Жазықтар топырақтары

Республиканың жазық бө лігінде топырақ жамылғ ысы ендік бойымен горизонталдық зона қ ұ рап таралады. Мұ нда қ аратопырақ, кү рең, қ ұ ба, сұ рғ ылт-қ ұ ба топырақ типтері басымырақ келеді. Зоналардың топырақ жамылғ ыларындағ ы кебірлік жә не сортаң дық дә режесі біркелкі болмайды. Соғ ан байланысты республиканың жазық бө лігінің топырақ жамылғ ысында ала-қ ұ лалық жә не кешендік сипат байқ алады. Жазық бө лікте кең ірек таралғ ан кебірлер, сортаң дар жә не ылғ алды сортаң дардан басқ алары солтү стіктен оң тү стікке қ арай зоналық орналасу тә ртібі бойынша сипатталады.

Сортаң дар Қ азақ станның жазық бө лігіндегі барлық зоналарда таралғ ан. Республикада сортаң жә не оның басым келетін кешендерінің жалпы ауданы 10 млн га шамасындай. Сортаң дардың қ алыптасуы кө не жә не қ азіргі тұ з жиналу ү дерісімен (тү сетін атмосфералық жауын-шашыннан булану мө лшерінің артық болуынан) байланысты болады. Сортаң дардың кө лденең қ имасының ө н бойында жең іл еритін тұ з кө птеп жиналғ ан (ә сіресе, топырақ тың беткі қ абатында), ал генетикалық горизонттар (қ арашіріктік, ө тпелі горизонттар жә не топырақ қ ұ раушы жыныстар) нашар ажыратылады. Топырақ тың қ арашіріктілігі жоғ арғ ы горизонттарда 0, 5%-дан 3%-ғ а дейін жә не одан да жоғ арырақ мө лшерге ауытқ ып отырады, реакциясы баяу сілтіліктен кү шті сілтілікке дейінгі орта болады. Тұ з жиналу сипатына қ арай сортаң дар хлорлы, сульфатты, содалы жә не аралас тү рлерге бө лінеді. Сортаң дардың тұ з жиналғ ан беткі қ абаттарының морфологиялық ерекшеліктеріне қ арай қ абыршақ ты, кеуекті, т.б. тү рлері болады. Гидроморфтық сортаң дар жерасты суы жақ ынырақ жатқ ан жерлерде қ алыптасқ ан. Олардың кө лденең қ имасы горизонттарғ а нашар ажыратылады. Шалғ ындық сортаң дар республиканың солтү стік аудандарындағ ы ө зен жайылмаларында жә не кө л террасаларының кейбір бө ліктерінде жиі кездеседі. Бұ лардың кө лденең қ имасы горизонттарғ а айқ ынырақ ажыратылады. Каспий тең ізінің солтү стік жағ алауында, Арал мен Балқ аш кө лі маң ында, тартылып кеуіп қ алғ ан кө лдер тү бінде жә не ө зендердің қ ұ рғ ақ арналарында сортаң данғ ан жыныстардың жер бетіне шығ ып жатқ ан аудандарында қ алдық сортаң дар дамығ ан. Суландыру жұ мысы дұ рыс жолғ а қ ойылмау салдарынан жерасты суының дең гейі кө теріліп, топырақ тың беткі қ абатында қ айта тұ з жиналып, сорғ а айналу ү дерісі екінші қ айтара жү реді. Сортаң ғ а айналу дә режесінің жалпы ө су тенденциясы қ уаң шылық тың арту бағ ытына да байланысты. Солтү стіктен оң тү стікке қ арай содалы-сульфатты жә не сульфатты сортаң дар сульфатты-хлорлы жә не хлорлы тұ з жиналумен алмасады. Бұ л жалпы заң дылық ө зен атырауларында бұ зылады. Мысалы, Сырдария ө зенінің атырауында хлорлы тұ з жиналудың орнына хлорлы-сульфатты, ал Іле ө зенінің атырауында содалы-сульфатты жә не сульфатты тұ з жиналуы басымырақ келеді. Сортаң данғ ан топырақ тарды шаруашылық қ а пайдалану ү шін алдымен, топырақ тағ ы кө п мө лшердегі тұ зды шаю керек. Тым сортаң данғ ан топырақ тарды шаю қ азіргі уақ ытта кү ріш егісін егу арқ ылы іске асырылып жү р. Негізінен, сортаң дар тек табиғ и жайылым ретінде ғ ана пайдалынады.

Кебірлер Қ азақ стан аумағ ында кең таралғ ан. Топырақ тың бұ л тү рі орманды дала, дала, шө лейт зоналарында, сонымен қ атар шө л зонасының солтү стік бө лігінде кездеседі. Кебірлер кө пшілік жағ дайларда топырақ кешендерінің негізгі компоненттерін қ ұ райды, кейбір жағ дайда ө з алдына жеке массивтер кү йінде таралады, республика аумағ ындағ ы таралу сипаты зоналық заң дылық қ а бағ ынады. Солтү стіктен оң тү стікке, қ ара топырақ ты даладан шө лге жылжығ ан сайын топырақ жамылғ ысындағ ы тұ зданғ ан топырақ басымырақ келетін кешендердің ауданы артады ә рі біртекті кебірлерден тұ ратын массивтер жиірек кездесе бастайды. Кебірлердің кө лденең қ имасынан қ арашіріктілігіне қ арай кебірленген, карбонатты жә не гипсті топырақ қ абаттары ажыратылады. Қ арашіріктің мө лшері жоғ арғ ы горизонтта 6% жә не одан да жоғ ары кө рсеткішке ауытқ ып отырады, еріген тұ здардың максимумы терең ірек қ абаттарда байқ алады. Олардың таралу сипаты зоналық заң дылық қ а бағ ынышты жә не жергілікті жағ дайларғ а байланысты ө згеріп отырады. Кебірлердің ө сімдік жамылғ ысы бір зонадан екінші зонағ а ауысқ ан кезде ә жептә уір ө згеріске ұ шырайды. Қ ара топырақ ты зонаның кебірлерінде жусанды-бетегелі ө сімдік жамылғ ысы, кү рең топырақ тарда жусан, қ араматау, кө кпек, шө л сораң ы ө седі. Мұ нымен қ атар кебірлердегі тұ з жиналу сипаты жә не морфологиялық ерекшеліктері де ө згереді. Ә р аймақ та ылғ алдану сипатына қ арай сортаң топырақ тардың автоморфты, жартылай гидроморфты жә не гидроморфты тү рлері ажыратылады. Орманды дала жә не дала зоналарында жартылай гидроморфты (шалғ ындық -далалық) жә не гидроморфты (шалғ ындық), ал шө лейт жә не шө л зоналарда автоморфты (шө л далалық жә не шө лдік) кебірлер басым таралғ ан. Кебірлерді ү стің гі горизонттарының қ алың дығ ына қ арай қ алдық ты кебірленген (5 см-дей), аз кебірленген (10 см-ге дейін), орташа кебірленген (15 см-ден астам) деп жіктейді. Иллювийлік горизонттарының қ ұ рылысына қ арай бағ аналы, жаң ғ ақ пішінді жә не призмалы кебірлерге, ал тұ здың ену терең дігіне қ арай сортаң ды (тұ з 30 см-ден жоғ арғ ы қ абаттарда жатады), сортаң дау (тұ з 30-80 см-лік қ абаттарда жатады) жә не сортаң (тұ з 80-130 см-лік қ абаттарда жатады) топырақ тарғ а бө лінеді. Тұ з жиналу сипатына қ арай кебірлердің хлорлы-сульфатты жә не сульфатты-хлорлы, кейбір жағ дайда таза сульфатты жә не таза хлорлы тү рлері болуы мү мкін. Оқ та-текте содалық кебірлер жамылғ ысы да кездеседі.

Кебірлер есебінен республиканың ауыл шаруашылығ ына жарамды жер кө лемін ұ лғ айтуғ а зор мү мкіндік бар. Қ азақ стан аумағ ында 40 млн га жуық кебірлер бар, ал кебірлер басымырақ келетін кешендер 30%-дан асады. Бұ л мө лшердің 9 млн га жуығ ы қ ара топырақ ты жә не кү ң гірт кү рең топырақ ты зоналарда орналасқ ан. Кебірлер негізінен жайылым ретіне пайдаланылады.

Ылғ алды кебірлер далалық алқ аптардағ ы қ ара топырақ ты зонаның кө ктеректі-қ айың ды жә не талды шоқ тоғ айлар ө сетін ойпаң дау жерлеріне тә н. Ылғ алды кебірлердің аморфты кремний қ ышқ ылына жә не кварц қ алдық тарына жақ сы қ анық қ ан бозғ ылт жә не ақ ұ нтақ ты тұ з жиналғ ан горизонттары бар. Бұ л горизонт негізінен терең дігі 8-10 см жә не жер бетіне тым жақ ын жатқ ан жұ қ а қ абатты шымды қ арашірікті орман асты тө сеніш қ абатын қ ұ райды. 30-50 см терең дікте бұ л горизонт кү рең немесе кү ң гірт-кү рең иллювийлік горизонтқ а ауысып кетеді. Карбонатты горизонт 70-100 см терең дікте жатады. Топырақ тың кескінінде артық ылғ алдану іздерін (кө кшіл сұ р жә не тат басқ ан дақ тарды, темірлі конкрецияларды) байқ ауғ а болады. Ылғ алды кебірлер қ арашірікті горизонттың сипатына қ арай жерасты суы 1, 5 м, 1 м жә не 0, 5 м терең дікте жатқ ан жағ дайда дамитын нағ ыз шымды-глейлі (шалғ ындық) жә не шалғ ындық -батпақ ты топырақ тү рлеріне ажыратылады. Ылғ алды сортаң топырақ ты зона мал жайылымына жә не шабындық қ а пайдаланылады.

Орманның сұ р топырағ ы – Қ азақ станның қ иыр солтү стігінде орналасқ ан топырақ тү рі. Бұ л зона республиканың солтү стігіндегі кө ктеректі-қ айың ды орман астында қ алыптасатын шағ ын аудандарды қ амтиды.