін кө шетке «Гуми», «Акварин» атты тың айтқ ыштарды беру керек. Қ ызанақ тан ертерек ө нім алу ү шін жылыжайда немесе ү й жағ дайында наурыздың соң ы, сә уір айларында кө шетін дайындайды. Мамырдың 10-ынан кейін немесе суық басылғ аннан кейін бақ шағ а егеді. Ө нім алу мерзімі шілде, қ ыркү йек айларының аралығ ы. Тұ қ ым себу уақ ыты қ ызанақ тың тү рі мен сұ рпы жә не ө сірілетін орнына байланысты. Қ ызанақ тың биік болып ө сетін тү рін ерте отырғ ызады. Оның ө німі ерте алынатын, жылыжайда ө сірілетін тү рлерін қ аң тар мен ақ панның басында егеді. Жылыжайда ө сірілетін кө шеттерді оң тү стік аймақ тарда ашық топырақ қ а наурыздың аяғ ы мен сә уірдің басында отырғ ызады. Ал солтү стік ө ң ірлерде ол жұ мыс мамырда басталады.

Себу ә дісі. Тұ қ ымды арнайы кө шет жә шіктеріне немесе стақ андармен гү л сауыттарғ а егуге болады. Аталғ ан ыдыстардың ішінде ең ың ғ айлысы – бір рет қ олдануғ а арналғ ан стакандар, Себебі: зақ ымданғ ан кө шет болса, басқ аларын бү лдірмеу ү шін жеке алып қ оюғ а ың ғ айлы. Сондай-ақ ашық топырақ қ а отырғ ызар кезде кө шет зақ ымданбай, оң ай алынады. Егер стақ анды ың ғ айсыз санап, жә шікке отырғ ызатын болсаң ыз, оның тү біне дренаж тө сеп, 7-8 см қ алың дық та топырақ қ оспасын салғ аның ыз жө н. Тұ қ ымдарды бір-бірінен 1-2 см алшақ тық та орналастырып, бетіне 1 см қ алың дық та жең іл қ ұ м себеді. Стаканғ а еккенде ә р стаканғ а 2-3 тү йір тұ қ ымнан салады. Сонан соң кө зі ұ сақ суқ ұ йғ ышпен суарып, бетін полиэтилен пленкамен жауып, жылы жерге қ ояды. Топырақ тың бетіне қ ызанақ тың сабағ ы кө геріп шығ а бастағ ан кезде полиэтиленді алып тастап, жә шікті кү н тү сетін орынғ а орналастыру керек. Сабағ ы сә л биіктеп, жапырақ тары айқ ын кө ріне бастағ ан кезде ө скіндерді ажыратып, диаметрі 10-15 см стакандарғ а жеке-жеке отырғ ызады. Жапырақ тары шық қ ан алғ ашқ ы кү ннен бастап суды кө бірек қ ұ ю керек. Ал гү лдей бастағ ан кезде суаруды сиретіп, топырағ ының тек ылғ алды болуын қ адағ алайды.

Кө шеттерді тың айту. Қ ызанақ тың кө шеттерін екі рет тың айтады. Оның алғ ашқ ысы 3-4 кә дімгі жапырақ тары шық қ ан кезде жасалса, екіншісі жапырақ тың саны 6-7-ге жеткен кезде жасалынады. Тың айтқ ышқ а топырақ тың қ ұ рамындағ ыдай қ оспалар қ осылады.

Кө шеттерді ашық топырақ қ а отырғ ызу. Температурасын бақ ылап тұ руғ а болатын жылыжайларда қ ызанақ тан кө п ө нім алуғ а мү мкіндік мол. Ол ү шін қ ызанақ тың тү йнектері шығ а бастағ ан кезде 3-5 тә улік бойы ауа температурасын +8..+10°С-қ а дейін тө мендету керек. Сонан соң ашық кү ндері +18.. +20°С, бұ лтты кү ндері +15 +17°С-қ а ө згерткен жө н. Егер осы ереже сақ талса, қ ызанақ тан тү йнектері ірі ә рі дә мді болады. Жылыжайда ө сірілген кө шеттерді ашық алаң ғ а отырғ ызып, одан ө нім алу оң ай шаруа емес. Мұ ндай кө шеттер бір жағ ынан жылылық қ а ү йреніп қ алса, екінші жағ ынан зиянды вирустарғ а тө теп бере алмай, біразы еккен бойда ө спей қ алады. Оның алдын алуғ а халық арасында тексерілген бір ә дісті қ олдануғ а болады. Ол ү шін майсыз сү тке йод тамшысын қ осып, қ оспаны тең кө лемде сумен араластырып жапырақ қ а шашса, олар зақ ымданбай жақ сы ө седі. Кө шеттерді ашық топырақ қ а отырғ ызар алдында 7-10 кү н бойы ү збей суарады. Сосын ауа температурасын сә л тө мендетіп, суаруды сиретеді. Кө шеттердің бө тен топырақ қ а тез ү йреніп кетуі ү шін оларды кешкілік немесе бұ лтты кү ндері отырғ ызғ ан дұ рыс.

Тү йнектің жоғ арғ ы жағ ының шіруі. Жемісі кө к тү йнек болып тұ рғ ан кезде-ақ байқ алады. Тү йнектің жоғ арғ ы жағ ы қ оң ыр немесе қ ара тү ске енеді. Жоғ арғ ы жағ ының шіруі кальцийдің жетіспеушілігінен немесе кальций мен калий элементтері бірінің жолын бірі бө геп, жеміске жеткізбеуінен болады. Ондайда кө шеттің тү біне 1 ас қ асық кальций селитрасын немесе ағ аш кү лін салу керек. Сол сияқ ты кө к тү йнекке кальций селитрасының ерітіндісін бү ркуге болады.

Ақ қ анат – қ ызанақ зиянкесі. Қ ызанақ жапырағ ының тө менгі жағ ына тығ ылатын ақ қ анат ұ сақ масалар зиянкестер болып табылады. Олардан қ орғ ау ү шін қ ызанақ сабағ ының тү п жағ ына жабысқ ыш қ ағ аздар тө сеп, «Боверин» биопрепаратын қ олдану керек.

Фитофтороз. Қ ызанақ пен картоптың ең қ ауіпті ауруы – жапырақ тарының сарғ айып, қ урауы, яғ ни фитофтороз. Ол біртіндеп жеміске ауысып, ө німге зиянын тигізеді. Фитофтороз ауаның шамадан тыс дымқ ылдануынан болады, жел мен су арқ ылы тарайды. Сондық тан қ ызанақ ты мө лшермен суарғ ан жө н. Сонымен қ атар картоп пен қ ызанақ ты жақ ын отырғ ызуғ а болмайды. Аурудың алдын алу ү шін «Пентафаг», «Микосан» биопрепараттарын, ал зақ ымданғ анда «Инфинито», «Татту», «Квадрис» сияқ ты химиялық заттарды қ олдануғ а болады.

Қ ызанақ тың жаң а сорттары мен будандарын шығ аруда жемістері аса сапалы, ә ртү рлі мерзімде пісетін жә не аурулардың жиынтық тү рлеріне тө зімді селекциялық тү рлерін анық таудың маң ызы зор. Коллекциялық қ ызанақ сорт тү рлілігінің тез пісетін тү рі ерекшеленеді, олардың ө сіп ө ніп, жетілу мерзімі 98-110 тә улік, орташа мерзімде 111-115 тә улік, орташадан кеш пісетін тү рлері 120 тә уліктен астам болады.

Сорттардың биологиялық ерте пісушілігі ферментативті қ ызмет, фотосинтез қ арқ ынды ө теді, пероксидоза қ ұ рамы артығ ырақ шығ ады.