Ветеринариялық шараларды жоспарлау

Жоспарлау – ветеринариялық істі басқ ару функцияларының маң ызды бө лігі мен оны ұ йымдастыру ү шін қ ажетті бірден-бір маң ызды элемент. Ветеринариялық шараларды жоспарлау елімзідегі мемлекеттік жә не жеке меншік иелігіндегі ветеринариялық қ ызметтің барлық тізбектері ү шін міндетті болып табылады.

Ветеринариядағ ы жоспарлау нысандарына жатқ ызылатындар: жануарлардың инфекциялық жә не инвазиялық ауруларын профилактикалау мен жою; материалдық -техникалық қ амтамасыз ету мен қ аржыландыру; ветеринариялық ғ ылымды дамыту жә не оның жетістіктерін практикағ а ендіру; мамандар дайындау; ветеринариялық мекемелер жү йесін дамыту.

Ветеринариялық шараларды қ ұ растыру кезінде келесі жайттар ескеріледі:

- ветеринариялық шаралардың жоспары максималды тү рде малшаруашылығ ының дамуына септігін тигізетіндей болуы керек;

- жоспарлар бірқ атар жылдар бойғ ы ветеринариялық статистика деректерін пайымдап, қ орытындылау ісіне сү йенеді; жоспарлар алдында малшаруашылығ ына қ ызмет кө рсету жағ дайын жан-жақ ты бағ алап, ө ткен жылдардағ ы шаралардың тиімділігін айқ ындап алу керек;

- барлық жоспарланатын жұ мыс тү рлері нақ тылы, сандық шамада кө рсетілетіндей, орындалуының кү нтізбелік мерзімдері айқ ындалғ ан болуы керек; ветеринариялық шаралар жоспарлары шынайы болуы тиіс, яғ ни жұ мыс кү шімен жә не қ амтамасыз етілген (мамандар, материалдық -техникалық жә не қ аржылай ресурстар) болуы тиіс.

Ветеринариялық шаралар жоспарын қ ұ ру кезінде келесі принциптерді басшылық қ а алады: бірегейлік, кешенділік, демократиялық жә не жетекші тізбегін бө лу.

Жоспарлардың бірегейлігі дегеніміз шаруашылық тың, кешеннің, кә сіпорындардың ведомствалық иелігіне қ арамастан нақ тылы аумақ та жоспарланатын ветеринариялық шаралардың міндеттілігін қ арастыру.

Кешенділік жоспарда арнайы профилактикалық, сонымен қ атар емдік жә не ұ йымдастырымдық -шаруашылық шараларды қ иылыстыруды қ арастырады.

Демократиялық дегеніміз ветеринариялық шараларды нақ тылы шаруашылық тан бастап, республиканың ветеринариялық қ ызметін басқ ару органдарына дейін алғ анда астынан ү стіне дейін алып жоспарлауды білдіреді.

Жоспарланатын шаралар кешенінде жетекші тізбекті бө ле жара кө рсету – бұ л ең бастысын немесе маң ыздысын, яғ ни межеленген жоспарлардың ө згелері осыны орындап алмайынша мү мкін болмайтынын анық тап алу.

Ветеринария практикасында жоспарлаудың ү ш жү йесі қ олданыс тапқ ан: болашақ тық, ағ ымдық жә не оперативтік, 42 сурет.

Болашақ тық жоспарларғ а ветеринариялық іс саласындағ ы аса маң ызды 2-5 одан да кө п ұ зақ мерзімдік шаралар кіреді.

Ветеринариялық шаралардың ағ ымдық жоспарларын жылғ а арнап айлар мен тоқ санғ а бө ліп жасайды.

Ветеринариялық шаралардың оперативтік жоспарларын қ андай да бір мерзімге арнап қ ұ рады.

Ветеринариялық шаралар былай бө лінеді:

42 –сурет Ветеринарияда шараларды жоспарлау схемасы

- ветеринариялық -санитарлық саулығ ы сақ талғ ан аумақ та аурулар пайда болуы мен жануарлардың азық арқ ылы улануларының алдын алу, жануарлардың, жануар текті ө німдер мен шикізаттардың, ветеринариялық препараттардың, азық тар мен азық тық қ оспалардың саулығ ын қ амту мақ сатында Қ азақ стан Республикасы ветеринария туралы заң ының ветеринария саласындағ ы заң намалық қ ұ жаттардың талаптарына сә йкес келуін қ амтамасыз ететін шаралар;

- эпизоотиялық ошақ та жә не сау емес бекетте жануарлардың аса қ ауіпті ауруларын жою жә не алдын алу мақ сатымен шектеу шаралары мен карантиндеуді қ оса алып ө ткізілетін шаралар.

Жедел жұ қ палы ауру ошағ ын жою жұ мыстарын жоспарлау. Ветеринария практикасында жануарлардың тубepкулёзі мен бруцеллезі бойынша сау емес шаруашылық тарды сауық тыру, қ ойлар мен ешкілердің ценурозын (айналма), ірі қ ара мал цистициркозын жою бойынша; шаруашылық тарды вибриоз, фасциолез, диктиокаулез, мониезиоз, эхинококкоз жә не аскаридоздан сауық тыру; асыл тұ қ ымды жануарларды лейкоздан сауық тыру; омарталарды акарапидоздан, браулезден, америкалық жә не еуропалық шіріктен, варроатоздан, сальмонеллез бен нозематоздан сауық тыру бойынша болашақ тық жоспарлар қ ұ растырылады.

Жануарлардың инфекциялық аурулары бойынша сау емес шаруашылық тарда жедел жұ қ палы ауру ошағ ын жою жоспарын іске асыру жұ мыстарына кіріскенде, ветеринар маманы (немесе ветеринария мамандарынан қ ұ рылғ ан комиссия) ө ндіріс технологиясында қ арастырылғ ан тә ртіпте жануар бастарының орналасуын, оларды ұ стау, топтастыру жағ дайларын; азық тандыру жағ дайы мен сапасын; қ ора-жайлар мен тө ң ірегіндегі аумақ тың ветеринариялық -санитарлық ахуалын; эпизоотиялық жағ дайын (ауру таралуы қ арқ ынын, ауру, ауруғ а, жұ қ тырылуғ а кү дікті жануарлар санын) мұ қ ият зерттейді.

Осы межеленген жоспары орындау ү шін жұ мылдырылатын мамандар мен жұ мыскерлер белгіленеді. Биологиялық препараттар мен ө зге профилактикалық заттардың пайдаланылу мү мкіндігі ескеріледі, шаруашылық жә не экономикалық жағ дайлар ескеріледі. Сосын сауық тыру шараларын ө ткізудің жалпы схемасы, олардың басты бағ ыттары мен кезең дері кө зделеді.

Жоспарда ұ йымдастыру-шаруашылық, ветеринариялық -санитарлық жә не арнайы шаралар орындалу мерзімдері мен жауапты тұ лғ алары кө рсетіліп анық талады.

Болашақ тық жоспар алдын ала шаруашылық тарда қ арастырылып, аудан басшысының ө кімімен бекітіледі. Бекітілінген жоспар міндетті тү рде орындалуы керек.

Инфекциялық ауруды жою жоспарының орындалуы барысында толық тырулар мен нақ тылаулар керек етіледі. Қ осымша шараларды шаруашылық басшысының бұ йрығ ымен немесе аудан ә кімшілігінің қ айта ө кіміміен бекітеді. Аудан ә кімшілігінің басшысы бекітілінген жоспар бө лімдерінің орындалуын қ адағ алауына алады.

Жедел жұ қ палы аурулардан сау емес шаруашылық тар мен елді мекендерде оперативтік сипаттағ ы шаралар жү ргізіледі. Мысалы, жедел инфекция ошағ ын (аусыл) жоюдың кү нтізбелік жоспарын бірден диагноз нақ тыланысымен қ ұ растырады. Оның басты мақ саты – ауру таралуына жол бермеу жә не ең қ ысқ а мерзім ішінде оны жою, табынды, шаруашылық ты елді мекенді сауық тыру. Шаралар бірмезгілде барлық шаруашылық ты, барша елді мекенді, барлық сау емес жерді қ амтуы керек.

Жедел ағ ыммен сипатталатын барлық жұ қ палы ауруларды жою бойынша шараларды ұ йымдастыру барлық дерлік аурулар кезінде біркелкі деуге болады. Алайда ә р ауру кезінде оның сипатына, қ оздырушысына, жануар тү ріне жә не ө зге шарттарғ а тә уелді ө зіне тә н ерекшеліктер болуы мү мкін. Адамдар мен жануарларғ а ортақ аурулар кезінде (зооантропоноздар), осы кезде адамдардың жұ қ тырылуының алдын алуғ а бағ ытталынғ ан санитариялық шараларғ а ерекше мә н беріледі. Ауру пайда болғ аны жайында ветеринар маманы бірден сау емес елді мекенге қ ызмет кө рсететін медициналық мекемеге немесе аудандық санитариялық -эпидемиологиялық стансағ а хабар береді. Медицина қ ызыметкерлерімен бірлесе отырып фермалар мен жануар иелерінің жеке бас профилактикасына қ атысты шаралар белгіленеді. Қ ажет болғ ан жағ дайларда ауру қ ауіп тө ндіретін қ ызмет кө рсетушілерге екпе жұ мыстары ө ткізіледі (мысалы, сібір жарасы, т.с.с.).

Қ ұ тырық ошағ ын жою бойынша жоспар қ ұ растыру кезінде жануарлардың қ ұ тырық аурумен кү ресу шаралары туралы Нұ сқ аулық ты басшылық қ а алады.

Қ ұ растырылғ ан шаралар жоспарын аудан ә кімшілігінің басшысы бекітеді, оның орындалуына ауылшаруашылығ ы мекемелерінің басшылары мен малшаруашылығ ы мамандарыны, басқ ару органы қ ызметкерлерін, коммуналдық, орман, аң шылық шаруашылығ ы, ит асыраушылар қ оғ амы, аудан ә кімшілігінің ішкі істер бө лімі, ветеринария жә не медицина мекемелерінің (қ ұ тырық мысалындағ ыдай) қ ызметкерлерін жұ мылдырады.

Инфекциялық ауруларды профилактикалау бойынша пайдасы бар шаралардың бірі жануарлар организміне тірі немесе инактивирленген вакциналарды енгізу арқ ылы телімдік профилактика болып табылады. Қ азақ стан Республикасында, жақ ын жә не алыс шет елдерде қ ұ растырылғ ан телімді биологиялық препараттармен жануарларды тү рлі ә дістер кө мегімен иммунизациялайды. Вакциналарды тірі организмге енгізу ә дісі бойынша парентералды, энтералды жә не респираторлық ә дістерді айырады. Парентералдық ә діске теріасты, бұ лшық еттік, терішілік жә не тағ ы басқ а асқ азан торабын айналып ө те енгізілетін биопрепараттарды енгізу жолдарын жатқ ызады. Теріастылық жә не бұ лшық еттік иммунизациялау ә дістері кө птеп қ олданылады.

Энтералдық ә діс кезінде биопрепараттарды азық пен, сумен жеке немесе топтық тә сілде ауыз арқ ылы енгізеді. Бұ л ө те ың ғ айлы ә рі қ арапайым ә діс, дегенмен биологиялық тұ ррғ ыдан алғ анда жануарларда асқ азандық қ орғ аныс бө гет механизмінің болуына орай қ олданылуы кү рделі болып табылады. Энтералдық вакцинациялау кезінде салыстырмалы тұ рғ ыдан алғ анда препарат кө п шығ ындалады ә рі барлық дерлік жануарларда біркелкі қ ауырттық тағ ы иммунитет қ алыптаспайды. Респираторлық (аэрозолды, шаң тә різдес шашыраң қ ы) вакцинациялау ә дісі кезінде биопрепаратты тыныс алу жолдарына қ ұ рамында вакцинасы бар шашыраң қ ы кү йіндегі аэрозоль немесе шаң бө ліктері тү рінде енгізеді.

35 –кесте Жануарлар қ ұ тырығ ы ауруы ошағ ын жою бойынша жоспар

Бас ветеринар дә рігері тегі, аты-жө ні.

Айтарлық тай шектелінген кең істіктерде кө п мө лшерде жануар бастарын ұ стаумен байланысқ ан жағ дайларда, малшаруашылығ ы кешендерін қ арқ ынды тү рде ұ йымдастырғ анда, сонымен қ атар малшаруашылығ ы ү дерістерін механизациялау мен автоматизациялауда, қ олданыстағ ы вакциналарды шприц кө мегімен енгізу сынды дә стү рлік ә дістер қ азіргі заман талаптарына сай келе бермейді де практикағ а жаппай, экспресстік, аз ең бек шығ ынын талап ететін жә не ү немділеу вакцинопрофилактикалау ә дісін енгізу керек етіледі. Жануарларды иммунизациялаудың бірнеше ә дістері бар, олардың ішінде жаппай орындалатыны деп танылатыны: инесіз (ерітіндіні шашыратып енгізу), пероралдық (ауыз арқ ылы) жә не ингаляциялық (аэрогендік). Кө птеген зерттеулер кө рсеткеніндей осы аталғ ан ә дістердің барлығ ы иммуногенез механизмі мен ақ тық иммунизаторлық тиімділігі бойынша кә дімгі парентералдық иммунизациялаудан айырмашылығ ы аз. Осы аталғ ан иммунизациялардың айырмашылығ ы антигеннің иммундық органдарғ а жеткізілуі, лимфоидты ұ лпа, иммунокомпетенттік жасушалар тә різді қ андай анатомиялық -физиологиялық бө геттерді ө ткеруі керек екендігінде. Ингаляциялық жә не пероралдық иммунизация тері арқ ылы ө ткізілетін иммунизациялау ә дістерімен салыстырғ анда анатомиялық жаратылынғ ан физиологиялық, яғ ни табиғ и жолдармен (инфект тә різді) тері жамылғ ысының біртұ тастығ ын бұ збай енгізіледі.

Бірқ атар шетелдік зерттеушілердің мә ліметтері бойынша жаппай иммунизациялау ү шін перспективті (болашағ ы бар) деп танылатыны шашыратып егетін иньекторлар. Бұ л ә дістің артық шылығ ы оның жоғ ары ө німділігінде (сағ атына 1500 инъекцияғ а дейін), қ азіргі заманғ ы иньекторлардың ә мбебаптығ ы препаратты қ ажет терең дікке, ендікте енгізу мү мкіндігін береді, иньекциялайтын мө лшерлемелер диапазоны да ауқ ымды. Сонымен қ атар, шашыратып ө ткізілетін инъекция қ ауіпсіз екені дә лелденген, осы кезде инемен жасалатын (екпелік) иммунитеттен еш кем тү спейтін, тіптен асып тү сетін иммунитет қ алыптасуына жағ дай жасайды, «шприцтік» инфекциялардың, атап айтқ анда вирустық этиологиядағ ы жануарлар мен адамдардың иммун тапшылығ ы синдромын тудыратын инфекциялардың енуін болдырмайды.

Пероралды иммунизациялау ә дісі зертеушілерді ө зінің қ арапайымдылығ ымен, аз физикалық ең бек шығ ынын талап ететіндігімен еліктіреді. Алайда ол ә рдайымтиімді бола бермейді, ө йткені вакциналардың барлығ ы бірдей, ә рі толық мө лшерде асқ азан ішек торабынан организмге ө тіп, иммунокомпетентті жү йемен ө зара байланысқ а тү се бермейді. Аэрогендік иммунизациялаудың ө зге тү рлерден артық шылығ ы мен тиімділігі жануарлар мен қ ұ стардың кө птеген аурулары кезіндегі профилактикалық жұ мыстарғ а қ атысты зерттеулерде кө рнекі тү рде кө рсетілген.

Жануарларды иммунизациялаудың аэрозолдық ә дісі иммунизациялаудың тері асты ә дісіне қ арағ анда уақ ыт шығ ынына қ атысты (адам/сағ.) 8 ретке ө німдірек, ал қ ұ ралдық шығ ындарғ а қ атысты – 2-2, 7 ретке тиімдірек. Аталғ ан артық шылық тарымен қ атар бұ л иммунизациялау ә дісінің бірқ атар кемшін тұ стары да бар, оның бастысы вакцинаның кө птеп шығ ындалуы (10 одан да кө п ретке). Сонымен қ атар, аэрогендік иммунизациялау ә дісінің кемшін тұ сы квалификациясы жоғ ары мамандарды қ ажет етеді, арнайы бө лмелер мен жабдық тарды талап етеді. Жә не ең бастысы, бұ л ә діс қ оршағ ан ортаның экологиялық тазалығ ына кепілдік бере алмайды.

Инфекциялық аурулардың телімдік профилактикасы да иммундық сарысуларды (ауырып шық қ ан жануарлардан арнайы алынып, дайындалатын), глобулиндер мен иммунолактонды енгізу арқ ылы қ амтамасыз етіледі. Серопрофилактиканың бұ л ә дісі (пассивті иммунизация) жылдам (бірнеше сағ ат ішінде туындалатын), дегенмен аз уақ ыттық иммунитет (2-3 аптағ а дейінгі) қ алыптастырады.