ЛЕКЦИЯЛАРДЫҢ КЕШЕНІ 1 страница

Тақ ырып: Кіріспе.

Жоспар: Балалардың ө суі мен дамуы, олардың кө рсеткіштері

Адам жасының кезең дері

Кілт сө здер: физиология, ө су, даму, акселерация, мү шелер

Жас ө спірімдер физиологиясы мен гигиенасы балалар организмінің жасына сай қ ұ рылыс, қ ызмет ерекшеліктерін, ө су жә не даму барысындағ ы барлық адамғ а ортақ тү рлі заң дылық тарын қ арастырып, денсаулығ ын сақ тау ү шін қ ажетті қ олайлы жағ дайларды ұ сынады.Бұ л ғ ылым балалардың денесінің дұ рыс дамуын, ақ ыл-ойының жетілуін қ амтамасыз етіп, оғ ан қ ажетті жағ дайларды ұ сыну арқ ылы тү рлі аурулардың алдын алады, ең бек қ абілетін кү шейтеді, дене шынық тыру жолдарын, кү н кестесі мен тү рлі ең бек кестелерінің бала организміне тиімді тү рлерін анық тайды.

Организмдегі клеткалардың саны мен салмағ ының ұ лғ аюына байланысты дене кө рсеткіштерінің артуын ө су деп атайды. Организмнің негізгі 3 дене кө рсеткіштері бар: бойы, салмағ ы, кеудесі. Ө су мен қ атар организмде даму процесі жү ріп жатады. Даму сапалық кө рсеткіш. Организмнің дамуы деп сан кө рсеткіштерінің сапалық кө рсеткіштерге айналып, ұ лпалардың дифференциясы белгілі бір қ ызмет атқ аруғ а бейімделуін, организм мен оның жеке мү шелерінің қ ызметінің артуын, баланың ақ ыл-ой ө рісінің молаюын айтады. Баланың дамуы 2 тү рлі болады: физикалық жә не функциялық.

Ө су мен дамудың барлық адамдарғ а ортақ бірнеше заң дылық тары бар:

- ө су мен даму гетерохронды болады

- мү шелер мен мү шелер жү йесінің ө су мен даму қ арқ ыны ә ртү рлі

- ө су мен даму баланың жынысына байланысты

- функциялық мү шелер жү йесі мен мү шелер қ ызметтерінің беріктігі

- ө су мен дамудың тұ қ ымқ уалау қ асиеттері мен сыртқ ы ортаның жағ дайларына тә уелділігі

- ө су мен дамудың акселерациясы

Адамның барлық ө мірін 12 кезең ге бө лген:

1. Жаң а туғ ан сә би(алғ ашқ ы 10 кү н)

2. Емшектегі сә би(10 кү ннен 1 жасқ а дейін)

3. Алғ ашқ ы балалық шақ (1-3 жас)

4. Бірінші балалық шақ (4-7 жас)

5. Екінші балалық шақ (қ ыздар 8-11 жас, ұ лдар 8-12 жас)

6. Жеткіншек немесе жасө спірімдер(12-15, 13-16)

7. Кә мелеттік немесе жігіттік/бойжеткендік(16-20, 17-21)

8. Ересектік мерзімнің 1-ші жартысы(ә йелдер 21-35, ерлер 22-35)

9. Ересектік мерзімнің 2-ші жартысы(36-55, 36-60)

10. Егде жас(55-74, 60-74)

11. Қ ариялар немесе кә рілік(74-90 жас ерлер мен ә йелдерде бірдей)

12. Ұ зақ ө мір сү рушілер(90 жастан ә рі қ арай)

Тақ ырып: Нерв жү йесінің физиологиясы. Жоғ ары нерв ә рекеті, олардың жас ерекшеліктері

Жоспар: Нерв жү йесінің қ ұ рылысы.

Нерв талшығ ының қ асиеттері.

Кілт сө здер: нерв жү йесі, нерв талшық тары, нейрон, синапс, ми.

Жү йке жү йесі қ ұ рылысына байланысты екіге бө лінеді.

2) орталық (жұ лын, ми)

3) шеткі (нерв талшық тары)

Жү йке жү йесі қ ызметі бойынша:

1) соматикалық (тірек-қ имыл аппаратының қ ызметін реттейді)

2) вегетативті (ішкі мү шелер қ ызметін реттейді)

Жү йке жү йесінің қ ұ рылысы мен функциялық негізі – нерв клеткасы немесе нейрон. Орталық жү йке жү йесінде нейрондарды қ осымша клеткалар – глиялар қ оршағ ан. Нейрондар мен глиялар нерв ұ лпасын қ ұ райды. Глиялар нерв клеткаларының тірегі болып, оны қ оректендіреді жә не электр изоляторы қ ызметін атқ арады.

Нейронның денесін сома деп атайды. Оның пішіні ә р тү рлі: сопақ ша, ұ ршық тә різді, дө ң гелек, домалақ, ү ш бұ рышты, тө рт бұ рышты, жұ лдыз тә різді т. б. Денесінен ұ зынды-қ ысқ алы ө сінділері – нерв талшық тары шығ ады. Ұ зын талшығ ын аксон (грекше аксон – тірек деген иағ ынада), қ ысқ ы талшық тарын дендрит деп атайды (дендрон - ағ аш).

Жү йке жү йесінің маң ызы. Адамның жү йке жү йесінің маң ызын оның қ ызметіне қ арай былай анық тауғ а болады:

- мү шелерді бір-бірімен байланыстырып, организмнің бір тұ тастығ ын іске асырады;

- денедегі барлық мү шелердің жә не мү шелер жү йелерінің қ ызметтерін реттейді;

- организмді сыртқ ы ортамен байланыстырады;

- сыртқ ы ортаның ө згермелі жағ дайларына организмді бейімдейді;

- денедегі барлық клеткалардың, ұ лпалардың, мү шелердің, бү кіл организмнің тірлігін қ амтамасыз етеді:

Нерв ұ штары қ ызметіне байланысты екі тү рлі болып келеді: сезгіш ұ штары – рецепторлар, қ озғ аушы ұ штары – эффекторлар.

Нейронның бір-бірімен байланысы синапс деп аталатын арнайы ерекше қ ұ рылым арқ ылы іске асады. Синапс екі бө лімнен тұ рады: пресинапстық (синапстың алдындағ ы) жә не постсинапстық (синапстың соң ындағ ы) бө лімдер. Пресинапстық бө лімнің пресинапстық мембранасы бар. Пресинапстық мембрана нейронның аксонның жуандағ ан ұ шы – синапс тү ймешегінің қ абығ ы. Синапс тү ймешесінің іші синапстық кө бікке толы болады. Бұ л кө бік медиатор деп аталатын белсенді химиялық заттан тұ рады (латынша медиатор – делдал, арада жү руші). Қ абылдаушы нейронның пресинапстық бө лімімен жалғ асатын жерінің қ абығ ын постсинапстық мембрана деп атайды. Пресинапстың жә не мембраналардың арасында синапс аралығ ы болады.

Нервтер мен нерв талшық тары. Сырты қ абық пен қ апталғ ан нерв клеткасының ө сінділерін нерв талшық тары деп атайды. Нерв талшық тары екі тү рлі болады: миелинді жә не миелинсіз. Миелинді нерв талшығ ының сыртын миелин қ абығ ы қ оршағ ан, ал миелинсіз талшық тың сыртын тек қ ана эндотелий қ абығ ы қ оршағ ан миелині болмайды.

Қ озуды орталық қ а ө ткізетін нервтерді орталық қ а тепкіш немесе афференттік нервтер деп аталады, ал қ осуды орталық тан жұ мысшы мү шеге таситын нервтерді, орталық тан тепкіш немесе эфференттік нервтер дейді.

Орталық жү йке жү йесі ми жә не жұ лыннан тұ рады. Жұ лын омыртқ а ө зегінде орналасқ ан. Ересек адамдарда 0, 5 метрге жуық, салмағ ы 38-37 г. Жұ лынның жоғ арғ ы жағ ы сопақ ша мимен жалғ асады. Тө менгі ұ шы шашақ тарының i-ші жә не ii-ші бел омыртқ а тұ сында бітеді. Жұ лын 31-32 сегменттен тұ рады: 8 мойын, 12-кеуде, 5 бел, 5 сегізкө з жә не 1-3 қ ұ йымшақ бө лімдері.

Жұ лын нервтері жұ лын ө зегінен шығ ып, дененің терісін, аяқ -қ олдарын, дене тұ лғ асының беттерінің нервпен қ амтамасыз етеді. Ә рбір бө лім дененің ө зіне тә н жерлерін нервтендіреді.

Сопақ ша ми– жұ лынның ү стің гі жағ ында орналасқ ан. Оның ұ зындығ ы 2, 5-3 см., салмағ ы 7 г. Ол екі тү рлі қ ызмет атқ арады: рефлекторлық жә не ө ткізгіштік. Сопақ ша мида тыныс, қ ан айналыс, сору, шайнау, жұ тыну, жө тел, тү шкіру, сілекей шығ ару, қ арын жә не қ арынасты бездерінің сө лдерін шығ аратын нерв орталық тары орналасқ ан жә не IX-XII ми нервтерінің ядролары орналасқ ан.

Вароли кө пірі - сопақ ша мидың ү стің де орналасқ ан. Оның ұ зындығ ы 2, 5 см. Сопақ ша ми мен вароли кө пірін артқ ы ми деп атайды. Рефлекторлық жә не ө ткізгіштік қ ызмет атқ арады. Кө пірден V VI ми нервтері шығ ады жә не кө пір сопақ ша мидың арасынан VII VIII ми нервтері шығ ады.

Мишық – сопақ ша мидың арт жағ ында орналасқ ан. Мишық ү ш бө лімнен тұ рады: мишық қ ұ рты деп аталатын ортаң ғ ы бө лім жә не мишық тың екі жарты шарлары. Мишық тың жарты шарларының ү стің гі сыртқ ы қ абаты сұ р затты мишық тың қ ыртысынан тұ рады. Оның қ алың дығ ы 1-2, 5 мм. Мишық тың қ ыртысы 3 қ абат болып орналасқ ан нейрондардан қ ұ ралғ ан:

I – сыртқ ы, молекулярлық:

Ii – ортаң ғ ы, ганглиялық;

Iii – ішкі, тү йіршіктік қ абаттары.

Оның негізгі қ ызметі – тонустық рефлекстердің жоғ ары дә режелі реттеушісі, тыныс алуды, жү ректің соғ уын қ имылдың тү ріне байланысты лайық тап отырушы.

Ортаң ғ ы ми– вароли кө пірінің ү стің гі жағ ында орналасқ ан. Мұ ндағ ы сұ р заттар:

1) Қ ызыл ядролар. Оның қ ызметі – бұ лшық еттердің тонусын реттейді.

2) Қ ара субстанция. Оның қ ызметі – саусақ тардың нә зік қ имылдарын реттейді.

3) Алғ ашқ ы есту, кө ру орталық тары.

Аралық ми– ортаң ғ ы ми мен ми сың арларының арасында орналасқ ан. Ол 2 тө мпешіктен жә не тө мпешік асты аймағ ынан тұ рады. Тө мпешіктерді таламус, ал тө мпешік асты аймағ ын гипоталамус деп атайды.

Таламустың қ ызметі: таламус арқ ылы мидың барлық сезгіш жолдары ө теді.

Гипоталамустың қ ызметі: зат алмасуды, дененің температурасын, аштық жә не шө лдік сезімдерін, жағ ымды-жағ ымсыз эмоцияларды, ұ йқ ы мен сергектікті реттейді жә не гипоталамуста нейросекрет тү зіледі. Осы нейросекрет арқ ылы гипоталамус ішкі секреция бездерін реттейді.

Ү лкен ми сың арлары (ми жарты шарлары) – мидың ең ү лкен, ең маң ызды бө лімі. Ми жарты шарларының қ ыртысы 7 қ абат нейроннан тұ рады:

1) Молекулярлық қ абат

2) Сыртқ ы тү йіршікті қ абат

3) Пирамидалық қ абат

4) Ішкі тү йіршікті қ абат

5) Терең орналасқ ан пирамидалық қ абат

6) Кө ппішінді клеткалар қ абаты

7) Жіп тә різді клеткалар қ абаты

Ми сың арлары сұ р жә не ақ затқ а бө лінеді. Сұ р зат нейронның денесі, ал ақ зат нейронның талшық тары жоғ арыда айтып кеткен 7 қ абат ми сың арларының сұ р заты.

Тақ ырып: Жас эндокринологиясы

Жоспар: Ішкі секреция бездері. Гормондар.

Гипофиз жә не оның гормондарының бала организіміне ә сері.

Қ алқ анша, бү йрек ү сті, эпифиз, қ алқ ан серік бездері жә не оның жас ерекшеліктері

Кілт сө здер: бездер, гормондар, гипофиз, окситоцин, вазопрессин

Ішкі секрециялық бездер жә не олардың маң ызы туралы тү сінікте. Организмде бездер кө п, барлық бездерді ішкі жә не сыртқ ы секрециялық бездер деп екі топқ а бө леді.

Сыртқ ы секрециялық (лат. секреция - сө л шығ ару) бездердің ө зектері арқ ылы олардың ө німдері, яғ ни секреттері (лат. Секрет - без ө німдері) қ уыс мү шелерге қ ұ йылады.Сондық тан оларды секрециялық немесе экзогендік (грек. экзо –сыртқ ы, сыртқ а+ ген –тек, болмыс) бездер деп атайды.

Ішкі секрециялық немесе эндокриндік (грек. эндон - ішкі+ крино -бө ліп шығ ару) бездердің ө німі тікелей қ анғ а қ ұ йылатын ерекше мү шелер жү йесіне жатады. Олардың ө з ө німдерін сыртқ а шығ аратын ө зектері болмайды. Олардың ө німдері тікелей қ ан тамырлары арқ ылы қ анғ а сің еді де, қ анмен бү кіл денеге тарап, мү шелердің қ ызметіне ә сер етеді.Ішкі секрециялық бездер зат алмасу процесіне қ атысады, сө йтіп адам организмінің кү ллі тірлігіне ө з ық палын тигізеді.

Ішкі секрециялық бездердің ө німдерін г о р м о н (грек. гормо -ішке қ осамын, қ озғ аймын) деп атайды, ол ө те белсенді, химиялық зат. Гормондар жү йке жү йесімен бірге организмнің ө суін, дамуын, организнің физиологиялық қ ызметтерін ү йлестіруге, зат жә не энергияның алмасуына, мү шелердің қ ызметін реттеуге қ атысады. Оғ ан қ оса, организмнің қ ызметтерін реттейді. Гормондардың ө ндірілуі нашарлағ анда г и п о с е к р е ц и я (грек. Гипо -аз, тө мен) жә не кү шейгенде г и п е р с е к р е ц и я (грек. гипер - артық, жоғ ары, шегінен тыс) байқ алады. Гормондардың қ асиеттері,

а) олар ө те белсенді, тым азғ антай мө лшерде ә сер ете алады;

ә) ә сері арнайы бағ ытталғ ан, бір гормон жетіспегенде екінші бездің гормон немесе басқ а бір белсенді химиялық зат оның қ ызметін атқ ара алмайды;

б) ұ лпаларғ а, мү шелерге ө зінің пайда болатын жерінен дистантты, яғ ни қ ашық тұ рып, алыстан ә сер етеді.

Гипофиз немесе тө менгі ми қ осалқ ысы бас сү йегінің “тү рік ері ” деп аталатын сү йегінде орналасқ ан. Ол ортаң ғ ы мимен кө рші орналасады жә не онымен екі жақ ты кө птеген байланысы бар.Жаң а туғ ан нә рестенің гипофизінің салмағ ы 10-15 мг, бірақ 10 жасқ а дейін 30 мг-ғ а дейін ө седі де, жас ө спірімдерде ересек адамның мө лшеріндей болады. Ол ересек адамда 50-65 мг, пішіні сопақ шалау болады. Гипофиздің кө лемі баланың жасына лайық ұ лғ аяды, ә рі “тү рік ері” сү йегінің ө суіне байланысты ө згереді.Жаң а туғ ан сә бидің бұ л сү йегі мм, 1 жасқ а жеткенде мм, ал 16-18 жасқ а дейін 9+11 мм болады.18 жастан кейін ә р адамның организімінің ерекшеліктеріне сай ө згереді.

Қ ұ рылысы. Қ ұ рылысы жағ ынан гипофиз 3 бө ліктен тұ рады: алдың ғ ы, ортаң ғ ы жә не артқ ы бө ліктер. Алдың ғ ы жә не ортаң ғ ы бө ліктерін а д е н о г и п о ф и з деп, артқ ы бө лігін н е й р о г и п о ф и з деп атайды. Гипофиздің бар салмағ ының 75% алдың ғ ы, 1-2% ортаң ғ ы, 18-23%артқ ы бө лікке жатады.

Аденегипофизде 22 гормон тү зіліп қ анғ а қ ұ йылады.Бұ лар химиялық қ ұ рылысы бойынша троптық гормондар, аса маң ыздылары: сомотропин немесе ө су гормоны (СТГ), тиреотропин (ТТГ), адренокортикотропин (АКТГ) жә не ү ш тү рлі гонадотропиндер жә не ортаң ғ ы бө лімде тү зілетін меланотропин (МТГ).

СТГ, яғ ни ө су гормоны, белоктың алмасуын жә не ұ лпалардың ө суін реттейді, май мен кө мірсутегінің алмасуына ә сер етеді. Ө су гормонының мө лшері жаң а туғ ан сә биде ө те кө п (60 ммкг/мл), 3 айда біраз тө мендеп (16 ммкг/мл), ересек балаларда 10, 8 ммкг/мл болады да, ержеткенде не бары 0, 55 ммкг/мг ғ ана болады. СТГ-ның гиперсекрециясы адамның бойын тез ө сіріп жібереді, алыптық пайда болады.Организмде байқ алатын СТГ-ның гипосекрециясында баланың бойы ө спей ергежейлі болып қ алады.Ө су гормоны кө бейген жағ дайда кө біне а к р о м е г а л и я (грек. акрон -соң ғ ы, ақ ырғ ы, мегас -ү лкен) байқ алады, яғ ни адамның бет, аяқ -қ ол, жақ сү йектерінің ө сіп, ұ зарады.

Нейрогипофизде вазопрессин мен окситоцин деп аталатын нейросекреттер белсенді қ алыпқ а келтіріледі. Химиялық қ ұ рамы жағ ынан бұ лар нанопептидтер, яғ ни аминқ ышқ ылдарының 9 қ алдығ ынан қ ұ ралғ ан.Вазопрессинді антидиурездік гормон деп те атайды. Ол бү йрек каналшаларында судың қ анғ а қ айта сің уіне ә сер етеді. Окситоцин жатырдың жиырылуын қ амтамсыз етіп, ә йел босанып жатқ анда баланың сыртқ а шығ уына кө мектеседі. Окситоцин сү т бездерінің альвеолаларының эпителий клеткаларын жиырып, сү ттің сү т жолына, одан баланы емізгенде сү ттің шығ уын реттейді.

Эпифиз безі. Эпифиз немесе домалақ бездің пішіні домалақ, бірақ жалпайғ ан. Ол ортаң ғ ы мидың жоғ арғ ы бө ліктерінің арасында орналасқ ан. Жас ерекшелігі. Жаң а туғ ан нә рестеде оның ұ зындығ ы 3мм, ені 2, 5 мм, қ алың дығ ы 2мм. 4 жаста ұ зындығ ы 9мм, ені 6 мм, қ алың дығ ы 3 мм болады.

Эпифизде 3 гормон –меланин, гломерулокортикотропин жә не контргипоталамус-гипофизарлық гормондар ө ндіріледі.

Қ алқ анша безі. Адамның қ алқ анша безі сың ар мү ше. Бұ л без кө мейдің алдында орналасқ ан екі бө ліктен жә не оларды қ осып тұ рғ ан без сабынан тұ рады.Без пішіні мен кө лемі жағ ынан ә ртү рлі тұ йық кө піршіктерден, яғ ни фолликулдан тұ рады.Фолликулдар дө ң гелек, сопақ ша немесе кө п қ ырлы болуы мү мкін.Олар бір-бірінен дә некер ұ лпаларымен бө лінген, олар қ ан тамырлары мен нервтерге бай келеді.Бездің қ ызметі баланың ұ рық кезінде басталады.

Жас ерекшелігі: Жаң а туғ ан нә рестенің қ алқ анша безінің салмағ ы 1 г, 6 айда - 2 г, 1 жаста - 3 г, 3-4 жаста - 7 г, 5-6 жаста - 10 г, 16-20 жаста - 25 г болады. Ал ересек адамдарда бездің салмағ ы 35-37 г.

Қ алқ анша безінде 3 гормон тү зіледі: тироксин, трийодтиронин жә не кальцитонин. Қ алқ анша безінің гормондарының қ ұ рамында йод бар. Организмге йод жетіспегенде бездің гипосекрециясы байқ алады. Ал пайда болғ ан ауруды эндемиялы зоб деп атайды (грек. эндемос -жергілікті).

Қ алқ анша безінің г и п е р с е к р е ц и я с ы н д а Базед немесе тиреотосикоз ауруы байқ алады.Ал г и п о с е к р е ц и я с ы н д а микседема, яғ ни шырышты ісік пайда болады. Егер бала ауруғ а кішкентай кезінде ұ шыраса кретинизмге айналады.

Гипосекреция жағ дайында байқ алатын қ алқ анша безінің кемшілліктері –гипотиреоз екі тү рлі болады: а) туа болғ ан, яғ ни қ алқ анша безі болмай, не нашар дамығ ан балалар; ә) жү ре болғ ан, яғ ни гипофиз безінің тиреотопин гормонының тү зілуі тоқ тағ андық тан ө се келе пайда болғ ан.

Қ алқ ан серік бездері. Қ алқ ан серік бездері қ алқ анша безінің артқ ы қ абырғ асында орналасқ ан кішкентай тү йме тә різді 4 (2 жоғ арғ ы жә не 2 тө менгі), кей адамдарда 6 без болады. Жалпы салмағ ы 0, 1-0, 3 г, ұ зындығ ы 6-7 мм, ені 3-4 мм, қ алың дығ ы 1, 5-2 мм. Жас ө спірім балалардың қ алқ ан серік безі сә л қ ызғ ылттау болады, кейіннен сарғ ыш тартады да, қ артая келе қ оң ыр тү сті болады. Олардың сыртын қ оршағ ан жақ сы капсуласы бар жә не қ алқ анша безінен сол қ апшығ ы арқ ылы бө лектенеді. Бездің пішіні, саны мен қ алқ анша безінің ү стінде орналасуы тұ рақ сыз, ә ртү рлі болады. Олардың пішіні дө ң гелекше, сопақ ша, ұ зынша, бұ ршақ іспеттес болады. Қ алқ ан серік безінде паратгормон немесе паратироекрин деп аталатын гормон ө неді.Паратиреокрин кальцийдің алмасуына ә сер етіп, оның қ андағ ы мө лшерін реттейді. Кальцийдің негізгі қ оры сү йек болғ андық тан бұ л гормон организмдегі фосфордың алмасуына да ә серін тигізеді. Паратгормон сү йек ұ лпасының ыдырап, кальцийдің қ анғ а шығ уына мү мкіндік жасайды. Бұ л гормонның жеткіліксіз болуы қ андағ ы кальцийдің мө лшері кемігендіктен, сің ірдің тартылуын тудырады. Паратиреоидтік гормонның гиперсекрециясында сү йектің қ ұ рамындағ ы фосфаттар несеп арқ ылы сыртқ а шығ ып, босағ ан кальций қ анда кө п жиналады да, гиперкальйиемиясы кө бінесе қ алқ анша безіне операция жасағ анда, оғ ан қ оса қ алқ ан серік байқ амай алып тастағ анда, кей кезде инфекцияғ а байланысты пайда болады.

Бү йрек ү сті бездері. Бү йрек ү сті бездері –қ ос мү ше. Олар оң жә не сол жақ бү йректердің жоғ арғ ы жағ ында орналасқ ан, салмақ тары 6-12 г., ә рқ айсысы қ ыртысты жә не милы қ абаттан тұ ратын қ ос бездер. Қ ыртысты қ абатының салмағ ы 4, 5-10 г, милы қ абаты 1, 2-2, 4 г шамасында болады.

Бү йрек ү сті бездерінің қ ыртысты қ абаты 10-нан астам кортикостероидтар тобына жататын гормондарды тү зеді. Химиялық тұ рғ ыдан олардың бә рі холестериннің туындысына жатады. Физиологиялық қ ызметіне қ арай 3 топқ а бө лінеді:

а)глюкокортикоидтар;

ә)минералкортикоидтар;

б) адренокортикоидтар.

Бү йрек ү сті бездерінің милы қ абатының гормондары негізінен екеу: адреналин жә не норадреналин. Адреналин бү йрек ү сті безінде ғ ана, ал норадреналин басқ а мү шелерде де пайда болады.

Жас ерекшеліктері: Жаң а туғ ан нә рестенің қ ыртысты қ абаты милық абатынан кө бірек болады.

1 жастағ ы баланың безінің қ ыртысты қ абаты милы қ абатынан 2 есе қ алың. Тек 10 жасқ а жақ ындағ анда милы қ абатың без ұ лпасы тез ө се бастайды да, қ ыртысты қ абаттан асып тү седі.

Бү йрек ү сті бездерінің қ ыртысты қ абатының ө суі 11-12 жасқ а дейін аяқ талады, ал милы қ абатының ө суі 6-20 жасқ а дейін созылады.Жалпы алғ анда бала туғ аннан кейін оның безінің қ ыртысты қ абатының ұ рық тық кезде пайда болғ ан ұ лпаларының орнына жаң а клеткалар ө ніп, ескілері солып, жойылады. Бездің салмағ ы 2-3 аптаның ішінде 2 есе азаяды.6 айғ а толғ анда ұ рық тық қ ыртысты заттар 3 есе кеміп, жаң а клеткалары кө бейеді де, 7 жасқ а дейін жетіледі. Милы қ абаттың хромаффиндік клеткалары 3-4 жаста дифференциацияланады да, тез ө се бастайды. Осы мерзімнің ішінде милы қ абаттың жалпы салмағ ының 28-29 % қ алыптасады. Содан соң 8жасқ а дейін ө спейді де қ алғ ан мө лшері 8-10 жас аралығ ында тез ө сіп, одан ә рі ақ ырындап, жалпы ө суі 16-20 жасқ а дейін созылады. Бір жастағ ы балалардың хормаффин ұ лпалары адренелинді жақ сы ө ндіреді. 6-7 жаста норадреналин мен дофаминнің қ анғ а шығ уы кү шейеді. Ал қ ыз балаларда 9 жаста, ер балаларда 10-11 жаста адреналиннің мө лшері екінші рет ү стем болады. Қ ыртысты қ абаттың без клеткалары 9-11 жаста қ айтадан кү шті ө се бастайды да, 11-12 жаста толық ө сіп жетіледі.

Тақ ырып: Тірек – қ имыл жү йесі, оның ерекшеліктері

Жоспар: Омыртқ а жотасы, кө кірек қ уысының, иық жә не жамбас белдеулерінің, жамбас белдеуінің, бас сү йектері, тірек – қ имыл жү йесінің бұ зылуының алдын алу гигиенасы жә не оның маң ызы

Кілт сө здер: омыртқ а, сү йек, жамбас, иық, қ абырғ а, гигиена

Омыртқ а жотасы - бү кіл дененің тірегі. Ол бір – бірімен буын арқ ылы жалғ асқ ан 33 – 34 омыртқ адан тұ рады. Омыртқ а жотасын бө ксе бө леді: 7 мойын, 12 кө кірек немесе кеуду, 5 бел, 5 сегізкө з, 4 – 5 қ ұ йымшақ омыртқ алары. Мұ ның ішінде қ ұ йымшақ жә не сегізкө з омыртқ алары бір – бірімен бірігіп кеткен, қ алғ андары жеке – жеке болады.

Ә рбір омыртқ аның денесі, доғ алары жә не ө сінділері болады. Омыртқ аның тығ ыз жері – денесі. Омыртқ алардың доғ алары жұ лын орналасатын омыртқ а жотасының каналын қ ұ рады. Омыртқ аның 7 ө сінділері бар: омыртқ аның ортаң ғ ы тұ сынан басталып артқ а қ арай ө скен 1 арқ а ө сіндісі, доғ аның шетінен басталып жоғ ары жә не тө мен бағ ытта орналасқ ан жұ п 2 буын ө сінділері, екі жанында орналасқ ан жұ п бү йір ө сінділері болады. Омырқ алардың жалпы қ ұ рылысы ұ қ сас болғ анымен, ө зіндік ерекшеліктері де болады.

Кө кірек қ уысының сү йектері.Тұ лғ а сү йектеріне омыртқ а жотасынан басқ а кө кірек қ уысын қ ұ ратын қ абырғ а жә не тө с сү йектері жатады.

Қ абырғ а. Адам денесінде 12 қ ос қ абырғ алар бар. ә рбір қ абырғ а жалпақ тау ұ зын сү йектен жә не шеміршектен тұ рады. Олар бір – бірімен жалғ асып кеткен. Қ абырғ аның басы, мойыны, денесі болады. Оның омыртқ амен жалғ асқ ан жерін қ абырғ а басы деп атайды да басқ а қ алғ аг жері мен басының арасындағ ы жің ішкелеу жерін мойын дейді. Қ абырғ а денесінің алдың ғ ы жақ ұ шы тө с сү йегімен жалғ асады. Жоғ арғ ы қ ос қ абырғ аның мойыны мен денесінің қ осылатын жеріндегі қ абырғ а бұ дыры омыртқ аның кө лденең ө сіндісімен жалғ асады.