Ақ жүгері өсімдігінің морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері

Ақ жү гері (Sorghum) – біржылдық шө птектес астық тұ қ ымдас ө сімдік. Оның 50 мә дени жә не бірнеше жабайы тү рлері бар. Олар Азияда, Африкада, Оң тү стік жә не Солтү стік Америкада, Еуропада, Австралияда таралғ ан.

Ақ жү герінің отаны – Африка. Екінші шық қ ан жеріне Ү ндістан мен Қ ытайды жатқ ызады. Ө сімдік осы жерлерден ә келінген. Ү ндістанда б.з.д. 3000 жылдан бері ө сіріліп келеді. Ал Қ ытай мен Египетте б.з.д. 2000 жылдан бері. Еуропағ а 15-ғ асырда ә келінген, Америкағ а 17-ғ асырда жерсіндірілген. Бұ рынғ ы Кең естер Одағ ына 19-ғ асырдан бастап ә келінді.

Ақ жү герінің басқ а дә нді дақ ылдардан ерекшелігі сол, сабағ ы біреу болады да, сорт жә не будан ө згешеліктеріне, климат жағ дайларына, агротехника шараларына жә не топырақ қ ұ нарлығ ына қ арай биіктігі 0, 5 – 7 метрге жетеді. Жапырағ ы жалпақ, таспа тә різді. Ө сімдіктегі жапырақ саны оны ө сіру технологиясына байланыссыз, ә рбір сорт пен будан ү шін тұ рақ ты болып келеді. Республикада ө сірілетін ақ жү герінің сорттары мен будандары ө сіп-даму кезең інің ұ зақ тығ ына қ арай тө мендегідей топтарғ а бө лінеді:

1. Ең ерте пісетін – негізгі (бас) сабағ ында 10-12 жапырақ болады, ө сіп-даму кезең і 95-105 тә улікке созылады.

2. Ерте пісетін – 12-14 жапырақ, ө сіп-даму кезең і 100-110 тә улік.

3. Орташа ерте пісетін – 14-16 жапырақ, ө сіп-даму кезең і 120 тә улікке дейін.

4. Орташа ерте пісетін – 14-18 жапырақ, ө сіп-даму кезең і 120-125 тә улік.

5. Кеш пісетін – 18-20 жапырақ, ө сіп-даму кезең і 140 тә уліктен астам.

Тамыр жү йесі шашақ ты, ұ зын, торкө зді 2, 5-3 м терең дікке дейін, ал жан-жағ ына 1 метрге дейін жайылып ө седі. Тамыр жү йесінің 60-65 пайызы топырақ тың жыртылатын қ абатында, яғ ни топырақ тың тү ріне, қ ұ нарлығ ына, қ олданылатын агротехникалық шараларғ а байланысты 30-60 см терең дікте болады. Осындай тамыр жү йесі жақ сы дамығ ан ақ жү гері ө сімдігі басқ а дә нді дақ ылдардан гө рі топырақ тағ ы қ оректік элементтер мен ылғ алды жақ сырақ пайдаланады. Ақ жү гері ө сімдігінің тө рт тү рлі тамыры болады. Олар – ұ рық тамыры, алғ ашқ ы буын тамыр, негізгі тамыр жә не тіреуіш тамыр. Қ осымша тіреуіш тамыр жер бетіне шығ ып тұ рады, бұ л ақ жү гері ө сімдігінің ө сіп-даму кезең інің екінші жартысында жақ сы дамып, негізінен механикалық (тіреуіш) функциясын орындайды. Ақ жү герінің даму кезінде тамыр жү йесі ө те тез ө седі, ә сіресе, тамыр жү йесінің тә уліктік ұ лғ аюы жеті жапырақ тан 12-13 жапырақ шығ ару сатыларында ерекше байқ алады. Кө птеген ғ ылыми зерттеулер ақ жү герінің тамыр жү йесінің дамуы мен ө сімдіктің таза фотосинтездік ө німділігінің, сондай-ақ пайда болғ ан жапырақ тар санының арасында тура корреляциялық байланыс бар екендігін кө рсетеді.

Ақ жү герінің бү кіл қ ұ рғ ақ биологиялық массасының 40-45 пайызы дә ннің ү лесіне тиеді. Дә ннің сыртқ ы тү рі мен ішкі қ ұ рылысына қ арай ақ жү гері сегіз тү р тармақ қ а (немесе топқ а) бө лінеді. Республикада кө п тарағ ан тү р тармақ тары тіс тә різді жә не кремнийлі ақ жү гері.

Ақ жү гері дақ ылы ө зін қ оршағ ан ортағ а талап қ ойғ ыш. Бірақ бұ л дақ ылдың маң ызды экологиялық ерекшелігі сол–ақ жү герінің заң дастырылғ ан буындарының егіс алқ аптарына жоғ ары агротехникалық шараларды қ олданса, бұ л дақ ыл топырақ -климат факторларын ұ тымды пайдаланып жоғ ары ө нім беретін ө сімдік.

Ақ жү герінің сыртқ ы тү рі жү геріге ұ қ сайды. Дақ ылдық ақ жү геріден бірнеше сабақ дамиды. Жапырақ тақ тасы ланцет тә різді, жиегі ө ткір. Жемісі тік бө лек-бө лек шығ ады, жемісінің ұ зындығ ы 10-70 см, кейде мұ нан да ұ зын болып келеді. Дә нінің пішіні сопақ немесе жұ мыртқ а тә різдес, қ абық ты жә не жалаң аш тү рлері болады. Тү сі ақ, қ ызыл, қ ызғ ылт, сары тү сті. 1000 дә нінің массасы 5-2 г болады.

Бұ л ө сімдіктің биологиялық ерекшелігі — табиғ аттың қ олайсыз жағ дайларына аса тө зімділігі. Ол ыстық қ а, шө лге тө зімділігі, қ олайсыз жағ дайларына ө сетіндігі жә не ылғ ал жеткіліксіз болғ анда, тіпті, +45°С температура да жақ сы ө нім беретіндігі. Тұ здың жоғ ары концентрациясына шыдайды. Ақ жү герінің бір кемшілігі оның тө мен температурағ а сезімталдығ ы. Кө ктемде бар болғ аны – 0, 5-1°С температурағ а аз уақ ыттың ішінде ө скіні зақ ымданады, кү зде де жапырақ тың солуына ә келеді. Сол себептен ақ жү геріні топырақ 10-12°С-қ а қ ызғ анда ғ ана егіп, қ ыркү йектің басында жинап алып жә не салқ ын тү скенше сү рлеу керек. Бірақ соң ында дә нінің сү ттеніп піскені жө н, яғ ни осы уақ ытта сү рленген дә н ө зінің тағ амдық қ ұ ндылығ ымен бағ аланады. Фермерлер ақ жү герінің тағ амдық қ ұ нарлығ ын арттыру ү шін онымен бірге бұ ршақ тұ қ ымдас ө сімдіктерді (қ ытай бұ ршақ, бұ ршақ, асбұ ршақ) егеді.

Ақ жү гері – дақ ылдық, техникалық жә не мал азық тық ө сімдік. Дә нінің қ ұ рамында 61-68% крахмал, 7, 8-16, 7% нә руыз, 1, 7-6, 5% май болады. Одан нан, жарма, спирт, крахмал тағ ы басқ а заттар алынады. Қ антты ақ жү гері тү рлерінің сабағ ынан ақ жү гері балын жасайды. Жасыл массасы мен дә нін ауыл шаруашылығ ында мал азығ ы ретінде пайдаланады. Сабағ ы қ ағ аз, картон, сыпырғ ы дайындауғ а пайдаланылатын таптырмайтын шикізат болып табылады.

Ылғ алды қ ажет етуі. Ақ жү гері егістігінің басқ а дақ ылдардан бір ерекшелігі ө зінің қ ұ рғ ақ органикалық заттар массасының тү зілуіне суды пайдаланып, ө зінің денесінен буландырып шығ аруы. Транспирациялық коэффициент – белгілі масса мө лшеріндегі қ ұ рғ ақ зат тү зуге жұ мсалатын ылғ ал мө лшері.

Бұ л ә ртү рлі дақ ылдарда, олардың сортының ерекшеліктеріне жә не табиғ и климат жағ дайына байланысты ө згеріп отырады. Ақ жү гері егістігінің транспирациялық коэффициенті 250-400 болса, жаздық бидайдікі – 400-450, сұ лынікі – 350-500-ге тең болады. Қ ұ рғ ақ шылық қ а тө зімді тары егістігінің транспирациялық коэффициентінің ө зі ақ жү геріден 10 пайыз артық болады. Бірақ ақ жү гері дақ ылы ө зінің ө сіп-даму кезең інің ұ зақ тығ ына жә не органикалық массасының молаюына байланысты суды жалпы кө п жұ мсайды. Ө су сатысы жоғ арылағ ан кезде ақ жү гері тә улігіне 2-4 литр суды ө з денесінен буландырады, егістікте 80-160 т су жұ мсайды. Ақ жү гері бастапқ ы ө су кезең інде суды аз талап етеді. Кейінірек шашақ шығ арардан 10 кү н бұ рын, шашақ шығ арғ аннан кейін 20 кү ндей суды кө п жұ мсайды. Бұ л аталық жә не аналық мү шелердің пайда болуына байланысты. Сондық тан осы кезең де топырақ та ылғ алдың мол қ орын жасау ақ жү гері ө німділігін арттырудың негізгі шарты болып есептеледі. Жалпы алғ анда, ақ жү герінің ө сіп-ө ну кезең ін су қ ажеттілігіне байланысты 3 кезең ге бө луге болады.

Бірінші кезең – кө ктеп шық қ аннан сабақ тану кезең іне дейін. Бұ л кезең нің басында ақ жү гері баяу ө сіп, суды онша кө п керек етпейді. Кейінірек гектарына 25-35 текше метр су жұ мсап, ө суін жылдамдатады.

Екінші кезең – сабақ танудан гү лдеп дә н байлағ анғ а дейін. Бұ л кезең де ақ жү гері гектарына 40-45 текше метрге дейін су пайдаланып, қ ұ рғ ақ заттар тү зе бастайды.

Ү шінші кезең – дә н байлаудан толық пісіп жетілгенге дейін. Бұ л кезде ақ жү герінің ө сіп-ө ну кезең і аяқ талады. Суды керек ету (тә улігіне, гектарына) 20-25 текше метр дейін тө мендейді.

Ақ жү гері дақ ылының ылғ алғ а деген талғ ампаздығ ын ескере отырып, республиканың ә ртү рлі топырақ -климат аймақ тарында осы дақ ылдың ә ртү рлі аудандастырылғ ан сорттары мен будандары ү шін суару тә ртібін, жалпы суды қ ажетсінуін, суару ә дістерін зерттеу жұ мыстары жү ргізілген. Басқ а ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарына қ арағ анда ақ жү гері жылылық ты сү йетін дақ ыл. Ақ жү гері тұ қ ымының ө нуі ү шін топырақ жылылығ ы 8-10 градус болса жеткілікті. Кейбір деректерге жү гінсек, суық қ а тө зімді сорттар оптималды ылғ алдылық жағ дайында 6°С температурада 16-20°С, ал репродуктивті органдарының пайда болуы мен гү лденуі кезең інде тиісінше, 12-15 жә не 20-24°С болып саналады. Сондай-ақ тә уліктік орта температура 15°С градустан тө мен немесе 25 градустан жоғ ары болса, ақ жү герінің ө сіп-жетілуі баяулайды, ал 45-47 градустан асса, дамуын мү лде тоқ татады.

Негізгі органдар пайда болғ ан шақ та ақ жү гері температурағ а ө те сезімтал келеді. Егер бұ л кезде ыстық болып ауаның ылғ алдылығ ы аз болса ұ рық тану ү дерісі ойдағ ыдай ө тпейді. Шашақ тардағ ы аталық, собық тардағ ы аналық ұ рық тардың тозаң дануы арасында алшақ тық туады, ақ жү гері бас тартпай қ алады.

Ақ жү гері кү згі суық ты тез сезінеді – 3 градус кезінде ол барлық даму ү дерісін тоқ татып, жапырақ тары солып қ алады.

Ақ жү гері ү шін нағ ыз жарық керек уақ ыт кү ндізгі 12-14 сағ ат аралығ ы болады. Жарық мерзімін ұ зартса – вегетативтік ө су мерзімі ұ зарады, қ ысқ артса – пісу мерзімі қ ысқ арады. Сондық тан егістіктегі арамшө птермен кү ресу, оң тайлы жиілікті қ алыптастыру – ө сімдік ү шін қ олайлы жарық режимін қ алыптастырудың негізгі шарттары болып табылады.

Топырақ қ а талғ ампаздығ ы. Топырақ тың қ ышқ ылды ортасы рН = 5, 5-7 аралығ ында болса, ақ жү гері дақ ылынан жақ сы мол ө нім алынады, ал топырақ кө п тұ здалғ ан болса, ондай топырақ тарда ақ жү гері ө спейді. Топырақ тың оң тайлы тығ ыздығ ы ақ жү гері дақ ылы ү шін 1, 1-1, 3 г/см³ аралығ ында. Минералдық тың айтқ ыштар енгізіліп тұ рса, ақ жү гері ө сімдігі жақ сы ө сіп дамиды.

Қ оректенуі. Ақ жү гері топырақ тан қ оректік заттарды мол алатын дақ ыл. Оның қ оректік заттарды кө п пайдалануының белгісі кезең дері бар. Қ оректік заттарды кө п пайдаланудың бірінші кезең і ақ жү герінің жапырағ ы кө ктеп жетіле бастағ аннан шашақ салғ анғ а дейін созылады. Екінші 15 – 20 кү н шамасында ө те қ ысқ а болғ анымен, бұ л ақ жү герінің қ оректік заттарды сің іру қ абілетінің жоғ арылайтын тұ сы. Ақ жү гері биологиялық қ ұ рғ ақ заттың алтыдан бір бө лігін ө суінің алғ ашқ ы екі айында, алтыдан бес бө лігін онан кейінгі бір жарым айда жинайды. Ақ жү геріден мол ө нім алу ү шін осы аймақ қ а лайық келетін агротехникалық шараларды қ олдану керек. Ақ жү геріге фосфордың жетіспейтін шағ ы – ү ш-тө рт жапырақ шық қ аннан кейінгі екі апта. Осы кезде фосфор жетіспесе, дә н байланбайды, ө нім кү рт тө мендейді. Азотты сабағ ы мен жапырақ тарының ө суі кезінде кө п керек етеді. Алғ ашқ ы айда азот берілмесе, ө нім кү рт тө мендеп, дә н байлануы нашарлайды. Сегізінші жә не тоғ ызыншы жапырағ ы шық қ ан кездерде азот пен фосфор жеткілікті болса, онда ақ жү геріден мол ө нім кү туге болады.

Қ азақ станның ғ ылыми мекемелерінінің мә ліметтері бойынша ақ жү гері бір тонна дә н беру ү шін ө зіне сай сабанымен топырақ тан 30-34 кг азотты, 10-13 кг фосфорды жә не 40-42 кг калийді, ал 80-90 центнер дә н немесе 700-800 ц/га сү рлем қ ұ рау ү шін 150-180 кг азотты, 60-80 кг фосфорды жә не 200-220 кг калийді пайдаланады. Ақ жү гері егістігі шашақ тану кезең іне келгенде 70-72 пайыз азотты, 48-50 пайыз фосфорды жә не 80-82 пайыз калийді жұ мсайды. Шашақ тану мен сү ттеніп пісу аралығ ында ол 12-13 пайыз азотты, 25-27 пайыз фосфорды жә не 15-20 пайыз калийді пайдаланады. Ақ жү герінің азот пен фосфорды пайдалануы піскен кезең іне дейін созылса, калийді пайдалануы сү ттеніп, қ амырлану сатысына дейін ғ ана жү реді.