Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Рғақ дала және шөлейт топырақтары, олардың шекаралары






Бұ л зона жің ішке жолақ ретінде ү лкен територияны қ амтиды жә не Ақ тө бе – Қ останай – Ақ мола – Павлодар – Семей линиясы бойынша ө теді. Зонаның оң тү стік шекарасы шө л шекарасына сә йкес келіп, Каспий жағ алауының, Аралдың жә не Балқ аштың солтү стігі арқ ылы ө теді. Зонаның негізгі топырақ тары – кү рең жә не қ ұ ба топырақ тар. Бетегелі-жусанды жә не қ аулы-бетегелі қ ұ рғ ақ далада кү рең жә не қ ұ ба топырақ тар қ алыптасады, бірталай жерді кү рең, кебірленген топырақ тар жә не олардың кебірлермен алма кезек орналасқ ан кешендері алып жатыр. Қ ұ ба топырақ тар Каспий мен Арал тең іздерінің солтү сті жағ алаулары мен Орталық қ азақ шоқ ыларының (Сарыарқ аның) оң тү стігінде таралғ ан.

Климаты – қ ұ рғ ақ континенталды, жазы ыстық, қ ысы суық жә не қ ар қ абаты жұ қ а болады. Жазда жауғ ан жауын-шашын мө лшерінен 2- 4 есе кө п ылғ ал буланады. Зонаның кү ң гірт-кү рең топырақ қ алыптасатын солтү стік бө лігінде 300–400 мм жауын-шашын жауады, орталық та – 300-350 мм жә не оң тү стікте, ашық -кү рең топырақ ты зонада – 250-300 мм. Жауын-шашын мө лшері батыстан шығ ысқ а қ арай 200–250 мм-ге дейін азаяды. Еуропалық бө ліктегі орташа жылдық температура +30, ал азиялық бө лігінде +2 – 30. Еуропалық бө ліктегі аязы жоқ уақ ыт 180-190 кү н, ал азиялық бө лігінде 120. Аптап ыстық, шаң ды дауыл жиі болып тұ ратынына байланысты ө сімдіктердің қ урап ө ліп қ алуы да болады.

Зонаның жер бедері микрожербедерлері айқ ын, тегіс жазық немесе толқ ынды жазық болып келеді. Ойпаң дар мен ө зен, тең із суы жайылатын қ ойнаулар да кездеседі.

Зонаның ө сімдік қ ұ рамы, ә сіресе, оң тү стік бө лігінде салыстырмалы тү рде сиректеу. Шө птесін ө сімдіктерден қ ау, ақ селеу, бетеге, жусан, тағ ы басқ алар жусанды-бетегелі қ ауымдастық тардан тұ рады, олар ө сімдік қ ұ рамында басым болады, сонымен қ атар эфемерлер де кө птеп кездеседі. Шалғ ын ө сімдіктері қ ұ рғ ақ дала зонасына ө зен жайылмалар мен аң ғ арлар бойымен таралады. Ағ аш тектес ө сімдіктер осы зонаның ойпаң жерлерінде – сайлар мен ө зектерде, беткейлерде, ө зен жағ асында орналасқ ан. Бұ нда емен, ү йең кі, кө ктерек, қ арағ ай, қ арағ аш, акация ағ аштары ө седі. Орман ө сімдіктері кү ң гірт-кү рең жә не кү рең топырақ тарда дамығ ан. Дегенмен, бұ л зонада дала ө сімдіктері басым.

Кү рең топырақ тар. Қ ұ рғ ақ далалардың шө птесін ө сімдіктері астында да шалғ ынды дала ө сімдіктері астындағ ыдай топырақ тү зілуінің шымдану ү дерісі жү реді. Жаздың ортасына таман эфемерлер мен шалғ ын ө сімдіктерінің кө п бө лігі қ урайды, топырақ бетінде киіздей шө п қ абаты пайда болады, ол тез жә не тү гел ыдырайды.

Органикалық заттар ыдырауы кезінде, катиондармен ә рекеттескенде суда ерімейтін гуматтар тү зетін гумин қ ышқ ылдары синтезделеді. Сол уақ ытта жоғ ары температура ә серінен гумин қ ышқ ылдарының кебуі жү реді, олар топырақ тың жоғ арғ ы қ абаттарында жинақ талады жә не оны қ арақ ошқ ыл тү ске бояйды. Тамыр қ алдық тарының бір бө лігі анаэробты ыдырайды, нә тижесінде топырақ та қ арашірік жинақ талады. Шалғ ынды дала аймағ ына қ арағ анда, мұ нда органикалық заттар аз жиналатындық тан, ал оның толық минерализациясы жаз бойы жү ретіндіктен, бұ л топырақ тарда қ аратопырақ қ а, жайылма жә не шалғ ын топырақ тарына қ арағ анда, қ арашірік аз.

Қ уаң шылық жағ дайында топырақ шамалы ғ ана терең дікке ылғ алданатындық тан, натрий, кү кіртқ ышқ ылды кальций мен магнийдің тұ здары шайылу арқ ылы тө менде шоғ ырланады, кристалл тү рінде жинақ талып, иллювиальды тұ зды горизонтты қ алыптастырады. Кальций карбонаты жалғ анмицелий жә не ақ кө здер, ал кү кіртқ ышқ ылды натрий-гипс кристалдарын тү зеді. Топырақ кескінінде тұ здары жең іл қ озғ алатын натрий біртіндеп, топырақ тың сің іру кешеніне кіреді жә не топырақ сортаң данады.

Натрий тұ здарының ә серінен топырақ тың жоғ арғ ы горизонттары қ ұ рылымын толық немесе ішінара жояды, қ арашірікті жә не минералды коллоидтар кө ктемгі ылғ ал ә серінен ішінара зольғ а ауысады да, біраз терең дікке шайылып, кү рең топырақ тардың тығ ыз иллювиальды горизонтын қ алыптастырады.

Сортаң дану ү дерістері ә р жерде ә ртү рлі, ол кө бінесе, топырағ ы шамалы ғ ана ылғ алданатын жә не топырақ тү зуші жыныстары тұ зданғ ан аудандарда кө рініс береді. Ылғ алдың топырақ та аздығ ынан кальций тұ здары жоғ арғ ы горизонттардан толық шайылмайды, сондық тан топырақ бетінде немесе біраз терең дікке шымырлайды. Зонаның солтү стік, ылғ алы кө п жерлерде, топырақ кескінінің жоғ арғ ы бө ліктерінде Са, Na болмайды. Оң тү стікке жылжығ ан сайын екі элемент те топырақ кескінінің жоғ арғ ы бө ліктерінде жинақ талады да, топырақ сілтілік реакция береді. Нә тижесінде бұ л зонада кү рең жә не қ ұ ба топырақ тар қ алыптасады. Олардың ішінде кө п тарағ аны – кү рең топырақ тар.

Лессты сазбалшық ты жә не ауыр сазбалшық ты кү ң гірт-кү рең топырақ кескіні

Ао 3 см – кү ң гірт-сұ р, ө сімдік тамырларына толы, шаң ды-кесекшелі, горизонталь қ атпарларғ а бө лінеді, орташа саздақ, борпылдақ;

Аэ – 23 см – кү ң гірт-сұ р-қ оң ырлау, кесекшелі, ауыр сазбалшық ты, тығ ыздалғ ан, дендриттер тамырлар кездеседі;

Ві 23 – 38 см – кү ң гірт-сұ р, қ оң ырлау рең кті, ауыр сазбалшық ты, қ ұ рылымдық кесекшелердің қ ырлары жаң ғ ақ ты коллоидты қ абық шасы тығ ыздау;

Ва 38 – 55 см – кү ң гірт-қ ұ ба, ауыр сазбалшық ты, тығ ыз, ұ сақ призмалы, тамырлар, дендриттер кездеседі;

Вк 55 см-ден бастап – қ уқ ыл-қ ұ ба, ауыр сазбалшық ты, тығ ыз, НС1-дан шымырлайды, 90 см терең діктен бастап ақ кө здер кездеседі.

Топырақ тың жоғ арғ ы қ абатының қ ұ рылымсыздығ ы аздап сортаң данғ анын, ал В горизонтының қ абыршақ тануы мен нығ ыздалуы – топырақ тың жоғ ары горизонттарына коллоидты лайлы тұ нбалардың шайылып сің етінін кө рсетеді. Кү рең топырақ тарда қ арашірік А жә не В горизонттарында болады, сондық тан жалпы қ алың дық А+В горизонтарының қ алың дық тарының қ осындысы арқ ылы анық талады.

В. В. Докучаевтың кү рең топырақ тар классификациясы бойынша оларды кү рең топырақ тарғ а (қ ұ рамындағ ы қ арашірігі 4% шамасындай) жә не ашық -кү рең топырақ тарғ а (қ ұ рамындағ ы қ арашірігі 2-3%) жіктейді. Н. С. Коссович кү рең топырақ тарды: кү ң гірт-кү рең (қ арашірігі 5-6%), кү рең (қ арашірігі 3-4%), ашық -кү рең (қ арашірігі 2-3%) сияқ ты ү ш тип тармағ ына бө лді. Тек бойынша бө лінуі: кә дімгі – жоғ арғ ы горизонттар қ ұ рылымы кесекшелі, кү рең тү сті, В горизонтының тө менгі бө лігінде немесе қ арашірік горизонтында шымырлайды, тез еритін тұ здар 1-2 м терең дікте, яғ ни тамырлы қ абаттан тө мен болады; кебірленген – жоғ арғ ы горизонты қ ұ рылымсыз, B1 горизонты біршама тығ ыздалғ ан, қ ұ рылымы кесекті-призмалы, қ ұ ба-қ оң ыр қ абыршақ пен кө мкерілген; сортаң дау – тез еритін тұ здары 0, 25% кұ райды, солодтанғ ан, қ ұ рылым кесекшелері бозғ ылт тү сті кремнезем ұ нтақ тарымен кө мкерілген, карбонатты, бетінен шымырлайды, топырақ кескіні толық қ алыптаспағ ан. Тектер аралас, мысалы, кебірленген-сортаң дау болуы мү мкін.

Қ арашірік горизонтының қ алың дығ ына байланысты топырақ тарды қ алың қ абатты (А + В 50 см-ден кө п), орта қ абатты (30-50 см), жұ қ а қ абатты (20-30 см) жә не қ ысқ а қ абатты (20 см-ден аз) деп бө леді.

Кебірлену дә режесі бойынша бө лу мынадай: кебірленген – 3%-дан аз, шамалы кебірленген – 3-тен 5%-ғ а дейін, орташа кебірленген 5-тен 10%-ғ а дейін жә не кү шті кебірленген – 10-нан 15%-ғ а дейін.

Топырақ тү рлерін жоғ арғ ы горизонттардың механикалық қ ұ рамы бойынша, ал разрядтарды – аналық жыныстары бойынша бө леді.

Дала белестері арасындағ ы ойпаң дарда, ө зендердің арнаү сті террасаларында шалғ ынды-кү рең топырақ тар қ алыптасады. Бұ ндағ ы қ осымша ылғ алдылық шалғ ынды дала ө сімдіктерінің дамуына септігін тигізеді (бидайық, жоң ышқ а, т.б.). Шалғ ынды-кү рең топырақ тарғ а қ арашірік горизонтының едә уір қ алың дығ ы жә не органикалық заттар мен кө ректік элементтердің кө п мө лшері болуы тә н. Олар кү рең топырақ тар сияқ ты жіктеледі, сонымен қ атар мұ нда глейлі топырақ тар бө лінеді.

Қ ұ рғ ақ дала аймағ ы топырақ тарын пайдалану. Қ ұ рғ ақ дала топырағ ын егістік, шабындық, жайылымдар ретінде қ олданады. Топырақ тұ здылығ ы астық ө німділігін тө мендетіп жібереді. Кебірленген қ алың қ абатты кү ң гірт-кү рең топырақ ө німділігі – 12, 8, орта қ абаттыда – 6, 4 жә не шамалы қ абаттыда – 5, 0 ц/га.

Бү л зонада жел эрозиясы мен шаң ды дауылдар халық шаруашылығ ына ү лкен зиян келтіреді. Кү рең топырақ тардың қ ұ нарлылығ ын жоғ арылату біріншіден, ылғ ал жинақ таумен, суарумен жә не сортаң топырақ тарды шаюмен, гипстеумен, тың айтқ ыш енгізумен тікелей байланысты. Топырақ қ асиеттерін жақ сартатын, дұ рыс жү ргізілген агротехникалық шаралар аса маң ызды. Жер ө ң деуде қ айырмасыз жырту, биік сабақ ты дақ ылдар жолағ ын егу, қ орғ аныш орман жолақ тарын егу жел эрозиясымен кү ресуде ерекше орын алады.






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.