Тақырып. Сумен қамту жүйелері туралы жалпы түсініктер

Елді мекендер мен ө неркә сіп орындарын сапалы сумен қ амтудың санитарлық -гигиеналық жә не шаруашылық маң ызы зор. Қ азіргі замағ ы қ алалар мен ө неркә сіптік ө ндіріс орындарының қ ажеттілігі ү шін қ атаң талаптарғ а сай сападағ ы ү лкен су қ оры қ ажет.

Табиғ и су кө здерінен су алуғ а, оның сапасын жақ сартуғ а (яғ ни тазартуғ а) жә не тұ тыну орындарына жеткізуге арналғ ан инженерлік қ ұ рылымдар кешені сумен қ амту жү йесі деп аталады.

Сумен қ амтуғ а арналғ ан табиғ и су кө здері негізінен екі топтан тұ рады:

1. Беттік су кө здері - ө зендер, кө лдер жә не су қ оймалары;

2. Жер асты су кө здері – артезиан сулары мен бұ лақ тар.

Ө зен сулары лайлылығ ымен (ә сіресе, су тасу кездерінде), қ ұ рамында органикалық заттардың, бактериялардың жә не ө зіндік тү сінің болуымен ерекшеленеді. Солай бола тұ ра, ө зен сулары қ ұ рамында тұ здар аз болады.

Кө лдер мен су қ оймаларының суларында қ алқ ыма заттар аз болады, ө зіндік тү сі болады, қ ұ рамында органикалық заттар кө п жә не жаз кездерінде планктома кездеседі. Кө л суларының минерал қ ұ рамы ә р тү рлі болуы мү мкін.

Беттік су кө здерінің сапасы атмосфералық жауын-шашынның тү су қ арқ ындылығ ына, қ ардың еруіне жә не беттік ағ ын сулардың ластауына байланысты болады.

Жер асты сулары қ ұ рамында, ә детте, қ алқ ыма заттар кездеспейді, болса да, ө те аз мө лшерде кездеседі жә не тү ссіз болып келеді. Олардың санитарлық сапасы ө те жоғ ары, бірақ кө бінесе ө те минералды, қ аттылығ ы жоғ ары жә не қ ұ рамында темір кездеседі.

Табиғ и су кө здері суларының сапасымен басты тұ тынушы топтарының су сапасына қ оятын талаптарын салыстыра келе, мынадай қ орытынды жасауғ а болады: елді мекендерді сумен қ амту ү шін жер асты сулары тиімді су кө зі болып табылады (егер минералдылығ ы ө те жоғ ары болмаса).

Іс жү зінде, кө птеген кіші қ алалар мен орташа ауқ ымды қ алалардың басым бө лігі жер асты суларымен қ амтамасыз етілген. Кө птеген ірі қ алалар толығ ымен немесе басым бө лігі беттік су кө здерін тұ тынады. Сонымен қ атар, бірнеше ірі ө неркә сіп ө ндірістері, тіпті кейбір қ алалар тең із суын тұ тынады.

Табиғ и суларда (беттік жә не жер асты) айналу процесі нә тижесінде қ оршағ ан ортадан тү сетін тү рлі қ оспалар кездеседі. Су қ ұ рамындағ ы барлық қ оспалар дисперстік дә режесіне байланысты ү ш топқ а бө лінеді:

1. ірі дисперсті немесе қ алқ ымалы қ оспалар;

2. коллоиднодисперсті қ оспалар;

3. молекулалы-ионодисперсті қ оспалар.

Ірі дисперсті (қ алқ ымалы) қ оспаларғ а ө лшемі 10 ммкм ірі тү йіршіктер жатады. Ірі дисперсті қ оспалар механикалық сү згілер арқ ылы ұ сталынады жә не олар уақ ыт ө те келе тұ нба тү зуге қ абілетті.

Колоиднодисперсті қ оспаларғ а ө лшемі 1-ден 10 ммкм-ге дейінгі тү йіршіктер жатады. Бұ ндай қ оспаларды механикалық сү згімен ұ стау мү мкін емес, жә не олар ұ зақ уақ ытқ а дейін тұ нба тү збейді.

Молекулалы-ионодисперсті қ оспаларғ а ө лшемі 1 ммкм-нен кіші, яғ ни молекулалық жә не иондық ыдырайтын (суда еріген тұ здар, сілтілер, қ ышқ ылдар жә не т.б.) қ оспалар жатады.

Табиғ и сулардың сапасы тө мендегі кө рсеткіштермен сипатталады:

1. Температура. Бұ л кө рсеткіш - тү рлі кө здерден келіп тү сетін су температурасын сипаттайды.

2. Қ алқ ымалы заттар (лайлылығ ы). Бұ л кө рсеткіш – судағ ы ірі дисперсті заттардың болу дә режесін сипаттайды.

3. Тү стілігі. Бұ л кө рсеткіш – су қ ұ рамында гуминді заттардың немесе фульвоқ ышқ ылының болуымен тү сіндірілетін, су тү сін сипаттайды жә не платино-кобальт шкаласы бойынша градуспен ө лшенеді.

4. Иісі мен дә мі. Су иісі табиғ и (батпақ, саз, кү кіртті сутек жә не т.б. иісті) жә не жасанды (феноль, мұ най, хлорлы жә не т.б. иісті) болады. Су дә мі ащы, тұ зды, қ ышқ ыл жә не тә тті болуы мү мкін. Судың иісі мен дә мін араластыру дә режесіне байланысты бес балдық жү йемен былай бағ алауғ а болады: ө те ә лсіз, ә лсіз, байқ алатын, анық байқ алатын жә не ө те кү шті.

5. Қ ышқ ылдануы. Бұ л су қ рамындағ ы органикалық заттардың болу дә режесін сипаттайтын жанама кө рсеткіш. Ол 1 л судағ ы органикалық заттардың қ ышқ ылдануына жұ мсалатын оттегінің немесе калий перманганатының шығ ынымен ө лшенеді.

6. рН - сутекті кө рсеткіші. Бұ л кө рсеткіш қ ышқ ылдық дә рә жесін немесе судың сілтілігін сипаттайды жә не судағ ы рН сутегі иондарының концентрациясымен анық талады. рН=7 болғ анда, су нейтралды, ал рН< 7 болғ анда қ ышқ ыл, рН> 7 болғ анды сілтілі.

7. Қ ұ рғ ақ қ алдық. Бұ л кө рсеткіш суда қ ұ рамында молекулалы жә не коллоиднодисперсті минерал жә не органикалық заттардың болуын (мг/л) сипаттайды. Ол суды буландырып, қ алғ ан қ алдық ты 105 ÷ 110 ⁰С кептіру арқ ылы анық талады.

8. Қ аттылық. Бұ л кө рсеткіш судағ ы қ ақ тү зетін кальций мен магнийдің тұ здарының болуымен сипатталады (мг-экв/л). Судың жалпы қ аттылығ ы, магний мен кальцидің бикарбонатының болуымен тү сіндірілетін - карбонатты жә не кальций мен магнийдің хлоридтері мен сульфаттарының болуымен тү сіндірілетін - карбонатты емес болып бө лінеді.

9. Сілтілік. Бұ л кө рсеткіш суда гидроксид аниондарының жә не ә лсіз қ ышқ ылдар – бикарбонат, карбонат, силикат жә не т.б. аниондарының болуымен сипатталады. Ион тү ріне байланысы гидрантты, бикарбонатты, карбонатты, силикатты жә не т.б. болып бө лінеді.

10. Темір, марганец, иод жә не фтор қ ұ рамы. Бұ л кө рсеткіштер су қ ұ рамында темір, марганец, иод жә не фтор болуын сипаттайды.

11. Хлоридтер мен сульфаттар қ ұ рамы. Бұ л кө рсеткіштер су қ ұ рамында кальций, магний жә не натрий тұ здары тү рінде кездесетін хлоридтер мен сульфаттардың болуыен сипаттайды.

12. Бактериалдық ластану. Бұ л кө рсеткіш судағ ы бактериялардың болуын кө рсетеді жә не 1 мл судағ ы бактериялар санымен немесе коли-титр-мен (шек палочкасы табылғ ан ең аз су мө лшері) анық талады.

Қ алалар мен елді мекендердегі негізгі су тұ тынушылар – халық пен ө неркә сіптік ө ндіріс орындары. Ө ртке қ арсы шараларғ а су тұ тынушылар ерекше топты қ ұ райды.

Елді мекендерді сумен қ амту жү йелері табиғ и суларды алуды, оны тазартуды (қ ажет болғ ан жағ дайда) жә не тұ тыну орнына жеткізуді қ амтамасыз етуі тиіс. Бұ л міндеттерді орындау ү шін сумен қ амту жү йелерінің қ ұ рамында тө мендегідей қ ондырғ ылар болуы қ ажет:

1. Су алу қ ұ рылымдары – оның кө мегіімен су кө здерінен су алынады;

2. Су кө теру қ ұ рылымдары (сорғ ы станциялары) – суды тазатру, сақ тау жә не тұ тыну орындарына жеткізуге арналғ ан қ ұ рылымдар;

3. Су сапасын жақ сартуғ а арналғ ан қ ұ рылымдар- суды тазартып, ө ң дейді;

4. Су ө ткізгіштер мен су қ ұ бырлары тармақ тары – суды тұ тыну орындарына жеткізеді;

5. Су арынды шанақ тар мен резервуарлар – реттеуші жә не су қ оры ролін атқ арады.

Негізгі су ағ ызу қ ұ рылымдарының ө зара орналасу схемасы 50-суретте кө рсетілген.

Су тұ тыну сипатына жә не жергілікті ерекшеліктерге байланысты сумен қ амту схемасында ө згерістер болуы мү мкін.

5 4 1

6

3 2

50-сурет.

1-су алу қ ұ рылғ ысы; 2 – сорғ ы станциясы; 3- тазарту қ ондырғ ысы; 4- таза су резервуары; 5 – ІІ-кө терудің сорғ ы станциясы; 6 – су қ ұ бырлары; 7 – су арынды шанақ; 8 – су қ ұ бырлары тармақ тары.

Іс жү зінде кездесетін алуан тү рлі сумен қ амту жү йелерін тө мендегі ү лгіде сипаттары бойынша жіктеуге болады.

Жалпы арналуы бойынша сумен қ амту жү йелері былай бө лінеді: 1) коммуналдық; 2) ауыл шаруашылық; 3) ө ндірістік.

Мақ сатты арналуы бойынша: 1)шаруашылық – ауыз су; 2) шаруашылық - ө ртке қ арсы; 3) шаруашылық - ө ндірістік; 4) суару; 5)ө ртке қ арсы.

Табиғ и су кө здерін тұ тыну тү ріне байланысты: 1) беттік су кө здерін тұ тынушылар; 2) жер асты суларын пайдаланушылар; 3) аралас тұ тыну.

Суды беру тә сіліне байланысты: 1) ө здігінен ағ атын; 2) суды механикалық жолмен алатын (сорғ ы кө мегімен).

Қ аладағ ы су тұ тынудың барлық тү рін ү ш катергорияғ а жатқ ызуғ а болады:

1) шаруашылық -ауыз су қ ажетіне жұ мсалатын су шығ ыны;

2) ө неркә сіптік мекемелердің, кө лік жә не энергетика салаларының ө ндірістік қ ажеттеріне жұ мсалатын су шығ ыны;

3) ө рт сө ндіруге жұ мсалатын су шығ ындары.

Объектінің арналуына жә не су сапасына тұ тынушылар қ оятын талаптарғ а, сонымен қ атар экономикалық шарттарғ а байланысты барлық мақ саттарғ а арналғ ан суды бір су қ ұ бырымен немесе жеке категориядағ ы су тұ тынушыларғ а жеке су қ ұ бырларымен беруге болады.

Қ алаларда ә детте бір шаруашылық - ө ртке қ арсы су қ ұ бырын тартылады, ол қ ұ быр бойынша халық тың шаруашылық -ауыз су, ауыз су сапасын қ ажет ететін ө неркә сіп мекемелерінің шаруашылық жә не ө рт сө ндіруге қ ажетті су беріледі.

Қ алалардағ ы тазартылмағ ан су тұ тына беретін ірі ө неркә сіптік мекемелер ү шін жеккелеген ө ндірістік су қ ұ бырлары тартылады.

Ө ртке қ арсы су қ ұ бырлары мен шаруашылық ауыз су қ ұ бырларын немесе ө ндірістік қ ұ бырларды біріктіру мә селелері технико-экономикалық есептеулер нә тижесінде шешіледі. Кө бінесе, ө ртке қ арсы су қ ұ бырларының ролін шаруашылық -ауыз су қ ұ бырлары атқ арады, себебі қ ала ішінде кө п тармақ талғ ан.

Ө неркә сіптік сумен қ амту жү йелерінде тікелей, кезектік жә не кері сумен қ амту жү йелері қ олданылуы мү мкін.

Тікелей сумен қ амту жү йелерінде (51-сурет) суды ө неркә сіптік тұ тынушыларғ а тікелей бері, оны қ олданып болғ ан соң ағ ызу схемалары қ арастырылады. Егер су технологиялық процестерден кейін ластанса, оны ағ ызар алдында тазарту қ ондырғ ыларынан ө ткізеді.

Кезекті сумен қ амту жү йелерінде бір цехта қ олданылғ ан суды екінші бір цехта қ олдана береді. Бұ л жү йеде тікелей сумен қ амту жү йесіне қ арағ анда, тұ тынуғ а алынғ ан су мө лшері біртіндеп азаяды.

Кері сумен қ амту жү йелерінде (52 сурет) технологиялық тұ тынылғ ан су қ ажет болғ ан жағ дайда тазартылудан ө ткізіліп, ө ндіріске кері жіберіледі. Ө ндірісітк процестерді орындау жә не суды тазарту барысында су мө лшері азаяды. Бұ л шығ ында су кө здерінен толық тырылып отырады. Кері сумен қ амту жү йелерінің арқ асында, су қ оймаларына тасталатын ластанғ ан су мө лшерін азайтуғ а болады.

Ұ сынылатын ә дебиет: 7 негізгі [4-7; 66-68]; 12 қ осым. [137-141; 149-150; 156-161].

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Сумен қ амту жү йелерінің арналуы.

2. Табиғ и су кө здерінің арналуы жә не сипаттары.

3. Су сапасының кө рсеткіштері.

4. Сумен қ амту жү йелерінің негізгі қ ұ рылғ ылары.

5. Сумен қ амту жү йелерінің жіктелуі.