Мақсары дақылының биологиясы мен морфологиясы

Мақ сары (лат. Carthamnus) астра немесе – кү рделігү лділер тұ қ ымдасына жататын бір жылдық шө птесін ө сімдік, майлы дақ ыл. Негізгі отаны – Эфиопия мен Ауғ анстан. Сабағ ы тік тұ рғ ыш, бұ тақ ты, жалаң келеді, тү ксіз, биіктігі 90 см-ге дейін, ал ө зекті тамыры 2 м дейінгі терең дікке жетеді. Жапырақ тары ланцетті, сопақ ша, шеттері тікенектеу болады. Гү л шоғ ыры – себет, бір ө сімдікте 5–6-дан 30–50-ге дейін себет болады. Karthom немесе karthum араб тілінен – бояу, себебі гү лінде катамин пигменті кездеседі, суда ерігенде сары тү с, ал спиртте ерігенде қ ызыл тү с береді.Гү лдері сары немесе қ ызғ ылт-сары тү тік тә різді. Тұ қ ымы пісіп-жетілген кезде жерге тө гілмейді. 1000 ұ рығ ының салмағ ы 20–50 г. Мақ сары жылу сү йгіш, шө лге ө те тө зімді. Ө су мерзімі 90–150 кү н. Жә ндіктер мен жел арқ ылы айқ ас тозаң данады, ө здігінен тозаң дануы да мү мкін. Топырақ талғ амайды, қ ұ рғ ақ шылық қ а тө зімді, қ ұ рғ ақ климатқ а бейімделген. Бір гектарғ а 6–10 кг тұ қ ымды 5–6 см терең дікте, жү йек аралығ ын 45–60 см етіп себеді.

Мақ сары тұ қ ымынан 25–35%, дә нінен 46–60% май, гү лінен бояу алынады. Мақ сарыдан алынатын май сапасы жағ ынан кү нбағ ыс майынан кем емес. Тамақ қ а жә не маргарин жасау ү шін қ олданылады. Кү нжарасы – қ ұ нарлы мал азығ ы, 10 кг кү нжарасында 55 мал азық тық ө лшем бар. Ауыл шаруашылығ ында тың айтқ ыш жә не отын ретінде де қ олдануғ а болады. Мақ сары сү рлемге қ осылады, тұ қ ымы қ ұ старғ а жақ сы азық болып табылады. Тұ қ ымы пісіп жетілгенде комбайнмен жиналады. Қ атты ә рі кө п тікенекті болып келетіндіктен мақ сарыны кейде егістік алқ апқ а мал тү спес ү шін айналдыра 10 — 15 м жерге қ орғ аныс алқ абы ретінде егіп отырады. Ү ндістанда, Тү ркияда, Иранда, Қ ытайда, Ө збекстанда, Оң тү стік Қ азақ станда ө седі.

Мақ сарыны ө ң деу ә дістері Орта Азияда, Закавказьеде, Афганистанда, Египетте, Индияда белгілі болғ ан. Мақ сары – қ ұ рғ ақ аудандарда ө сірілтін майлы ө сімдік.

Мақ сары гү лдену жә не пісіп жетілу фазасында жылулық ты қ ажет етеді. Тұ қ ым ө німі топырақ тың жылылығ ы +4-5С температурағ а жеткен жағ дайда ө седі жә не минус-3 -4⁰С дейін суық қ а тө зімді келеді. Вегетациялық ө сіп – даму уақ ыты 100-120 кү нді қ ұ райды. Вегетациялық кезең де мақ сарының ылғ алдық қ а, деген талабы басқ а майлы дақ ылдарғ а қ арағ анда аз мө лшерде болады, яғ ни 61, 3-64, 2мм ылғ ал жеткілікті, ал бұ л кө рсеткіштер мысалы, қ ышада 78-105 мм, рапс га 70-82 мм, кү нбағ ыста 70-79 мм. Бұ л деректер мақ сарының куаң жылдарғ а тө зімді жә не жақ сы ө нім беретінін кө рсетеді.

2010 жылы ауа-райының қ уаң шылығ ына қ арамай мақ сары ө німділігі бойынша рапстан 2, 2ц жә не қ ышадан 3, 8 ц ге артық беріп, ө зін ә лді майлы дақ ыл ретінде кө рсете білді. Майлы дақ ылдардың ө німділігіне қ уаң шылық аса қ атты ә сер етеді, бірақ мақ сары қ уаң шылық қ а берік ө сімдік, бұ л ө сімдіктің ксероморфты қ ұ рылымынан жә не ө зекті тамырдың дамығ андығ ына байланыстылығ ын кө рсетеді. Сонымен қ оса, мақ сарытұ зғ а берік– тұ зды топырақ тарда ө неді, алпіскен кезде оның дә ніжерге тө гілмейді. Мақ сары –топырақ ты таң дамайды, сондық тан Қ азақ станның оң тү стік жә не оң тү стік – шығ ыс қ ұ рғ ақ аудандарында, ботаникалық жә не биологиялық ерекшелігі бойынша басқ а майлы дақ ылдарғ а қ арағ анда егін шаруашылығ ы айналымында бірінші орын алады.

Гү лдің қ ұ рамында халконды гликозидтер бар: картамин, изокартамин, картамидин -5-гликозид, 7-гликозид лютеолин. Мақ сары тұ қ ымында 60 % дейін жартылай кепкен май кездеседі.

Мақ сары дақ ылы Азияда жә не Жерорта тең ізінде таралғ ан біржылдық ө сімдік. Қ ытайдың ұ лттық медицинасында жү рек жә не қ антамырлары ауруларына пайдаланылғ ан. Мақ сары майынан тамақ дайындаса, холестерин тө мендейді. Қ ұ рғ ақ далап қ ұ рамына да кіреді. Ежелгі Египеттеде 3, 5 мың жыл бұ рын мумиялау кезінде байламдарды бояу ретінде пайдаланғ ан. 1551 жылы арабтардың келуімен Европағ а ә келінді. Қ азір кө птеген елдерде майлы дақ ыл ретінде ө сіріледі.

Бояғ ыш сафлор – Carthamus tinctorius L. Отаны – Эфиопия жә не Афганистан. Европа, Индия, Қ ытай, Ақ ш, Ө збекстанда ө сіріледі. Мақ сары жылуды жә не ашық кү нді жақ сы кө реді. Ол барлық жерде ө се береді. Жер қ атты дымқ ыл болмаса болды. Тұ қ ымымен кө бейеді. Тұ қ ымын сә уір- мамыр айында ашық топырақ қ а себеді.

Мақ сарыны ө сіру ежелгі уақ ыттарда басталғ ан деген дерек бар. Б.з.б. XVI ғ асырда елді басқ арғ ан египет фараондарының табытттарынан кепкен мақ сары гү лін тапқ ан. Мақ сары атауы ежелгі санкрит тілінің сө здіктерінде кездеседі. Индияда бұ л дақ ылдың барлық ботаникалық ә ртү рлілігі жинақ талғ ан. Мақ сары Египет, Индиядан басқ а елдерге де танымал: Эфиопия, Афганистан, Сауд Арабия, Сирия жә не Палестина, европа аймағ ында – Закавказье жә не Туркменистан, кейін арабтардың ә келуімен Европада пайда болды. Ежелгі Диоскорид, Плинийдің деректерінде кездеседі. Басында сафлорды бояғ ыш ө сімдік ретінде ө сірді, кейінірек майлы дақ ыл ретінде пайдаланылды. Анилинді бояғ ыш ө сімдіктердің дамуымен кө птеген бояғ ыш дақ ылдар, соның ішінде мақ сары ө зінің экономикалық маң ызын жоғ алтты. Дегенмен мақ сары ө зінің майлы ө сімдік ретіндегі маң ыздылығ ын сақ тап қ алды. XVIІІ ғ асырдың ІІ жартысында Ресей империясында мақ сарыны ө сіру басталды. Негізі Астрахань губерниясының оң тү стік аудандарында, кейін Таврияда ө сірді. Тұ қ ымынан жақ сы май алды. XІX ғ асырда егістік дақ ылдар қ атарына енгізу ү шін мақ сарығ а тә жірибе жасап, Полотнянский тә жірибе станциясына, Одесса жә не Марьинский тә жірибе егістігіне егілді. Бұ л тә жірибенің нә тижесі ойдағ ыдай болды. Олар қ ұ рғ ақ аймақ тарда кү нбағ ысты мақ сарымен алмастыруғ а болатындығ ын дә лелдеді.

Мақ сарының кепкен кү лтесі – картамин алуғ а арналғ ан шикізат. Оны сары, қ ызыл, қ ызғ ылт сары тү сті бояғ ыштар алуғ а пайдаланылады. Мақ сары кү лтесі екі негізгі пигментті қ ұ райды: сары жә не қ ызыл тү сті. Сары пигменті – сафлоргель – бағ алы жә не кө бінесе кү лтенің суымен шайып кетіруге болады. Мақ сарының қ ызыл тү сі – картамин – суда еруі қ иын. Эфирде картамин мү лде ерімейді, бірақ спиртте жә не мү сә тір спиртінде жақ сы ериді. Олардан бө лек сол гү лдің басқ а да пигменттері кездеседі. Мақ сарыны майлы дақ ыл тү рінде, маргарин майын ө ндіру ү шін де қ олданылады. Мақ сары гү лін - гү лдер шайы ретінде де пайдаланады. Медицинада іш жү ргізу, несеп айдағ ыш, ө т айдау ү шін де пайдаланады.

Бояғ ыш мақ сарының барлық ө німі косметологияда бағ алы май ретінде бағ аланады. Оның қ ұ рамы ағ зада синтезделмейтін минералды қ ышқ ылына қ анық. Оның бү кіл майы 80% қ ұ райды. Ол қ ан тамырларына тұ рақ тылық пен иілгіштік қ асиет береді, ағ заның тіршілік ету ә рекетіне маң ызды процесстерді реттейді, дымқ ыл ә сер қ алдырады. Бояғ ыш мақ сары майы теріні жұ мсартады, қ оректендіреді, берік етеді, клеткалық функцияны қ алыпқ а келтіреді, қ ан айналымды жақ сартады, қ абынуғ а қ арсы ә рекеттерге ие.

Мақ сары насекомдардың, кө бінесе аралардың кө мегімен тозаң данады. Бірінші кезекте орталық себетшесі, сосын бү йір жағ ы гү лдейді. Себетшенің гү лдеуі бір айғ а дейін жалғ асады, ө сіп-ө ну кезең і 90кү ннен 105 кү нге дейін созылып, сортына, пісіп-жетілу жағ дайына тә уелді. Ө сімдік қ ұ рғ ақ шылық пен суық қ а шыдайды. Қ ұ рғ ақ шылық жылдар мақ сарығ а жақ сы, оң тайлы болады, ал жаң бырлы кү ндерде тұ қ ым ө нбей қ алады.

Мақ сарыны егуді оптимальды себу уақ ытынан 5 кү н кешіктірсе, ө німділігі 25% тө мендейді, ал 12 кү нге кешіксе 50% тө мендейді. Ең жақ сы себу уақ ытысында 10 ц/га дейін ө нім береді. Тә жірибе бойынша мақ сарыны міндетті тү рде ерте уақ ытта- егістік жұ мыстары басталғ ан кө ктемнің алғ ашқ ы 4-5 ші кү ндерінде егу керек. Мақ сарыны егудің оптималды терең дігі 5-6 см.

Мақ сарыны жинауды барлық ө сімдік жә не себетшесі толық сарғ айғ анда жә не тұ қ ымы тү гел дерлік піскенде, екі фазалық жинау арқ ылы жү ргізуге болады. Мақ сарының кү нбағ ыстан айырмашылығ ы: ол шайыр желімін бө лмейді, сондық тан тікелей комбайн арқ ылы жинайды. Астық жинайтын комбайнменде жинауғ а болады. Мақ сарыны жинауда жақ сы нә тижеге жету ү шін минутына штифтелген барабаны 750-800 айналым жасайтын комбайнды қ олдану керек.

Мақ сары майы жартылай кептірілгенге жатады, ал дә мінің сапасы жағ ынан кү нбағ ыс майынан кем тү спейді. Мақ сары майының май қ ышқ ыл қ ұ рамына ауыстырылмайтын 90% линолды қ ышқ ылы кіреді. Сің беген майлы қ ышқ ылдар адам ағ засында холестериннің ауысуына ә сер етеді, сондық тан иондаушы сә улелердің таралуымен жұ мыс істейтін адамдар, ә сіресе артелосклерозбен ауыратындар жә не жас балалар міндетті тү рде жоғ ары дә режедегі қ ышқ ылы бар тағ амдарды жеу қ ажет. Ең жақ сысы мақ сары майы болып табылады. Климаттың ө згеруі, мақ сарының ө сіп-ө ну кезең інің ұ заруына, ө сімдіктің ылғ алмен қ амтылуына, активті жә не эффективті температурағ а ә сер етеді.

Мақ сарының ауыспалы танап жү йесіндегі орны ерекше, тә лімі егіншілікте ауыл шарушылық дақ ылдарынан бірқ алыпты жоғ ары, ә рі сапалы ө нім алу – негізінен топырақ ты дұ рыс ө ң деуге, топырақ қ ұ нарлығ ын арттыратын ылғ ал жә не қ оректік заттардың жеткілікті болуына, ө сімдік зиянкестері жә не арамшө птермен кү ресті жоғ ары дә режеде жү ргізуге тә уелді болады.

Қ азақ станда қ азіргі таң да барлық егілген майлы дақ ылдардың 50 % - ы шаруа қ ожалық тарына тиесілі болғ андық тан оларды ө сіруге қ олайлы агротехнологиямен ә дістерді қ олдануда біраз мә селелер туындайды, яғ ни керекті ауыспалы егістік сақ тала бермейді. Сонымен қ атар ө ндіруші кә сіпорындардың қ уаттылығ ы да толығ ымен пайдаланылмайды.

Қ азіргі кезде сұ йық ө сімдік майларын қ олдану ә рбір адам басына шақ қ анда Германияда – 41 кг, АҚ Ш – та – 31, 4 кг, ЕО – 37, 8 кг, Канадада – 24, 3 кг пайдаланса, біздің еліміздің тұ рғ ындарының тұ тыну кө лемі 13 кг-нан аспайды.

Майлы дақ ылдардың дә ндері: Біріншіден ө сімдік майын алуғ а шикізат ретінде жә не олар азық -тү лік ө ндірісінде, жең іл ө неркә сіпте, лак, краска ө ндіруде, фармацевтік ө німдерді пайдалануда қ олданылады. Екіншіден ө сімдік майы органикалық жанармайды ауыстыратын таза экологиялық биодизель ө ндіруде шикізат ретінде қ олданылады. Ү шіншіден майлы дақ ылдарды ө ң деуден кейін қ алдық ретінде қ алатын кү нжара белоктық компанент ретінде малшаруашылығ ының рационына қ осылатын қ оспа жем ретінде ө те бағ алы болып есептеледі. Қ азақ станда соң ғ ы жылдары дә стү рлі ө сірілетін майлы дақ ылдар-кү нбағ ыс, мақ тамен қ атар активті дамып келе жатқ ан қ ытай бұ ршақ, рапс, мақ сары т.б. ө сімдіктер егілгенімен олардың ө сірілетін жер кө лемдері ө скеніне қ арамастан халық тың тұ тынуымен ө ндірістің қ ажеттілігін толық қ анағ аттандыра алмауда. Сондық тан ө сімдік майы мен дә ндерінен алынатын май мө лшері жө нінен Қ азақ стан импортер елге жатады.

Мақ сары – техникалық қ ұ нды майлы дақ ыл. Оның дә нінде 25-37 % ашық сары тү сті орташа кебетін май болады. Бұ л май кү нбағ ыс майынан кем тү спейді. Сонымен қ атар мақ сары майынан жоғ ары сапалы маргарин жә не А дә руменін алады. Мақ сары майы қ ұ рамында 76-82 % линовитті (F дә румені) полиқ анық пағ ан май қ ышқ ылы болады. Ғ ылыми мә ліметтер бойынша, егер адам ө сімдік майының орнына 8 апта бойы мақ сары майын қ олданса, онда қ ан қ ұ рамындағ ы холестериннің мө лшері 9-15 % тө мендейді.

Қ азіргі кезде республикамызда майлы дақ ылдар арасында мақ сары дақ ылын егу алаң ы 120–130 мың га-ғ а ө сті. Дақ ылды ө сірудің негізгі зонасы – республиканың оң тү стік ауданы (Оң тү стік Қ азақ стан, Жамбыл облысы)

Мақ сары дақ ылынан жоғ ары жә не тұ рақ ты сапалы ө нім алу ү шін ә ртү рлі зиянкестерден қ орғ ау керек. Ө кінішке орай, қ азіргі таң да кө птеген фермерлер мақ сарыны дұ рыс ө сіру технологиясын білгенімен, оның зиянкестерімен кү ресу шараларын білмейді. Сонымен қ атар, Қ азақ стан Республикасының территориясында қ олданылатын пестицидтер тізімінде мақ сары зиянкестеріне қ арсы қ олданылатын дә рілік препараттар кө рсетілмеген. 2003–2012 жылдар аралығ ында мақ сарыны қ орғ ау ү шін бірде-бір инсектицид шығ арылмағ ан. Сол себепті себілген дақ ылды зақ ымдайтын зиянкестерді зерттеп, оларғ а қ арсы дә рі табу керек.

Біздің мә ліметтеріміз бойынша, оң тү стік жә не оң тү стік - шығ ыс Қ азақ стан аймақ тарында ө сірілетін мақ сарыны насекомдардың 44 тү рі зақ ымдайтыны анық талғ ан. Мақ сары фитофагы – улы зиянкес (38 тү рі бар). Олар: жасыл шегіртке (Tettigonia viridissima L.), дала қ ара шегірткесі (Gryllus desertus Pall.), кө кқ асқ а шегірткелер: марокко кө кқ асқ а шегірткесі (Dociostaurus таrоссапиs Thunberg.), итальялық (прус)кө кқ асқ а шегірткесі (Calliptamus italicus L.). Турандық (прус)кө кқ асқ а шегірткесі (Calliptamus turanicus Tarb.), крестті кө кқ асқ а шегірткесі (Acrotylus longipes Chopard). қ ыстық кө кқ асқ а шегірткесі (Acrotylus insubricus Scop.), қ ызыл қ анаткө кқ асқ а шегірткесі (Oedipoda miniata Pall.), айдарлы кө кқ асқ а шегірткесі (Pyrgodera armata F-W), қ абырғ алы шө л кө кқ асқ а шегірткесі (Sphingoderus саrinatus Saussure), крестті шө л кө кқ асқ а шегірткесі (Dociostaurus tartarus Stshelk); ө сімдік биті (Acyrthosiphon bidепtis East.), беде биті (Aphis craccivora Koh.); жеміс қ андаласы (Dolycoris baссаrum L.), крест гү лдіқ андала (Eurydema sp.); трипс (Thysanoptera gen). sp.; оң тү стік бидай ызылдағ ы (Zabrus топо Меn.), турандық шө п қ оң ызы (Epicometis turanica Rtt.), қ олажиекті шө п коң ызы (Oxythyrea cinctella Shaum.), крестті шө п қ оң ызы (Anisoplia agricola Poda.), маусымдық шө п коң ызы (Amphimallon solstitalis L.), қ ола тү сті шө п коң ызы (Sphenoptera сирriпа Motsch.), қ ыша тү стішө п коң ызы (Omophlus pilicollis Меп.), тө ртнү ктелі қ ызғ ыш тү сті шө п коң ызы (Mylabris quadripunctata L.), қ ызылбасты шө п коң ызы (Epicauta erytrocephala Pall.), мұ рттышө п кө ккоң ызы (Agapanthia violacea talassica Kost.), жапырақ жегіш шығ ыс кө кқ оң ызы (Colaphellus hоеfti Меп.), қ алқ антұ мсық ты қ оң ыз (Cassida аrипеа F), қ ызылшақ алқ антұ мсығ ы (Cassida nebulosa L.), шө лқ арақ оң ызы (Microdera deserta faush.), мақ та қ арақ оң ызы (Opatroides punctulatus Rtt.), қ ұ м қ арақ оң ызы (Opatrum sabulosum L.), сабақ жегіш бізтұ мсық (Lixus linnei Fst.), тү нгі кө белек (Chloridea peltigera Schiff.), шырмауық кө белегі (Emmelia trabealis Scop.), қ ызыл қ ұ мырсқ а (Messor sp.) жә не т.б.

Осы зиянкестердің ішінде ең кө п кездесетіндері қ ола жиекті шө п қ оң ызы, тү нгі кө белектер, сонымен қ атар шегірткелер, улы биттер, жеміс қ андалалары, трипстар жә не қ алқ антұ мсық тылардың кө птеген тү рлері. Зиянкестердің 6 тү рі: ү лкен (Uroleucon carthami H.R.L.) жә не кіші (Protaphiscarthami B.Das.) мақ сары биті, кіші (Bangasternus orientalis Cap.) жә не ү лкен (Larinus bardus Gull.) мақ сары бізтұ мсығ ы, мақ сары тү нгі кө белегі (Myelois cinctipalpella Chr.) жә не мақ сары шыбыны (Acanthiophilus helianthi Rossi) мақ сарыны зақ ымдауғ а маманданғ ан.