Тақырып. Желдету және ауа баптау жүйелері

Желдету жә не ауа баптау жү йелері – бө лмелерде адамдардың ө зін жақ са кү йде сезінуіне қ ажетті микроклимат (ауа температурасы, ылғ алдылығ ы жә не қ озғ алыс жылдамдығ ы) жә не технологиялық процестердің тиімді ө туіне қ ажетті санитарлық -гигиеналық жағ дайлар туғ ыза алатын, ғ имараттар мен қ ұ рылымдардың инженерлік жү йелерінің бір тү рі.

Желдету мен ауа баптаудың санитарлық -гигиеналық негіздері

Желдету жә не ауа баптау жү йелерінің кө мегімен мынадай зиянды заттардың ә серлерін жоюғ а болады: 1) бө лмелердегі артық жылу; 2) ауаның артық ылғ ал қ ұ рамы; 3) жалпы улы ә сер ететін химиялық заттар булары мен газдар; 4) улы жә не усыз шаң; 5) радиоактивті заттар.

Артық жылу бө лінуі – адамдардан жә не технологиялық жабдық тардан тү седі.

Тыныштық кү йіндегі ү лкен адам қ алыпты микроклимат жағ дайында 1150 Вт жылу бө леді, оның 20 % конвекциямен, 55 % сә улелену арқ ылы, ал қ алғ ан 25 % буландыру арқ ылы бө лінеді. Адамнан бө лінетін жылу мө лшері оның механикалық жұ мысы мен микроклиматқ а байланысты болады.

Ө ндірістік бө лмелерде жылу кө зі пештер, станоктар, технологиялық жабдық тар, электрлік қ озғ алтқ ыштар, жылутасымалдағ ышты қ ұ бырлар жә не т.б. болып табылады.

Ауаның артық ылғ ал қ ұ рамының кө зі адамдар (қ алыпты температурада, мардымсыз физикалық жү ктемелі адам сағ атына 40-75 грамм су буын бө леді; ауа ортасының температурасы жоғ арылағ анда сағ атына 150 грамм жә не одан да артуы мү мкін), жә не тү рлі технологиялық жабдық тар (булау камералары, ванналар жә не т.б.) болып табылады.

Адам организміне зиянды ә сер ететін газдар мен булар (аммиак, кө міртегі тотығ ы, кү кіртті сутек, кө мірсутек жә не т.б.) бө лме ауасына тү рлі технологиялық процестер нә тижесінде бө лінуі мү мкін. Тыныштық кү йіндегі адам 500 литр ауамен дем алып, шығ арады, дем алғ аннан кейін ауа қ ұ рамы ө згереді – оттегі қ ұ рамы 20, 9 %-тен 16, 4 %-ке дейін тө мендеп, кө міртегі қ ұ рамы 0, 03 %-тен 3, 6 %-ке дейін артады.

Ауа қ ұ рамындағ ы шаң концентрациясы артып кететін болса, ол адам организміне кері зиянды ә серін тигізеді. Дем алу органдарына терең деп ө ткен шаң созылмалы аурулар, мысалы, силикоз жә не т.б. аурулар туғ ызады. Ә сіресе, ауада улы шаң дардың (кремнийдің, асбестің, қ орғ асынның жә не оның қ осылыстарының қ ос тотық тары) концентрациясы артуы қ ауіпті.

Радиоактивті заттар ө те улы болады, жә не олардың ауағ а таралуы адамдар мен жануарлардың радиоактивті зардап шегуіне ә келіп соқ тырады.

Бө лмедегі ауа алмасу жә не желдету жү йесінің жіктелуі

Қ ажетті тазалық ты жә не адамдардың жұ мыс істеуіне, тұ рмысына қ олайлы жағ дай туғ ызу ү шін желдету жә не ауа баптау жү йелері бө лмелерде тиімді ауа алмасуды қ амтамасыз етуі тиіс.

Ау алмасу – бө лмедегі «қ ызғ ан» немесе лас ауаны жартылай немесе толығ ымен таза атмосфера ауасымен алмастыру.

Бө лменің ішкі кө леміне шақ қ анда бір сағ атта ішке берілетін немесе одан ә кетілетін ауа мө лшері ауа алмасу еселігі деп аталады.

Бө лмелерде талап етілетін саитарлық -гигиеналық жағ дайларды ауа алмасу қ амтамасыз ететіндіктен, яғ ни бө лмеден лас ауаны ә кетіп, таза ауа беретіндіктен, желдету жү йелері жұ мыс тү ріне байланысты ауа беру жә не ауа шығ ару жү йелері болып бө лінеді.

Бө лмеден ә кетілетін жә не бө лмеге берілетін ауа қ озғ алысын тудыру тә сіліне байланысты желдету жү йелері табиғ и (ұ йымдасқ ан жә не ұ йымдаспағ ан) жә не механикалық желдету жү йелері болып бө лінеді.

Ұ йымдаспағ ан табиғ и желдету кезінде бө лмедегі ауа алмасу ішкі жә не сыртқ ы ауа тығ ыздық тарының айырымынан немесе жел ә серінен қ оршау конструкцияларының саң ылаулары, ойық тар арқ ылы жү реді.

Ішкі жә не сыртқ ы ауа тығ ыздық тарының айырымынан немесе жел ә серінен, бірақ, сыртқ ы қ оршауларда арнайы орнатылғ ан, ашалып-жабылуы реттелетін фрамугалар арқ ылы орын алатын ауа алмасу тү рі – табиғ и ұ йымдасқ ан желдету жү йесі немесе аэрация деп аталады.

Бө лмеге ауа беру немесе одан ауа ә кету механикалық қ озғ алыс туғ ызатын қ ондырғ ылар, яғ ни желдеткіштер кө мегімен жү ргізілетін болса, ондай жү йелерді механикалық желдету жү йелері деп атайды.

Бө лмелерде ауа алмасуды ұ йымдастыру тә сіліне байланысты желдету жү йелері жалпы алмасу, жергілікті, локализациялық, аралас жә не апатты жағ дайдағ ы желдету жү йелері болып бө лінеді.

Жергілікті желдету жү йесі бө лменің белгілі бір жерлерінде, атап айтсақ жұ мыс орындарында (мысалы, жұ мыс орнына бағ ытталғ ан ауа ағ ыны - «ауа себезгісі») қ ажетті санитарлық -гигиеналық жағ дайлар туғ ызады.

Локализациялық желдету жү йесі – бө лме ауасына зиянды зат тарамауы ү шін ө ндірістік қ ондырғ ылардың зиянды зат бө лінетін жеріне орнатылатын, арнайы жабындармен, шатырлармен жабдық талғ ан ауа шығ ару жү йесі.

Желдетудің аралас жү йесі деп – жалпы алмасу жү йесінің жергілікті немесе локализациялық жү йемен бірге қ олданылуын айтады.

Апатты жағ дайдағ ы желдету – кенеттен зиянды заттар бө лінуі мү мкін ғ имараттарда орнатылады. Апатты желдету жү йелерін тек зиянды заттарды тез шығ ару керек болғ ан жағ дайларда іске қ осады.

Желдету жү йесінің тү рін бө лменің арналуына, ондағ ы зиянды заттар тү ріне, ауа ағ ындары қ озғ алысының схемасына қ арай таң дайды. Мысалы:

- «Ыстық» цехтарда аэрация, жергілікті ауа шығ ару жә не ауа себезгілері кең інен қ олданылады;

- «Салқ ын» цехтарда ауа беру жә не шығ арудың жалпы алмасу схемаларын, ал қ ақ паларғ а ауа перделерін қ олданады;

- Қ оғ амдық ғ имараттарда (театр, мә жіліс залдары, дү кендер жә не т.б.) ауа беру жә не шығ арудың жалпы алмасу жү йелерін таң дайды;

- Мардымсыз ғ ана ауа алмасуды қ ажет ететін бө лмелерде ауа шығ ару жү йелерін ғ ана қ арастырады, ал сыртқ ы ауа ішке ашық терезелер, фрамугалар жә не ойық тар арқ ылы кіреді;

- Тұ рғ ын ү йлерде, ә детте, ас бө лмелер мен ә жетханалардан ауа шығ ару жү йелерін ғ ана қ арастырады.

Табиғ и желдету жү йелері

Табиғ и желдету жү йелеріндегі ауа алмасу ішкі жә не сыртқ ы ауа қ ысым бағ андарының айырымы ә серінен орын алады. Бө лмеден «лас» ауаны шығ ару жә не бө лмеге «таза» ауа беру табиғ и желдету жү йелерінде қ оршау конструкцияларындағ ы арнайы ойық тар немесе арнайы ауа ө ткізгіштер арқ ылы жү ргізіледі. Бірінші жағ дайда, желдету каналсыз, екінші жағ дайда каналды жү йе деп аталады. Табиғ и каналсыз желдету жү йесінің мысалы ретінде артық жылу бө лінетін цехтағ ы аэрацияны қ арастыруғ а болады (37-сурет).

Бө лмеге тө менгі 1-ойық тар арқ ылы ауа кіріп, сыртқ ы ауағ а қ арағ анда температурасы жоғ ары іштегі ауа жоғ арыдағ ы 2- желдету фонарының фрамугасы арқ ылы шығ арылады да, ауа алмасу жү реді.

Табиғ и каналды желдету жү йелерінде сыртқ ы ауаны беру жә не ішкі лас ауаны ә кету арнайы каналдар немесе ауа ө ткізгіштер арқ ылы жү реді (38-сурет).

Табиғ и каналды желдетудің ауа шығ ару жү йесі тұ рғ ын жә не қ оғ амдық ғ имараттарда, бір еседен артық ауа алмасуды керек етпейтін бө лмелерде қ олданылады. Бө лмеден шығ арылатын ауа қ озғ аласының қ арқ ындылығ ын арттыру ү шін шығ ару шахталарына дефлекторлар орнатылады (39-сурет). Дефлектордың жұ мысы жел ағ ыны энергиясын пайдалануғ а негізделген.

38-сурет. 1- ауа ө ткізгіштер; 2- ауа алу торлары; 3-дефлектор; 4-қ ұ растырмалы кө лденең ауа ө ткізгіш; 5- ауа шығ ару шахтасы.

39-сурет.

1-шығ ару шахтасы; 2-диффузор.

Механикалық желдету жү йелері

Механикалық желдету жү йелері табиғ и желдету жү йелерімен салыстырғ анда қ ұ рылымы жағ ынан кү рделі жә не алғ ашқ ы кү рделі қ аржыны, пайдалану шығ ындарын кө п қ ажет етеді. Сонда да, оның артық шылық тары кө п: 1) сыртқ ы ауа температурасы тербелісі мен жел жылдамдығ ына тә уелсіз; 2) ауа ағ ынын едә уір қ ашық тық тарғ а жеткізу; 3) бө лмеге берілетін ауаны тү рлі ө ң деулерден ө ткізуге болады(қ ыздыру немесе салқ ындату, тазарту, ылғ алдандыру немесе кептіру).

Сондық тан да механикалық желдету жү йелері ө ндірістік жә не қ оғ амдық ғ имараттарда кең інен қ олданылады.

Желдетудің механикалық ауа беру жә не шығ ару жү йелерінің схемалары 40, а, б -суретте кө рсетілген.

Механикалық желдету жү йелерінде ауа қ озғ алысы электрмен жү ретін ортадан тепкіш жә не осьтік желдеткіштер кө мегімен іске асады (41-сурет)

О

Ортадан тепкіш желдеткіштерді (41, а-сурет) жұ мыс дө ң гелегінің айналу бағ ытына қ арап ажыратады. Егер электр қ озғ алтқ ышы жағ ынан қ арағ анда желдеткіштің жұ мыс дө ң гелегі сағ ат бағ ытымен айналса, онда ол оң айналу желдеткіші, ал сағ ат бағ ытына кері айналса, сол айналу желдеткіші деп аталады. Желдеткішке жұ мыс дө ң гелегінің дециметрлік диаметріне сай номер тағ айындалады (мысалы, №5 желдеткіштің жұ мыс дө ң гелегінің диаметрі 5 дм, яғ ни 500мм).

Осьтік желдеткіш (41, б- сурет) электр қ озғ алтқ ышының ө зегіне орнатылғ ан жұ мыс дө ң гелегінен жә не ауа ағ ыны бағ ытын туғ ызатын қ аптамадан тұ рады. Қ алақ тар айналғ ан кезде, желдеткіш осі бойымен ауа ғ аыны қ озғ алысы туындайды, желдеткіш атауы да осығ ан байланысты.

Желдеткіштер екі параметр бойынша таң далады: ө німділігі жә не арыны.

Ауаны жылыту ү шін желдету жү йесінде болат пластинкалы калориферлер қ олданылады, олар қ ыздыру бетінің ауданын ү лкейту ү шін пластинкалар немесе таспалар орнатылғ ан болат қ ұ бырлардан тұ рады.

Желдетудің механикалық жү йелерінде берілетін ауаны шаң нан тазарту ү шін тү рлі шаң ұ стағ ыш қ ұ рылымдар: майлы, қ ағ аз жә не жең тә різді сү згілер, циклондар, шаң отырғ ызу камералары жә не т.б. қ олданылады.

Жергілікті желдету жү йелері

Жергілікті желдету жү йесі жалпы алмасу секілді ауа беруге жә не шығ аруғ а арналады. Жергілікті ауа шығ ару жү йесін зиянды заттарды тү зілу орнынан алып кету қ ажет болғ анда орнатады. Ол ү шін бү ркеме тү ріндегі сору қ ұ рылымдары қ олданылады (сору шкафтары, шатырлар, плиталарғ а орнатылатын шатырлар, ванналар ернеуіндегі сору қ ұ рылымдары, станоктардан сору қ ұ рылымдары жә не т.б.). Жергілікті ауа беру жү йесіне ауа себезгілері, ауа перделері жә не ауа оазистері жатады.

Мысал ретінде пеш аузына орнатылғ ан шатыр-бү ркеменің схемасы берілген

(42-сурет).

Ауа себезгісі дегеніміз арнайы қ ұ рылғ ыдан шығ атын ауаның жұ мыс орнына немесе шектеулі жұ мыс аумағ ына бағ ытталып берілуі (43-сурет). Қ ұ рамындағ ы зиянды заттар концентрациясын ауа себезгілері кө мегімен ауа ағ ыны ә сер ететін аумақ та оның қ озғ алыс жылдамдығ ын, температурасын, ылғ алдылығ ын жә не оның ө згертуге болады. Кей жағ дайларда ауа себезгілерін жергілікті ауа шығ ару жү йелерімен бірге қ олдануғ а болады. Ауа оазисі дегеніміз бө лменің қ оршаулармен оқ шауланғ ан, бірақ жоғ арғ ы жағ ы бекітілмеген, бө лменің барлық кө леміне қ арағ анда ішінде белгілі микроклимат туғ ызуғ а болатын бө лігі. Жан-жағ ынан қ оршалғ ан, бірақ тө бесі ашық ұ яғ а бө лменің басқ а кө леміне қ арағ анда таза, жылы ауа беріледі.

Ауа пердесі дегеніміз есік немесе қ ақ паның жоғ арғ ы, тө менгі немесе жанына орнатылатын, ұ зын жің ішке саң ылаудан ү лкен жылдамдық пен ауа беретін қ ұ рылғ ы. Пердеге берілетін ауа бө лменің жоғ арғ ы жағ ынан алынады немесе арнайы калориферде қ ыздырылады (бұ л жағ дайда ол ауа жылу пердесі деп аталады). 44-сурет.

Ауа баптау

Бө лмелерде метеорологиялық жағ дайларды сыртқ ы ауа ортасы параметрлерінің ө згеруіне қ арамастан, тұ рақ ты жә не автоматты тү рде ұ стап тұ ратын жеханикалық желдету жү йесін ауа баптау жү йелері деп атайды.

Ауа баптау – бө лмелерде адамғ а жағ ымды жә не ө ндірістік процестердің жү руіне тиімді, мә дени қ ұ ндылық тардың сақ талуына қ олайлы комфорттық жағ дайлар туғ ызудың барынша жаң а жә не техникалық жетілген тә сілі.

Қ азіргі заманғ а ауа баптау жү йелері ауа дайындауғ а, тасымалдауғ а жә не таратуғ а, бө лмедегі ауа параметрлерін автоматты реттеуге, оны қ ашық тық тан бақ ылау мен басқ аруғ а арналғ ан техникалық қ ұ рылғ ылардың кешені.

Ауа баптау жү йелері жергілікті жә не орталы, жыл бойы жә не кезең дік жұ мыс істейтін болып бө лінеді.

Орталық ауа баптау жү йелерінде ауа ө ң деу процестері жү ретін орталық кондиционер, қ ызмет кө рсетілетін бө лмеден тыс жерге орнатылады жә не ауа ө ткізгіштер арқ ылы сол бө лмеге ауа беріледі. Мұ ндай жү йелер жеке ү лкен бө лмелерді, сондай-ақ бірнеше бө лмелерге ауа бере алады. Орталық кондиционерлер форсункалы немесе беттік ауа салқ ындатқ ыштармен қ амтылуы мү мкін. Кондиционерлер типтік секциялардан қ ұ растырылады, оларды кез-келген ауа ө ң деу процесіне қ олдануғ а болады.

Мысал ретінде 45-суретте жыл бойы ауа баптауғ а арналғ ан кондиционер схемасы берілген.

45 сурет.

45-сурет. 1- жалюзді тор; 2- жылу оқ шауланғ ан қ ақ пақ; 3- сү згі; 4- аралық секция; 5- қ ақ пақ; 6- 1-ші қ ыздыру калорифері; 7- араластыру секциясы; 8- сумен шайу камерасы; 9- форсункалар; 10- 2-ші қ ыздыру калорифері; 11- жұ мсақ ө ткізгіштер; 12- желдеткіш; 13- сыртқ ы ауа; 14- бапталғ ан ауа; 15- рециркуляция ауасы; 16- сепаратор.

Жергілікті ауа баптау жү йелерінде кондиционер, сол қ ызмет кө рсетілетін бө лмеге терезе асты шкафы немесе аспалы агрегат тү рінде орнатылады. Мұ ндай жү йелер лаборатория, қ онақ ү й бө лмелері, кабинет т.с.с. кө лемі кіші бө лмелерде орнатылады.

Ұ сынылатын ә дебиеттер: 5-негізгі [5-16; 39-41; 238-269; 285-326; 331-366]; 9-қ осымша [203-216; 225-233; 245-248; 253-256]; 10-қ осымша [14-16; 17-39].

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Желдету жә не ауа баптау жү йелерінің арналуы.

2. Бө лмелердегі ауа алмасу жә не желдету жү йелерінің жіктелуі.

3. Табиғ и желдету жү йелері.

4. Механикалық желдету жү йелері.

5. Жергілікті желдету жү йелері.

6. Ауа баптау жү йелері.