Шалғынды дала зонасы топырақтары. Зонаның шекарасы мен аумағы

Шалғ ынды дала зонасының негізгі (зоналық) топырағ ы қ аратопырақ болып табылады.

Қ аратопырақ аймағ ында, топырақ тың зоналық типінен басқ а, топырақ тү зілімінің бө тен типіне жататын топырақ тар да бар, олар: шымды топырақ, орманның сұ р топырағ ы, кебірлер, солодтар, сортаң дар жә не батпақ ты топырақ тар.

Қ аратопырақ негізінен далалық топырақ типі. Академик Л. С. Берг (1938) дала деп “азды-кө пті тегіс, ормансыз, қ ар суы басып қ алмайтын, батпақ сыз жә не бү кіл вегетациялық кезең барысында қ алың немесе қ алың дау шө птесін ө сімдіктермен жабылғ ан кең істіктерді” атағ ан.

Ол даланы “азды-кө пті тегіс кең істік” дегенде қ ұ рамына сайлар, жыралар, ө зен аң ғ арлары да кіруі мү мкін дала аймағ ына ғ ана тә н жалпы жазық тық ты атағ ан. ТМД қ аратопырақ тарының қ ұ нарлылығ ы жоғ ары жә не жоғ ары ө нім беретіндігіне байланысты халық шаруашылығ ында маң ызы ө те зор. Қ аратопырақ аймағ ы біздің республикамыздың жоғ ары сапалы бидай, қ ара бидай, техникалық жә не майлық дақ ылдар: жү геріні, қ ант қ ызылшасын, кү нбағ ысты жә не т.б. ө ндіру кешені, сонымен қ атар мал шаруашылығ ы мен бағ бандық шаруашылығ ы дамуының базасы болып табылады.

Қ аратопырақ тың шығ у тегі. Қ аратопырақ тардың зерттелуінде В. В. Докучаев маң ызды рө л атқ арғ ан. Ол бірінші болып қ аратопырақ тардың таралу аудандарында тың ғ ылық ты зерттеулер жү ргізген. Қ аратопырақ тардың зерттелуіне В. В. Докучаевтың замандасы орыс ғ алымы, профессор П. А. Костычев та ү лкен ү лес қ осты, ол қ аратопырақ тарда қ арашірік тек топырақ массасындағ ы тамыр қ алдық тардың сол орында ыдырауынан болатынын анық тады, сонымен қ атар қ аратопырақ тың дамуында кө пжылдық ө сімдік жамылғ ысының маң ызы зор екені дә лелденді. Сол арқ ылы қ аратопырақ тардың дамуында шешуші маң ызғ а ие болатын шө птесін ө сімдіктер екені де толық дә лелденді.

Қ азіргі уақ ытта қ алыптасқ ан жалпығ а ортақ кө зқ арас мынадай: қ ара топырақ тар шалғ ынды-далалық ө сімдік жамылғ ысының астында шайылмайтын су режимі жағ дайында дала аймағ ында немесе ә лсін-ә лсін шайылатын орманды дала аймағ ында дамығ ан топырақ тар болып табылады.

Климаты. Зонасы кең аумақ ты қ амтитындығ ына байланысты, қ аратопырақ ты зонаның климаттық жағ дайлары да алуан тү рлі болады. Батыстан шығ ысқ а қ арай біртіндеп климаттың қ ұ рғ ақ тығ ы артады, континенталдық сипат ө седі, қ ысқ ы температура тө мендейді. Қ аратопырақ аймағ ының температурасы жазда жылы, қ ыста ө те суық болады. Зонаның батыс жә не оң тү стік бө ліктерінде жылдық орташа температура +10°, шығ ыста 0° шамасында. Жауын-шашынның жылдық орташа мө лшері – 500 мм, Сібірге қ арай 300 мм-ге тү седі. Сонымен, жауын-шашынның мө лшері солтү стіктен оң тү стікке қ арай да ө згереді, аумақ тың еуропалық бө лігінде 500 -ден – 350 мм-ге, ал Азиялық бө лігінде 400–ден 250 мм-ге тө мендейді. Негізгі жауын-шашын мө лшері жаздың ыстық кү ндерінде нө сер жауын ретінде жауады. Бұ л жауыннан тек азғ антай ғ ана бө лігі топырақ қ а сің еді, ал қ алғ ан бө лігі ағ ып кетеді.

Жауын-шашын топырақ ты таяз ә рі жең іл ғ ана ылғ алдайды. Дала зонасының су режиміне ә сер ететін негізгі факторлар ауаның тө менгі ылғ алдылығ ы, жаз айларының жоғ арғ ы температурасы жә не ыстық желдердің қ ұ рғ атуы.

Дала зонасы топырақ тарының ылғ алдылық қ оры кө ктем айларында жә не жаздың басында жинақ талады. Бірақ жаздың ортасына қ арай, топырақ ылғ алдылығ ы тө мендеп, шө птесін ө сімдіктер қ урай бастайды. Топырақ қ а келіп тү сетін шектеулі ылғ алдылық мө лшері топырақ ты орман зонасындағ ыдай сілтісіздендіре алмайды.

Ө сімдіктері. Қ аратопырақ зонасының негізгі ерекшелігі, онда орманның аздығ ы. Зонадағ ы ормандар ө зен аң ғ арлары, ө зектер, ө зендердің қ ұ мды террасаларында дамығ ан.

Қ аратопырақ ты дала зонасы тү гелдей дерлік егістікке айналдырылғ ан, табиғ и ө сімдіктері мү лде жоқ десе де болады. Табиғ и ө сімдік жамылғ ысы зонаның тек адам бармайтын бө ліктерінде, яғ ни қ азіргі таң да, тек қ орық тарда кездеседі.

Табиғ и шалғ ындық дала ө сімдіктердің қ ұ рамы бү кіл зона бойынша бірдей емес. Қ аратопырақ ты зонаның ө сімдіктері қ ұ рамына қ арай: шалғ ындық, алуантү рлі ө сімдікті, бетегелі-ақ селеулі болып 3 зона тармақ тарына бө леді. Шалғ ындық дала орманды даланың қ аратопырағ ына тә н, ал қ алғ андары – нағ ыз немесе астық тұ қ ымдастар даласына жатады.

Дала зонасы да тез дамып, астық тұ қ ымдастарды басып қ алатын қ ос жарнақ ты ө сімдіктерден басым болады. Орманды даланың оң тү стік бө лігінде ксерофит бұ талар нуы кездеседі, олар: дала шиесі, тобылғ ы, тікенбұ та, бұ ршақ тұ қ ымдастар, шілік, т.б. Солтү стік жә не орталық дала зоналарына тә н алуан шө пті-бетегелі-қ аулық далаларда негізінен астық тұ қ ымдастар –боз бетеге, қ ау, дала сұ лысы, ақ селеу, еркек, алуантү рлі ө сімдіктерден – шалфей, жер жаң ғ ағ ы, жоң ышқ а, қ оң ырбас, т.б. ө седі. Ө сімдік жамылғ ысы қ алың. Даланың оң тү стік бө лігіндегі бетегелі-қ аулық зонада салыстырмалы тү рде ө сімдік жамылғ ысы сиректеу, кө біне, қ ау, аласа селеу, бетеге, еркек, боз бидайық, қ ызғ алдақ, т.б. ө седі. Эфемерлер – крупка, бойдана, қ оң ырбас жә не қ ынатер, мү ктер мен кө к-жасыл балдырлар тіршілік етеді.

Бұ л зона тармағ ында ылғ алдық мө лшері тө мендеу. Соғ ан байланысты кү зге салым ө сімдік қ ұ рамында жусан, жантақ, сораң ө сімдіктер тү рлері басым болады.

Биологиялық жағ ынан қ арағ анда, осы зоналарда кө п тарағ ан ө сімдіктердің вегетациялық кезең і қ ысқ а жә не олар ылғ ал жетіспеушілігіне бейімделуімен ерекшеленеді.

Дала зоналарына тә н қ алың ө сімдік жамылғ ысы жыл сайын қ урап, топырақ қ а кө п мө лшерде органикалық заттар енгізеді. Қ аратопырақ аймағ ында шө птесін ө сімдіктердің жерү сті бө лігі жыл сайын 18, ал тамыр бө лігі 20 ц/га органикалық қ ұ рғ ақ заттар береді.

Демек, қ аратопырақ кескінінің қ алыптасуында шө птесін ө сімдіктердің тамыр жү йесі маң ызды орын алады. Гумификация ү дерісінің нә тижесінде ө сімдіктер қ алдығ ының кө п бө лігі қ арашіріндіге айналады да, біртіндеп жердің беткі қ абатында қ арашірік тү рінде жинақ талады. Қ аратопырақ ты зоналарда басқ а топырақ зоналарына қ арағ анда, карашіріктің ә лдеқ айда кө п болуы осығ ан байланысты. Жыл сайын жерге осы органикалық заттармен бірге кө п мө лшерде азот жә не кү лдік заттар да келеді.

Қ аратопырақ тар жыл сайын қ урағ аннан соң топырақ та кө п мө лшерде органикалық заттар қ алдыратын алуан шө пті-шалғ ынды-далалық ө сімдіктер қ ауымдастық тары астында дамығ ан. Қ аратопырақ тың пайда болуынан шымды топырақ тү зілу ү дерісі дамиды, топырақ кейін гуминге айналып, топырақ та жинақ талатын гумин қ ышқ ылдарынан тұ ратын қ арашірікке байыйды. Дала аймағ ында фульвоқ ышқ ылдар аз мө лшерде жинақ талуына байланысты, топырақ тү зілуіне соншалық ты ә сер етпейді. Кальцийге бай қ арашірік ә серінен ө сімдіктің тіршілігіне қ ажетті қ оректік жә не су-ауа айналымы режимін қ алыптастыратын тү йіршікті жә не кесекшелі қ ұ рылымдар пайда болады. Қ аратопырақ тың сің іру кешені кальций жә не магний катиондарымен қ анығ ады, сондық тан топырақ ерітіндісінің реакциясы бейтарапқ а жақ ындайды. Жылу мө лшерінің кө п жә не ылғ алдылық тың жетіспеушілігіне байланысты қ урап кеткен ө сімдіктер қ алдығ ы толығ ымен минералданбай, гумификация ү дерісіне тап болады. Осының нә тижесінде топырақ қ а қ ара тү с беретін қ арашірік жиналады. Міне, осығ ан байланысты бұ л топырақ тар қ аратопырақ деп аталады.

Қ аратопырақ тың тү зілуі. Қ аратопырақ тарда топырақ қ абаты генетикалық горизонтарғ а баяу дифференциалданады (бү тіннен бө лшекке бө лінеді). Қ аратопырақ морфологиялық қ ұ рылысына қ арай 4 горизонтқ а бө лінеді:

А – аккумулятивті – қ арашірікті; В – ө тпелі, В_к – иллювиалды – карбонатты; С – аналық немесе топырақ тү зуші жыныс.

Тө менде кә дімгі қ аратопырақ кескінінің жазбасы берілген: А 0-52 см қ ара-сұ р тү сті қ арашірікті (аккумулятивті-қ арашірікті) горизонт; қ ұ рылымы тү йіршікті жә не кесекшелі; борпылдақ; тың жерлерде астық тұ қ ымдастардың тірі жә не қ урап қ алғ ан шашақ тамырларымен кескіленген; олардың беткі 3-7 см тығ ыз шыммен жабылғ ан; сазбалшық ты; В қ абатына ө те баяу жә не біртіндеп ө теді.

Ө тпелі қ абат. В – 52-79 см – қ ара-қ ұ ба тү сті, қ ұ рылымы кесекшелі, тышқ андар індері кездесіп қ алады; тамырлық саны аз болатын жалғ анмицелий пішініндегі кальций карбонаттары кездеседі; В горизонтының тө менгі бө лігі тұ з қ ышқ ылының ә серінен шымырлайды; саздақ;

В_к 79-124 см – иллювиальді- карбонатты қ абат, сұ р-қ уқ ыл тү сті; қ ұ рылымы – призмалы; қ ұ рылымының орналасуы тығ ыз жалғ анмицелий, ақ кө з жаң а тү зілімдері пайда болғ ан, тамыршалар жоқ, кү ң гірт топырақ пен толғ ан тышқ ан індері бар, тұ з қ ышқ ылы ә серінен қ атты шымырлайды.

С_к – 124 см-ден тө мен – аналық жыныстың тү сі ашық -қ оң ыр, қ ұ рылымы призмалы; қ ұ рылымы тығ ыз; саздақ, кальций жә не магний карбонаттарына бай.

Қ аратопырақ тың қ асиеттері. Қ аратопырақ тың ең негізгі ерекше белгісі – қ ұ рамында қ арашіріктің кө п мө лшерде болуы. Қ аратопырақ тү рлерінің кө бісіндегі қ арашіріктің мө лшері орта есеппен, 6-12 %, кей кезде 18 %-ғ а дейін жетеді.

Қ арашірік қ ұ рамына негізінен гумин қ ышқ ылдары жә не оның тұ здары кіреді, фульвоқ ышқ ылдар мө лшері ө те аз болады. Сол себепті қ арашірік заттары суда нашар ериді. Қ арашіріктің суда еритін мө лшері 0, 02-0, 05 %, бұ л оның жалпы қ ұ рамының 0, 005-0, 007 %-ын қ ұ райды. Қ аратопырақ тың қ арашірікті горизонтының қ алың дығ ы ө те жоғ ары – 45-тен 150 см-ге, кейде тіпті, 200 см-ге дейін жетеді. Қ ұ рамындағ ы қ арашірік мө лшері терең деген сайын тө мендейді.

Қ аратопырақ тың қ арашірік горизонтының қ алың дығ ы жоғ ары болғ андық тан, ондағ ы кү лдік жә не азоттық қ ор да ө те жоғ ары. Ө тпелі қ абатта азот мө лшері 0, 2-0, 6%, Р₂О₅ – 0, 1-0, 2%, калий 2% аралығ ында болады.

Қ аратопырақ қ атты сілтісізденбейді, сол себепті бірталай терең дікке тек жақ сы еритін КСl, NaCl, Na₂SO₄ жә не басқ а тұ здар шайылады, ал магний жә не калций карбонаттарының шайылуы оларғ а қ арағ анда тө мен. Сонымен қ атар тө менгі қ абаттарда кө п жылжымауғ а бейімделген. Терең деген сайын топырақ қ ұ рамындағ ы СаСО₃ мө лшері кө бейеді. Оң тү стіктегі қ ұ рғ ақ тығ ы жоғ ары далаларда магний мен калций карбонаттарының шайылуы ө те тө мен дә режеде.

Қ аратопырақ тардың шайылуы жең іл ғ ана болатындық тан, оның механикалық қ ұ рамына ә серін тигізбейді. Сондық тан шымды топырақ тарғ а қ арағ анда, қ аратопырақ тарда жоғ арғ ы горизонттардың қ ұ мдануы онша байқ алмайды.

Ә ртү рлі горизонттарды ө зара салыстыра отырып, олардың механикалық қ ұ рамы арасында айтарлық тай айырмашылық жоқ екенін байқ ауғ а болады. Аналық жыныстарда кальций мен магнийдің карбонаттары болуымен қ атар, олар шайылмайтын су режимінің ә серінен негіздермен жоғ ары дә режеде қ анық қ ан болады. Қ аратопырақ тар негізінде калций жә не магний катиондарымен қ анық қ ан, соның ішіндегі сің ірілген кальций катиондары 80-90%. Топырақ тың жоғ арғ ы горизонттарының сің іру сыйымдылығ ы жоғ ары болады. Қ ұ рамында қ арашірік кө п болатындығ ынан жә не кальциймен қ анық қ андық тан, қ аратопырақ тар суғ а тө зімді тү йіршікті жә не кесекшелі қ ұ рылымы мен жә не жақ сы физикалық қ асиеттерімен ерекшеленеді. Кальциймен жоғ ары дә режеде қ анық қ андық тан қ аратопырақ тардың реакциясы бейтарап немесе оғ ан жақ ын жең іл қ ышқ ылдық тық не жең ілсілтілік болады. Қ аратопырақ тың қ ұ рамындағ ы суда еритін қ осылыстардың жалпы мө лшері кө п емес жә не кей жағ дайда ғ ана 0, 1%-ғ а жетеді.

Қ аратопырақ тарда жалпы бө лектену А қ абатында – 60-65%, терең қ абаттарда – 48-55%. Кә дімгі жә не нақ ты саздақ қ аратопырақ тардағ ы капиллярлық суды сің іру сыйымдылығ ы 45-55%, ал аналық жыныста 25-35%. А горизонтындағ ы салыстырмалы ү лес – 2, 31-2, 58-ге дейін, ал кө лемдік мө лшері 1, 03-1, 16 г/см³.

Қ аратопырақ тың су ө ткізгіштігі кескіні бойында қ атты ө згеріп отырады. Жоғ ары су ө ткізгіштік негізінен суғ а тө зімді тү йіршікті немесе кесекшелі қ ұ рылымды горизонттарғ а тә н; егістік қ абатын қ опсытқ ан кезде су ө ткізгіштік тө мендейді. Қ аратопырақ тарда тышқ андар мен жауын қ ұ рттары ө те кө п.

Қ аратопырақ тар классификациясы. Қ азақ стандағ ы қ аратопырақ тарды сілтісізденген, нақ ты, шалғ ынды, шалғ ындау жә не оң тү стіктің қ аратопырақ тары деп бө леді.

Сілтісізденген қ аратопырақ тар орманды дала жә не ылғ алдылығ ы жоғ ары дала аймағ ында кездеседі. А горизонтының тү сі қ ара-сұ р, қ арашірік мө лшері (А+В) – 70-90 см. А горизонтының қ ұ рылымы кесекшелі- тү йіршікті, ал В қ абаты – кесекшелі-жаң ғ ақ ты. Сілтісізденген қ аратопырақ тардың тө менгі А қ абаттарында оттекпен қ анық қ ан кремний ұ нтақ тары кездеспейді. Топырақ тар кальций, магний катиондарымен жә не аз мө лшерде сутегімен қ анық қ ан, топырақ ерітіндісінің реакциясы жең іл қ ышқ ылды.

Шымырлау терең дігі мен сутегі мө лшеріне байланысты сілтісізденген қ аратопырақ тар жең іл, орта жә не қ атты сілтісізденген болып бө лінеді. Сілтісізденген қ аратопырақ тардың фосфоры аз болады, сондық тан бұ нда да фосфор тың айтқ ыштарын енгізу қ ажет.

Нақ ты қ аратопырақ тар дала аймағ ында таралғ ан. Олар қ аратопырақ аймағ ының ортаң ғ ы бө лігін қ амтиды. Климаттың қ ұ рғ ақ тығ ына байланысты бұ нда қ арашірік горизонтының қ алың дығ ы да, (60-80 см) қ арашірік мө лшері де тө мен (6-9 %). тө мен болады. Шалғ ынды дала аймағ ының солтү стік бө лігінде нақ ты қ аратопырақ тардың қ арашірік горизонтының қ алың дығ ы 90 см-ге дейін артады, ал қ ұ рғ ақ далағ а ауысқ анда 60-70 см-ге тө мендейді. А горизонтының қ ұ рылымы тү йіршікті, ал В горизонтында – кесекшелі. Шымырлау 50-60 см терең дікте болады. Нақ ты қ аратопырақ тарда СаСО₃ кө бінесе, ақ кө здер немесе жалғ анмицелий ретінде кездеседі. Бұ л топырақ тар Са⁺₂, Мg⁺₂ катиондарымен қ анық қ ан, реакциясы бейтарап, А горизонтының тү сі қ ара-сұ р болады.

Оң тү стіктің қ аратопырағ ы шалғ ынды-дала аймағ ының ең қ ұ рғ ақ, оң тістік бө лігін қ амтиды. Топырақ терең ылғ алданбайды. А горизонтының тү сі қ ою қ арасұ р, қ арашірік мө лшері 4-6 % (А+В) қ арашірік горизонтының қ алың дығ ы 40-60 см А горизонтының қ ұ рылымы кө бінесе, кесекшелі, кей жерлері тү йіршікті, В горизонты – нығ ыздау.

Оң тү стіктің қ аратопырағ ы Са, Мg катиондарымен қ анық қ ан, бірақ сің ірілген катиондар қ ұ рамында топырақ қ а азғ ана сортаң дық беретін, аз кө лемдегі қ анық қ ан Na⁺ болуы да мү мкін. Реакциясы жең іл сілтілі. Шымырлау жердің бетінде немесе 20 см терең дікте болады.

Шалғ ынды дала аймағ ында жоғ арыда сипатталғ ан қ аратопырақ тардан басқ а шалғ ындау, шалғ ынды, карбонатты, солодтанғ ан каратопырақ тар да кездеседі. Шалғ ынды қ аратопырақ тар грунт сулары 3-5 м терең дікке жататын жерлерде дамиды. Олар қ арашіріктің жоғ ары дә режеде болуымен сипатталады. (18 %-ғ а дейін).

Грунт суларының шалғ ынды қ аратопырақ тардың барлық горизонттарынан мезгіл-мезгіл капиллярлармен жер бетінде кө терілуіне байланысты, біраз мө лшерде еритін тұ здар пайда болуы мү мкін; ол топырақ қ а кебірлену, сортаң дану жә не солодтану қ асиеттерін де енгізуі мү мкін.

Карбонатты қ аратопырақ тар ә ктастарда, ә кті қ ұ мдарда, мергельдерде жә не олардың элювийінде қ алыптасады. Бұ л қ аратопырақ тар жер бетінде шымырлайды жә не олардың бү кіл кескіні бойында бірталай кө лемде карбонаттар болады.

Сортаң дау қ аратопырақ тардың сің іру кешенінде 5% натрий негіздері бар. А горизонтының қ ұ рылымы мық ты емес, В горизонты ө те тығ ыз жә не қ ұ рылымы кесекті немесе кесекшелі. Топырақ ерітіндісінің реакциясы жең іл сілтілі, ылғ алданғ анда олар ериді, ал қ ұ рғ ағ анда қ абыршақ пен жабылып қ алады. Қ аратопырақ тар басқ а топырақ типі тармақ тарына қ арағ анда су жә не ауалық қ асиеттері тө мендеу болып келеді, кішігірім ойпаң дарда кездеседі.

Қ арашірік горизонтының қ алың дығ ы бойынша қ аратопырақ тар: ө те қ алың қ абатты (120 см артық); қ алың қ абатты (120–80 см); орташа қ абатты (80-40 см); жұ қ а қ абатты (40–25 см) жә не қ ысқ арғ ан қ абатты (25 см-ден кем) болып бө лінеді. Қ арашіріктің қ ұ рамына қ арай қ аратопырақ тар: тығ ыз (9% артық); орташа қ арашірікті (9-6%-ғ а дейін); аз қ арашірікті (6-4%) жә не шамалы қ арашірікті – (4% кем) болып бө лінеді.

Қ аратопырақ тардың арасында біраз жерде сорлар, сортаң дар, кебірлер жә не солодтар кездеседі.

Жоғ арыда айтылып кеткен барлық қ аратопырақ тардың зона тармақ тары механикалық қ ұ рамы бойынша балшық ты, сазбалшық ты, саздақ, қ ұ мдауыт, қ ұ мдақ жә не т.б. болып бө лінеді. Осылардың ішіндегі ең кө п тарағ андары – сазбалшық тар, ауыр сазбалшық тар жә не балшық тар.

Қ аратопырақ тардың қ ұ нарлылығ ын жоғ арылату ү шін жү ргізілетін шаралар

Қ олайлы физикалық қ асиеттері жә не химиялық қ ұ рамы бар қ ара топырақ тардың табиғ и ө німділігі жоғ ары болады. Бірақ, осығ ан қ арамастан, қ аратопырақ ты дала зонасында кей жылдары қ ұ рғ ақ шылық қ а байланысты ө нім алынбай қ алады, кейде, тіпті, ауылшаруашылық дақ ылдары ішінара жойылып та кетеді. Оның негізгі себептері – топырақ та ылғ алдың жетіспеуі, шаң ды дауылдар мен борандардың соғ уы, ә лсін-ә лсін болып тұ ратын қ ұ рғ ақ шылық. Сондық тан ылғ ал ү шін кү ресу бойынша жү ргізілетін агрономиялық іс-шаралар кешенінің маң ызы ө те жоғ ары. Топырақ та ылғ алды жинап ұ стау жә не сақ тау ә рекеттері ә ртү рлі, олар: егістікті қ орғ айтын орман жолақ тары, топырақ тың қ ұ рылымын қ алпына келтіру, терең жырту, қ опсыту, тегістеу, арамшө птерді жою, қ ар тоқ тату, суару, т.б.

Ылғ ал ү шін кү ресте егістіктерді қ орғ айтын орман жолақ тарының ү лесі зор. Орман ағ аштары егістіктерде қ ардың жиналуын жә не бірқ алыпты тегіс таралуын қ амтамасыз етеді. Егістікті қ орғ айтын орман жолақ тары қ ар суының жер бетімен ағ ып кетуіне кедергі жасай отырып, жыралар пайда болуынан жә не топырақ шайылуынан сақ тайды. Егістіктерді қ орғ айтын орман жолақ тары желдің жылдамдығ ын азайту арқ ылы, қ ұ рғ ақ желдің зиянды ә серінен, егілген дә ндерді боранның ұ шырып кетуінен сақ тайды. Орманды зоналардағ ы топырақ тар атмосфералық жауын-шашынды кө п мө лшерде жинақ тайды, жерасты суларының қ орын жасауғ а қ абілетті, сонымен қ атар жерасты суы дең гейін орман жолақ тары астында да, олардың аралық тарындағ ы егістіктер астында да кө тере алады. Орманды жолақ тардың арасында ауа ылғ алдылығ ы ашық далағ а қ арағ анда жоғ ары, ол ауылшаруашылық дақ ылдарын ө сіру жағ дайын жақ сартады. Қ аратопырақ тардың қ олайлы су режимін қ амтамасыз етуде егістікті қ орғ айтын орман жолақ тарымен қ атар ирригациялық қ ұ рылымдар салып, жергілікті су кө здері арқ ылы суару да ерекше орын алады.

Терең жырту арқ ылы ылғ алдың топырақ та сақ талуын жә не ө сімдіктерге қ ажетті қ оректік заттың жинақ талуын қ амтамасыз етуге болады, сол арқ ылы алатын ө нім мө лшері де жоғ арылайды. Терең жырту арамшө птермен кү ресудің сенімді жолы болып табылады.

Қ аратопырақ тың қ ұ нарлылығ ын жоғ арылату мақ сатында тың айтқ ыш енгізу де маң ызды. Қ андай топырақ болсын, ө німділігіне минералдық жә не органикалық тың айтқ ыштар қ осу арқ ылы ық пал етіп отырмаса, ү немі жоғ ары ө нім бере алмайды. Қ аратопырақ тарғ а минералдық тың айқ ыштардан – фосфор, азот жә не калий тың айтқ ыштарын қ олданады. Органикалық тың айтқ ыштардың топырақ тардың физикалық жә не биохимиялық қ асиеттерін, қ ұ рылымын жақ сартудағ ы, қ ұ нарлы қ арашірігін арттырудағ ы ү лесі зор. Топырақ қ а органикалық заттарды, кө ң, қ и, т.б. тү рінде оқ тын-оқ тын салып тұ ру – қ аратопырақ қ ұ нарлылығ ын арттырып отырудың нақ ты жолы.