Тақырып. Сумен қамту жүйелерінің негізгі құрылғылары

Сумен қ амтудың технологиялық жү йесінде негізгі звено – су алу қ ұ рылғ ысы. Бұ л қ ұ рылғ ыларлың тү рін жә не қ ұ рылымын таң дау су кө зінің тү рі мен сипатына, табиғ и жә не геологиялық шарттарғ а жә не жердің топографиясына байланысты жү ргізіледі.

Су кө зінің тү ріне байланысты су алу қ ұ рылығ ысы екі топқ а бө лінеді: беттік су кө здерінен су алуғ а арналғ ан қ ұ рылғ ылар жә не жер астынан су алуғ а арналғ ан қ ұ рылғ ылар.

Беттік су кө здерінен су алуғ а арналғ ан қ ұ рылғ ылар ө зендерге, су қ оймаларына жә не кө лдерге орнатылады. Бұ л топтың қ ұ рылғ ыларының қ ұ рылымын таң дағ анда келесідей талаптардың сақ талуын қ адағ алау керек: а) кө зден алынатын су шығ ыны тұ тынушының есепті су тұ тыну шығ ынын қ амтамасыз етуі жә не тұ тынушығ а толығ ымен берілуі; б) сумен қ амту жү йесінің суғ а ластушы заттардың тү суінен сақ талуы; в) су қ оймасына балық тың келмеуі.

Суды алып беру сенімділігіне байланысты барлық су алу қ ұ рылғ ылары ү ш категорияғ а бө лінеді: а) суды ү здіксіз алып бееретін су қ абылдағ ыштар; б) су алуда 5 сағ аттық ү зілістер жасау немесе бір ай бойына оның мө лшерін азайту мү мкіндігі бар қ абылдағ ыштар; в) 3 тә улікке дейін су алуды тоқ тата алатын қ абылдағ ыштар.

Алынатын су мө лшеріне қ арай су қ абылдағ ыштар былай бө лінеді: а) ө ндірімділігі аз қ абылдағ ыштар (су алуы 1 м³/сағ кем); б) ө німділігі орташа (су алуы 1-ден 6 м³/сағ); в) ө німділігі жоғ ары қ абылдағ ыштар (6 м³/сағ жоғ ары).

Орналасу орны бойынша су қ абылдағ ыштар ағ ындық, жағ алық, плотиналық жә не т.б. болып бө лінеді.

Жағ алауларда су алу шартын қ анағ аттандыратын ойпатты жерлер бар болса, онда жағ алық су алу қ ұ рылымдарын салады. Бірінші кө теру станцияларын су алу қ ұ рылымымен бір ғ имарат ішіне орнатуғ а немесе жеке орнатуғ а болады. Оғ ан байланысты жағ адан су алу қ ұ рылымын екі тү рге жіктейді: біріктірілген жә не жеке.

Жағ алық су алу қ ұ рылымының жеке тү рдегі схемасы 53-суретте кө рсетілген. Су алу А жә не Б секцияларына бө лінген екі қ ұ дық тү рінде орындалғ ан.

53-сурет.

1-қ ұ дық; 2 – кіру терезелері; 3 – сору қ ұ быры; 4 – тор; 5 – қ абырғ а; 6 – қ ызметшілер бө лмесі; 7 – І-кө теру сорғ ысы; 8 – сорғ ы станциясы ғ имараты; 9-галерея; 10-су қ ұ бырлары.

Тормен жә не жаппа тетігімен қ амтылғ ан 2-кіру терезесі арқ ылы енген су А секциясына тү седі. А секциясынан шық қ ан су 5-қ абырғ ада орнатылғ ан 4 -тор арқ ылы ө тіп, Б секциясына тү седі де 3-сору қ ұ бырлары арқ ылы 7-сорғ ығ а беріледі.Бақ ылауғ а ың ғ айлы болу ү шін 3-сору қ ұ бырлары 9-галереяда тартылғ ан.

Пайдалану кезінде қ иындық тар туғ ызбау ү шін жә не торларды тазарту мү мкіндігі ү шін қ абылдағ ы екі бө лікке бө лінген. Айта кететін мә селе - жоғ арғ ы су алу терезесі-2 жоғ арғ ы су дең гейінен, ал тө менгі терезе – тө менгі су дең гейінен тө мен орналасуы керек.

Жағ алаудан су алу дың біріктірілген схемасы 54-суретте кө рсетілген.

54-сурет.

1-қ ұ дық; 2-жоғ арғ ы терезе; 3 – сору қ ұ быры; 4-тор; 5-қ абырғ а; 6-І-кө теру сорғ ысы; 7-су қ ұ быры.

Жайдақ жағ алаулар мен таяз суларда ағ ындық типті су алу қ ұ рылғ ылары қ олданылады (55-сурет). Бұ л жағ дайларда су жағ адан алыс орнатылғ ан 1- су алғ ыш арқ ылы алынады. Ірі қ иыршық тар тү сіп кетпеуі ү шін оғ ан тор орнатылады.

55-сурет.

1-су алғ ы; 2 - ө здігінен су ағ у қ ұ быры; 3-жағ алау қ ұ дығ ы; 4-сорғ ының сору қ ұ бырлары; 5-сорғ ылар; 6-І-кө теру сорғ ы станциясы; 7-су қ ұ бырлары.

Жоғ арыда қ арастырылғ аннан басқ а жү збелі су алу қ ұ рылғ ылары (су дең гейі ерә уір жә не су шығ ыны аздап ө згеріп тұ ратын) немесе су қ абылдағ ыш ожау деп аталатын қ ұ рылғ ы тү рлері бар.

Шаруашылық -ауыз су жү йелерінде жоғ ары сапалы су алу ү шін жер асты су қ абылдағ ыштары кең інен қ олданылады. Жер асты сулары ә р тү рлі терең діктерде орналасады. Осығ ан байланысты жер асты су алу қ ұ рылғ ыларын мынадай тү рлерге бө леді: қ ұ бырлық қ ұ дық тар; шахталық қ ұ дық тар; кө лденең су жинағ ыштар; инфильтрациялық су жинағ ыштар; бұ лақ суларын жинағ ыштар.

Қ ұ бырлық қ ұ дық тар жер асты сулар ө те терең (10м терең) орналасқ анда қ олданылады, жерге бұ рғ ылау нә тжесінде енгізіледі (56-сурет). Ішіне топырақ тың қ ұ ламауы ү шін қ абырғ аларын болат қ ұ бырлармен бекітеді, ал су алынатын қ ұ бырлық қ ұ дық тың бас жағ ына сү згі орнатылады.

56-сурет. 1-техникалық колонна; 2-пайдалану колоннасы; 3-жалғ ау муфтасы; 4-сальник; 5-сү згі колоннасы; 6-судың статикалық дең гейі; 7-депрессиялық қ исық.

Су қ уаты аз, терең дігі 10 м-ге дейінгі жер асты су кө здеріне шахталық қ ұ дық тар орнатады (57-сурет).Олардың диаметрі 1-ден 1, 5 м, қ абырғ алары кірпіштен, бетоннан жә не т.б. материалдардан орындалады.

Терең орналаспағ ан жер асты суларын кө лденең су жинағ ыштар арқ ылы (58-сурет) алуғ а болады, олар дренаж каналдары немесе қ ұ бырарынан, су жинау қ ұ дығ ынан жә не сорғ ы станциясынан тұ рады.

Егер ө зен аң ғ ары су ө ткіш топырақ тан қ ұ ралса, онда инфильтрациялық су жинағ ыш

шахталық қ ұ дық тар орнатуғ а болады.

57-сурет. 1-қ ақ пақ; 2-желдету қ ұ быры; 3 –отмостка; 4-саз қ ұ лып; 5-су дең гейі; 6-депрессиялық қ исық; 7-сү згі материалы

58-сурет. 1-қ ұ бырлық дренаж; 2- су жина қ ұ дығ ы; 3-жер асты суының статикалық дең гейі; 4-су ө тпейтін қ абат.

Бұ лақ суларын жинау ү шін каптеж камералары қ олданылады, олар суды жинап, оғ ан лас заттар тү суінен сақ тайды.

Су қ абылдағ ыштан тазарту қ ұ рылғ ыларына су сорғ ы станцияларының кө мегімен жеткізіледі. Сорғ ы станциясының қ ұ рамына қ озғ алтқ ыш жетекті сорғ ылар, бақ ылау-ө лшеу аспаптары орнатылғ ан қ ұ бырлар жә не жаппа-реттеу арматуралары кіреді.

Арналу мен орналасуы бойынша сорғ ы станциялары І жә не ІІ кө теру станциялары болып бө лінеді. І кө теру станциясының сорғ ылары суды су кө зінен алып, тазарту орындарына жеткізуге арналады. Егер су тазартуды керек етпесе, І кө теру станциясы су тарату тармақ тарына немесе су резервуарларына су береді. І кө теру станциясының схемалары 59-суретте берілген.

59-сурет. 1-Су алу қ ұ рылғ ылары; 2- І-кө теру сорғ ы станциясы; 3-арынды қ ұ бырлар.

а) –жағ алық біріктірілген станция тү рі; б) жағ алық жеке станция; в) – ағ ындық біріктірілген станция; г) – ағ ындық жеке станция.

ІІ кө теру сорғ ы станциялары тазарту қ ұ рылғ ыларынан кейін орнатылады, да тұ тынушыларғ а таза су жеткізуге арналады. ІІ кө теру сорғ ы станциясыны жинақ ты схемасының тү рлері 62-суретте берілген.

60-сурет. 1- І-кө теруу арынды қ ұ бырлары; 2 – І-кө теру сорғ ы станциясы; 3-таза су резервуары; 4- ІІ-кө теру сорғ ы станциясы; 5-су арынды қ ұ бырлар.

Сорғ ы станциясының негізгі жабдығ ы ретінде кө лденең жә не тік ортадан тепкіш сорғ ылар, поршеньді сорғ ылар жә не т.б. қ олданылады.

Табиғ и су кө здерінен алынғ ан су сапасының ГОСТ талаптарынан қ аншалық ты ауытқ итынын тазарту қ ұ рылғ ыларында анық тайды. Қ алаларды сумен қ амтуда қ олданылып жү рген, кең інен таралғ ан ә дістер мыналар: мө лдірлеу – судағ ы қ алқ ымалы заттардан тазарту; тү ссіздендіру – су тү сін жою; тұ щыту – су қ ұ рамындағ ы тұ здарды шекті мө лшерге дейін азайту; зарарсыздандыру – ауру туғ ызатын бактерияларды жою.

Сонымен қ атар, су сапасын жақ сартудың арнайы ә дістері қ олданылуы мү мкін: темірсіздендіру; фторлау; фторсыздандыру; жұ мсарту; газсыздандыру жә не т.б.

Су тазарту жү йелерінің технологиялық схемалары реагентті, реагентсіз, арынды жә не арынсыз болуы мү мкін.

Су сапасын жақ сартудың технологиялық схемасы 61-суретте кө рсетілген.

Су сапасын жақ сартуда бірінші технологиялық опреация – мө лдірлеу. Суды мө лдірлеудегі негізгі процестер: коагуляциялау, тұ ндыру жә не сү згіден ө ткізу.

Коагуляциялаудың мақ саты – тұ ндыру жә не сү згілеуден ө тпейтін майда қ алқ ымалы заттар мен коллоидті-дисперсті заттарды ірілендіру. Коагуляцмя процесі суғ а арнайы реагенттер қ осу салдарынан жү реді, нә тижесінде судағ ы бетіне қ алқ ымалы заттар жинайтын коагулент ұ лпалары тү зілетін химиялық реакциялар жү реді. Қ алқ ымалы заттар жинағ ан коагулент ұ лпасы тұ нбағ а айналады. Коагуляциялауда реагент ретінде кү кірт қ ышқ ылды алюминий Al₂(SO₄)₃x18H₂O, кү кірт қ ышқ ылды темір FeCl₃x6H₂O қ олданылады.

61-сурет. 1- І-кө теру сорғ ы станциясы; 2- микросү згі; 3 – реагент шаруашылығ ы; 4- араластырғ ыш; 5 – ұ лпа тү зілу камерасы; 6- тұ ндырғ ыш; 7- су сү згілеу немесе иіссіздендіру қ ондырғ ысы; 8- мө лдірлеу сү згісі; 9-суды зарарсыздандыру қ ондырғ ысы; 10– таза су резервуары; 11- ІІ-кө теру сорғ ы станциясы.

Реагентті сумен араластыру ү шін арнайы араластыру қ ұ рылымдары қ арастырылады. Су дайындауда қ олданылып келе жатқ ан араластырғ ыш тү рлері: тесікті, қ абырғ алы, қ ұ йынды жә не механикалық. Мысал ретінде, 62-суретте темірбетон астаудан жасалғ ан, бірнеше қ абырғ ысы бар тесікті d=50 мм араластырғ ыш схемасы кө рсетілген.

Соң ғ ы уақ ыттарда тік қ ұ йынды араластырғ ыштар кең таралып келеді (63-сурет)

Араластырғ ыштан кейін су ұ лпа тү зілу камерасына тү сіп, тиімді коагуляция жү ргізіледі. Су дайындауда қ абырғ ылық ты, су иірімді, қ ұ йынды, біріктірілшген (тұ ндырғ ышпен) жә не т.б. ұ лпа тү зу камералары қ олданылады. Тұ ндырғ ышпен біріктірілген ұ лпа тү зу камерасының схемасы 64-суретте берілген. Мұ ндай камераның тө менгі жағ ында перфорирленген қ ұ бырлар тартылады да олар арқ ылы коагулент беріледі. Жылдамдығ ы 2-3 мм/с ағ ып жатқ ан суда коагулент ұ лпасы тү зіліп, қ алқ ып қ алады.

64-сурет. 1-су кіруі; 2- су шығ уы; 3- ұ лпа тү зілу камерасы; 4- қ алқ ымалы тұ нба қ абаты; 5- тұ ндырғ ыш; 6- тұ нба ә кететін қ орап; 7- тұ нбаны ә кету.

Ұ лпа тү зу камерасынан шық қ ан су тұ ндырғ ышқ а ә келінеді, мұ нда неғ ұ рлым ірі заттар тұ ндырылады. Су тазартуда қ олданылып жү рген тұ ндырғ ыштар сұ йық тық қ озғ алысына қ арай былай бө лінеді: кө лденең, тік жә не радиалды. Мысал ретінде кө лденең тұ ндырғ ыштың схемасы 64-суретте беріліп отыр. Мұ ндай тұ ндырғ ыш ұ зындығ ы 40 ÷ 100 м тік бұ рышты резервуар болып келеді. Мұ ндай тұ ндырғ ыштағ ы су аз жылдамдық пен (2÷ 6 м/с) қ озғ алады жә не қ алқ ыма заттар ауырлық кү ші салдарынан тұ нба тү зіп ыдыс тү біне шө геді де, перферирлі қ ораптан алып кетіледі. Тұ ндырғ ыштан кейін фторлау немесе иіссіздендіру ү шін реагенттер қ осылады жә не су мө лдірлеу сү згілеріне жіберіледі. Су дайындау саласында кең інен терелғ ан «баяу» жә не «жылдам» сү згілер сү зу жылдамдығ ы бойынша ажыратылады (баяу сү згілерде w=0, 1÷ 0, 2 м/сағ; ал жылдам сү згілерде w=6÷ 10 м/сағ). Кө п қ олданысқ а ие болғ ан жылдамдық ты сү згінің схемасы 65-суретте берілді.

65-сурет. 1-сү згі материалының қ абаты; 2 –қ иыршық тас қ абаты; 3 – дренаж коллекторы; 4- қ алта; 5 – мө лдірлеуге су кіруі; 6- мө лдір судың шығ уы; 7- шайма судың кіруі; 8- шайма судың шығ уы.

Уақ ыт ө те келе, сү згі материалы қ алдық заттарғ а толып, сү згіні регенерациядан ө ткізіп тұ рады (кем дегенде тә улігіне бір рет), сү згі материалы сү зу бағ ытына қ арсы шайынды сумен жуылады. Мө лдірлеу сү згісінен ө ткен соң суды зарарсыздандыру реагенттері қ осылады (61-суретті қ ара) да, тазартылғ ан су таза су резервуарына жіберіледі, ол жерден су ІІ-кө теру сорғ ы станциясының кө мегімен сумен қ амту жү йесінің тармақ тарына беріледі.

Ұ сынылатын ә дебиеттер: 7-негізгі [13-28; 59-93]; 12-қ осым. [161-179; 194-199; 207-210; 215-238].

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Су алу қ ұ рылғ ыларының тү рлері мен схемалары.

2. Сорғ ы станцияларының арналуы, олардың тү рлері жә не схемалары.

3. Тазарту қ ұ рылғ ыларында су ө ң деудің негізгі ә дістері.

4. Тазарту қ ұ рылымдарының негізгі жабдық тары мен жалпы схемасы.

13 тақ ырып. Канализация жү йелері.

Канализация жү йесі дегеніміз – адамдардың тіршілігі мен ө неркә сіптік мекемелер іс-ә рекеті нә тижесінде тү зілетін лас суларды жинауғ а, ә кетуге жә не тазартуғ а арналғ ан инженерлік қ ұ рылымдар жү йесі.

Пайда болуы жә не ластану сипатына байланысты лас сулар ү ш топқ а бө лінеді: шаруашылық, атмосфералық жә не ө ндірістік.

Тұ рмыстық лас сулар қ ол жуғ ыштан, ванналлар мен ә жетханалардан, моншадан, кір жуу орындарынан, душтардан жә не т.б. орындардан жиналады. Тұ рмыстық лас сулар ө те лас болып саналады. Олардың қ ұ рамында минералдық, органикалық ластанулар мен ауру туғ ызатын микроорганизмдер болады. Оларды табиғ и су қ оймаларына тастар алдында тазарту керек.

Атмосфералық лас сулар жауын дауып, қ ар ерігенде пайда болады жә не қ ала жә не ө ндірісітік мекеменің территориясындағ ы лас заттармен ластанады. Бұ л сулар салыстырмалы тү рде таза болып есептеледі жә не санитарлық бақ ылау орындары бұ л суларды тазартусыз табиғ и су қ оймаларына жіберуге рұ қ сат етеді. Ө неркә сіптік лас сулар қ ұ рамы бойынша алуан тү рлі болып келеді. Бұ л сулар ө ндіріс технологиясымен қ алдық тарды ә кетуге байланысты ластанады. Ө ндірістік лас сулар арасында қ ұ рамы жағ ынан салыстырмалы тү рде таза немесе адамдар, жануарлар жә не ө сімдіктер ә леміне нұ қ сан келтіретіндей лас сулар болады. Қ ажет болғ ан жағ дайда, ө ндірістік лас сулар арнайы тазартудан ө туі керек.

Кейбір лас сулар сипаты, концентрациясы жә не қ ұ рамы бойынша тү рлі тазарту ә дістерін қ ажет етеді, сондық тан оларды ә кету ү шін жеке канализация жү йелері тартылады.

Канализацияның ү ш тү рі бар: жалпығ а бірдей, жеке жә не толық жеке емес.

Жалпығ а бірдей канализация - барлық лас су тү рлерін бір канализация тармағ ымен тазарту орындарына жеткізуге арналады.

Жеке канализация жү йесі – жекелеген канализациямен лас су ә кетуге арналады.

Толық жеке емес канализация жү йелері тұ рмыстық лас суларды ә кетуге жә не ө ндірістік лас суларды ә кетуге арналғ ан жү йе.

Лас сулады жинау, ә кету, тазарту жә не су қ оймасына жіберу жұ мыстары канализация жү йесі арқ асында атқ арылады жә не ол мынадай элементтерден тұ рады: ү й ішілік жә не цехтық канализация қ ұ рылымы; сыртқ ы квартал ішілік канализация тармағ ы; сыртқ ы кө шелік канализация тармақ тары; сорғ ы станциялары, арынды қ ұ бырлар, тазарту орындары; лас суды су қ оймасына жіберу.

Ү й ішілік канализация (66-сурет) лас суды қ абылдау мен ғ имарат сыртына шығ аруғ а арналады.

66 сурет. 1-қ ол жуғ ыш; 2-унитаз;

3-раковина; 4-ванна; 5-гидрозатвор;

6-ә кету қ ұ быры; 7-желі; 8-тазарту;

9-шығ ару қ ұ дығ ы; 10-шығ ару.

Раковиналарда, қ ол жуғ ыштардан, унитаз, ванна жә не т.б. санитарлық -техникалық аспатардан ө зіндік ағ у арқ ылы желілерге, одан аулалық қ ұ дық қ а ағ ады. Канализация жү йесін желдету шатырдағ ы бө лмелер арқ ылы ауа шығ ару арқ ылы іске асады. Сыртқ ы квартал ішілік тармақ (67-сурет) аулалық қ ұ дық тардан лас суды жинап, кө шелік канализация жү йесіне тасымалдауғ а арналады. Квартал ішілік қ ұ бырларды і=0, 01 ең іспен тартады жә не соң ына бақ ылау қ ұ дығ ын орнатады.

(67-сурет. 1-шығ ару; 2-шығ ару қ ұ дығ ы; 3-бақ ылау қ ұ дығ ы; 4-квартал іші тармағ ы; 5- кө ше тармағ ы қ ұ дығ ы; 6-кө ше канализациясының тармағ ы; 7- бақ ылау қ ұ дығ ы).

Сыртқ ы кө шелік канализация тармақ тары (68-сурет) квартал ішілік канализация тармақ тарынан лас су жинап, оларды канализация коллекторына жіберуге арналады. Канализация коллекторлары арқ ылы лас сулар сорғ ы станциясына, одан тазарту орындарына жіберіледі.

Жердің рельефінің кү рделілігіне байланысты канализация жү йесінің схемасы перпендикуляр, қ иылысқ ан, тармақ талғ ан жә не аумақ тық болып тартылады.

коллекторы; 4- сорғ ы станциясы; 5- тазарту орындары.

Қ иылысқ ан схема деп жағ ағ а бойлай орналасқ ан, лас суды жинауғ а жә не ә кетуге арналғ ан жинақ таушы коллектор қ олданылатын схеманы айтады (68, б-сурет).

Тарамды канализация схемасы деп канализация коллекторлары жағ ағ а параллель тартылғ ан схеманы айтады (68, в-сурет).

Аумақ ты канализация схемасын қ ала территориясында лас су ө здігінен ағ атын жағ дайы жоқ аумақ тар болғ ан кезде қ олданылады. Бұ л жағ дайда (68, г-сурет) жоғ ары орналасқ ан аумақ тардан лас су ө здігінен ағ ып келеді де, тө мен орналасқ ан жерлерден тазарту орындарына сорғ ы кө мегімен жеткізіледі.

Канализациялық сорғ ы станциялары лас сулар ө здігінен ағ ып келу мү мкіндігі болмағ ан кезде қ олданылады. Канализациялық сорғ ы станциялары сорғ ылар орналасқ ан машина бө лімінен, сорғ ыларғ а келіп тү сетін лас су ағ ынының бік келкі болуын тұ рақ тандыратын қ абылдау резервуарынан тұ рады. Лас су айдайтын сорғ ы станциялары орындайтын функциясына байланысты былай бө лінеді: 1) жекелеген аудандардың тө мен орналасқ ан коллекторларынан жоғ ары орналасқ ан коллекторларына лас су айдайтын аудандық; 2) барлық территориядан тазарту орындарына лас су айдайтын басты. Сонымен қ атар, канализациялық сорғ ы станциялары: а) қ абылдау резервуарының сорғ ы ғ имаратына орналасуына қ арай - бө лек орналасқ ан жә не біріккен болып; б) сорғ ы агрегаттарының жер бетіне орналасуына қ арай - терең емес (4 м-ге дейін), жартылай терең (7 м-ге дейін) жә не шахталық тү рдегі (7 м-ден терең) станция болып; в) орнатылғ ан сорғ ы агрегатының тү ріне қ арай – кө лденең, тік жә не осьтік сорғ ылы болып бө лінеді.

Мысал ретінде, 69-суретте терең емес, қ абылдау резервуары бө лек орнатылғ ан жә не кө лденең сорғ ылы канализациялық сорғ ы станциясының схемасы берілген.

Лас суды тасымалдау ү шін тү рлі материалдардан жасалғ ан канализация қ ұ бырлары қ олданылады (керамика, асбоцемнт, бетон, темірбетон, шойын жә не пластик) жә не олардың

кө лденең қ имасының пішіні де ә р тү рлі - дө ң гелек, эллипс, жартылай эллипс тә різді, астау тә різді жә не т.б. (70-сурет).

Канализация жұ мысын бақ ылау ү шін, сонымен қ атар, тазалап отыру ү шін канализациялық бақ ылау қ ұ дығ ы орнатылады. СНиП талаптарына сай олар мынадай жерлерде қ арастырылады: канализация қ ұ бырларының қ осылғ ан жерінде; қ ұ бырлардың диаметрі, ең ісі жә не бағ ыты ө згерген тұ старда; тү зу учаскелерде (қ ұ быр диаметрі 150-ден 600 мм-ге дейін – 50 м сайын, қ ұ быр диаметрі 600-ден 1400 мм-ге дейін – 75 м сайын, қ ұ быр диаметрі 1400 мм-ден жоғ ары болғ анда – 150 м сайын).

Арналуына байланысты бақ ылау қ ұ дық тарын сызық тық, бұ рылыстық, жалғ ау, ө згерістік жә не шайма қ ұ дық тары деп бө леді.

71-сурет. 1- ө ң еш; 2- жұ мыс камерасы; 3-люк; 4-бетон астау; 5-қ ұ быр.

Канализация қ ұ дық тары жұ мыс камерасы мен ө ң ештен тұ рады (71-сурет). Қ ұ дық ө ң еші жұ мыс камерасының плитасы ү стіне орнатылады. Оның биіктігі тармақ тың тө селу терең дігіне байланысты анық талады. Ө ң еш диаметрі – 700 мм. Қ ұ дық қ а тү сі ү шін ө ң еш қ абырғ алары мен жұ мыс камерасына тұ тқ алар орнатылады.

Қ ала канализация тармақ тарында кө бінесе, жақ сы гидравликалық жә не техника-экономикалық кө рсеткіштерге ие болғ ан, сыртқ ы кү ш ә серлеріне тө зім беретін жә не пайдалану мен монтаждау кезінде ың ғ айлы дө ң гелек қ ималы қ ұ бырлар қ олданылады. Канализация қ ұ бырлары кимелі (раструбные) немесе тегіс ұ шты болып келеді (72-сурет).

72-сурет.

а) – кимелі қ ұ бырдың жасалуы: 1- керамикалық қ ұ быр; 2- смола майына батырылғ ан жіп; 3- цемент қ ұ лып. б)–асбоцемент қ ұ бырды жапсарлай жалғ ау: 1- қ ұ быр; 2- резина сақ ина; 3- муфта. в) – шойын фланецті муфтамен жалғ ау: 1- қ ұ быр; 2- фланец; 3-бұ ранда; 4-втулка; 5- резина сақ ина.

Лас сулар су қ оймасына тасталмас бұ рын тазартудан ө теді. Қ ала канализацияларында тазартудың екі ә дісі қ олданылып келеді: механикалық жә не биологиялық. Механикалық тазарту сү згіден ө ткізу мен тұ ндыруды қ арастырады. Бұ л кезде лас сулардан механикалық жә не органикалық ірі дисперсті заттар алынып тасталады. Қ ажет болғ ан жағ дайда, механикалық тазартудан ө ткен суды биологиялық тазартудан ө ткізеді. Биологиялық тазарту механикалдық тазартудан кейін лас су қ ұ рамында қ алғ ан органикалық заттарды аэробты бактериялармен қ ышқ ылдандыруғ а негізделеді.

Ұ сынылатын ә дебиеттер: 7 негізгі [126-133; 142-145; 152-153]; 12 қ осым. [273-280; 282-287; 305-312].

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Канализация жү йесі дегеніміз не?

2. Лас судың жіктелуі жә не сипаттары.

3. Канализация жү йелерінің тү рлері.

4. Ү й іші канализация жү йесінің негізгі элементтері жә не схемасы.

5. Квартал іші жә не кө шелік канализация схемалары.

6. Канализациялық сорғ ы станцияларының тү рлері.

7. Канализациялық қ ұ бырлар мен қ ұ дық тардың тү рлері.