Тақырып. Бастауыш сыныптарда әдеби шығармалармен жұмыс үдерісі

Ә дебиеттік оқ у бағ дарламасында мысалдар кө бінесе оқ ытудың бастауыш буынында беріледі. Ең алдымен, мысал жанры, оның ө зіндік ерекшелігі туралы ә деби‑ теориялық ұ ғ ымнан мағ лұ мат, тү сінік берген жө н. Яғ ни мысалда ойдың ашық, айқ ын берілмейтіні, жорамал, мең зеу астарлы тү рде берілетіні,, кекесін, мысқ ыл, ә жуа, юмор, ащы сатира оның негізгі кө ркемдік тә сілі екендігін оқ ушыларғ а ә ң гімелеу, баяндау тә сілімен жеткізген дұ рыс. Мысалдарды оқ у, талдау барысында бұ л тү сініктерге қ айта оралып, осы ұ ғ ымдарды оқ ушылардың ө зіне аң датып, тү йіндетіп отыру керек. Алдымен, ә деби-теориялық ұ ғ ым беру, оқ ушыларды оқ ығ алы отырғ ан кө ркем шығ арма ерекшелігін аң дауларына, ары қ арай оны талдау белсенділіктерін арттыруғ а жетелейді. Оқ ығ алы отырғ ан мысалды алдын ала ү йде оқ ып келу тапсырылса, оның тиімділігі тіпті зор болмақ (мұ ғ алім мысал жанры туралы кіріспе тү сінікті сол тапсырманы беру алдында айтуы керек). Мұ ғ алім ол ү шін оқ ушыларғ а мынадай ү лестірме­-кө мек нұ сқ ау таратып, ө з беттерімен оқ у, тү сіну, талдау жасауғ а жетелейді. Мысалы 4-сыныптағ ы [23, 30] И.Крыловтың «Есек пен бұ лбұ л» мысалын алайық (Абай аудармасы).

- Есек пен бұ лбұ л туралы не білесің дер? Есек қ андай хайуан, бұ лбұ л қ андай қ ұ с?

(Ө здерің е арнап кө гілдір экраннан беріліп жү рген ә р тү рлі хабарларды, ө здерің оқ ығ ан ертегілерді еске тү сірің дер).

- Есектің ө тініші, яғ ни бұ лбұ лғ а ә н салып бер деуіне кө ң іл қ ой.

- Бұ лбұ л ә нінің “мың тү рлі кү йге салғ ан» қ ұ діреті сипатталатын шумақ тарды тап. Адам, жан-жануар, табиғ аттың сол кездегі қ алпын кө ң іліне тоқ ы.

- Есектің бұ лбұ л ә ніне берген бағ асы, сыны айтылатын шумақ ты тауып, назар аудар.

- «Ә тештен ү йрену керек» деген ақ ылғ а қ осыласың ба? Қ осылмасаң, себебін дә лелдеуге тырыс.

- Ең соң ғ ы шумақ тың мазмұ нына ой жү гірт:

А) Қ алай ойлайсың, неге ақ ын «Мұ ндай сыншыдан қ ұ дайым бізді сақ тасын» деп, қ орытындылайды.

Ә) Ө зің осы қ орытындығ а келісесің бе?

Б) Қ орытындығ а автордың кө ң іл кү йі туралы не айтар едің?

- Осы мысалда есек, бұ лбұ л, ә тештер арқ ылы ақ ын не айтпақ шы болғ ан деп ойлайсың? Қ андай астарлы ой бар?

- Ө зің сабақ та осылардың қ айсысының сө зін мә нерлеп оқ ып едің?

Ә деби шығ армалардың басқ а тү рлерінен мысалдың мынандай ө згешеліктері бар:

а) аллегориямен айтылатыны.

ә) мысалда белгілі бір ү гіт, тә лім-тә рбиелік мә н болатыны.

б) оның оқ ыту ерекшелігі. Осыдан келіп, мынандай ә дістемелік сұ рақ туады: мысалдағ ы аллегорияны ашу керек пе, жоқ па? Мұ ндай сұ рақ қ а жауап беру ү шін мысалдың сипатын, мазмұ нын, оны балалардың қ алай қ абылдайтынын байқ ап қ арағ ан дұ рыс.

Бастауыш сынып оқ ушылары мысалды оқ ытуда суреттелген оқ иғ аның тартымдылығ ына қ ызығ ады. Сондық тан мысалды оқ ып шығ ысымен, автордың ондағ ы суреттеп отырғ ан жан-жануарлары кімдердің бейнесі, оны кім деп тү сінесің дер? дегендей сұ рақ қ ою қ ателік болар еді. Ө йткені жұ мысты мұ ндай ә діспен жү ргізу – оқ ушылардың мысалды оқ ығ анда алғ ан ә серін жояды. Сондық тан балалардың одан алғ ан ә серлері ә лсіремей, қ айта кү шейе тү сетіндей, мысалдағ ы кейіпкердің іс-ә рекетін терең ірек ұ ғ ына тү суіне жағ дай жасайтын ә діс-тә сілдер қ арастырылады. Ол ү шін алдымен мысалдағ ы суреттелген оқ иғ аны, қ атысушы кейіпкерлерді шындық, ө мірде болатындай етіп тү сіндіру керек. Ал мысалда суреттелгендер балаларғ а шындық, болмыс жө нінде қ ате тү сінік береді, ө йткені қ арғ а, тү лкі сө йлемейді ғ ой деген сияқ тылардан қ ауіптенудің қ ажеті жоқ. Олардың сө йлемейтінін балалардың ө здері де жақ сы біледі, сонда да оны шындық сияқ ты қ абылдайды. Мысалы, балалар тіпті IV сыныптың ө зінде де қ ылыштасу, атысу ойындарын шындық сияқ ты ойнайды. Олар таяқ тың қ ылыш, найза еместігін, ә рине, жақ сы біледі, бірақ ө здерінше шын найза, қ ылыш деп елестетеді. Немесе қ ыз балалардың кейбіреулері ә лі де қ уыршақ тармен ойнайды, оның сө йлемейтінін біле тұ ра, шын кісі деп елестетіп, онымен сө йлесіп отырады. Сол сияқ ты мысалдағ ы оқ иғ аны да бастауыш сынып оқ ушылары шын кө ріп қ абылдайды.

Бұ л айтылғ аннан шығ атын қ орытынды: мысалдарды оқ ығ анда кө ң іл қ оятын жай – оқ ыушыларғ а оның мазмұ нын қ абылдату жә не ондағ ы кейіпкерлердің іс-ә рекетін талдау.

Мысалдағ ы аллегорияны ашу жұ мысын бастауыш сыныпта мынандай тә сілмен іске асыруғ а болады. Мұ нда мысалда суреттелген оқ иғ ағ а ұ қ сас оқ иғ а іздестіріледі. Айталық, И.А. Қ рыловтың «Қ арғ а мен тү лкі» мысалы оқ ылғ аннан кейін, біреудің қ олындағ ы нә рсесін алып алу ө мірде кездесе ме деген сұ рау қ ою арқ ылы, ондағ ы негізгі ойды тү сінуге жең ілдік жасалады. Кейбір жағ дайда мысалда суреттелген оқ иғ ағ а ө мірде болатын ұ қ сас оқ иғ а табу жұ мысы мысал оқ ымас бұ рын, алдын ала дайындық ә ң гіменің барысында жү ргізіледі.

Мысалдың екінші ерекшелігі – онда белгілі бір ү гіт, тә лім-тә рбиелік мә ні бар қ ортынды пікір болатындығ ы. Ол қ ысқ а тү рде мә тіннң басында немесе аяғ ында белгіленеді. Мысалы, «Қ арғ а мен тү лкі» мысалынан шығ атын қ орытынды мә тіннің басында берілген:

Жұ рт біледі, кү леді,

Сұ рқ ия тілдің жаманын.

Қ ошеметтердің амалын,

Сонда да солар қ айда жоқ,

Ептеп айтса, ересің,

Артынан ө кінсең де пайда жоқ...

Мысал оқ ытуда осындай қ орытынды пікірді пайдаланып, қ ұ рғ ақ сө збен «Мұ ндай жаман мінез-қ ұ лық тан, іс-ә рекеттен аулақ болу керек» деудің бастауыш сынып оқ ушыларына ә сері шамалы болады. Ондай ү гітті тіпті сол оқ ылып отырғ ан мысалдан ү зінді келтіре отырып айтқ анда да, кішкене балалардың санасына бірден қ она қ ояды деу қ иын. Сондық тан мысал оқ ытуда онда айтылатын ү гітті табуғ а тырыспай, оның кейіпкерлері мен сол кейіпкерлерлердің іс-ә рекеті, ө зара қ арым-қ атынасы, бір-біріне айтқ ан сө здеріндегі ой анық ашылуғ а тиіс. Осығ ан орай, мысалдан шығ атын қ орытынды пікірді оның мазмұ ны талданып болғ аннан кейін оқ уғ а болады.

Мысал оқ ытудың ү шінші ерекшелігі – оны дауыстап оқ у тә сілінде. Мысалдағ ы айтылатын сө з автордың атынан айтылмай, кейіпкердің атынан баяндалатын болса, сол кейіпкердің басындағ ы ерекшелігіне қ арай, дауыс сазы да қ ұ былып отырады. Мысалы, «Шал мен малайды» ө ткенде, ол екеуінің сө зі немесе «Қ арғ а мен тү лкіде» тү лкі мен қ арғ аның сө зі бір ырғ ақ пен оқ ылмайды. Тіпті бір кейіпкердің сө зін оқ у мә нері де оның қ ылығ ына қ арай тү рлене береді. Шалдың «Бауырым, тү геншежан, айыршы!» дегені жалынышты ү нмен оқ ылса, «Ә умесер, ақ ылың жоқ, ит доң ыз» - деген сө здерді жекіру, ұ рсу мә нерінде, ал малайдың:

Ұ рсасың неге, шалым мағ ан, - деді, -

Сө ккендей не істедім сағ ан? – деді, -

Жазғ аным менің сені аю жаудан

Айырып алғ аным ба аман? – деді, -

Сө здері таң ырқ ағ ан, шарасыздық сезіммен, сұ раулық мә н беріліп отырады. «Қ арғ а мен тү лкі» мысалдарында автор сө зі бір ә уенмен оқ ыла келе, тү лкінің сө зі басталғ ан кезде дауыс қ ұ былып отырады. Кейіпкерлердің мінез-қ ұ лқ ы мен автордың сө з қ олдауына қ арай, дауыс ырғ ағ ының қ ұ былуы балалардың ынтасын арттырып, мысалдың кейбір жолдарын бір-екі оқ ығ анда-ақ жаттап алуларына жағ дай жасайды.

Қ орыта айтқ анда, мысалды тө мендегідей жолдармен оқ уғ а болады:

1. Оқ ылатын мысал жө нінде мұ ғ алім алдын ала ә ң гіме ө ткізеді; онда балаларғ а тү сінігі ауырлық келтіретін сө здердің (сол мысалдың ішінде кездесетін) кейбіреулерін кірістіре отырып, олардың мағ аналарын аша кетеді.

2. Мұ ғ алім мысалды ә уелі нақ ышына келтіріп, ө зі оқ иды, сонан кейін оқ ушыларғ а оқ ытады.

3. Мысалдың мазмұ ны талданылады.

4. Мысалдың кей жерлерінен ү зінді келтіре отырып, ондағ ы негізгі ойдың не екені қ орытындыда ә ң гімеленеді.

5. Мысалдың мазмұ нына ұ қ сас ө мірде кездесетін іс-ә рекеттерден мысалдар келтіріледі.

6. Рольге бө ліп оқ ытылады.

Бұ л кө рсетілгендер ө згеріссіз осы кү йінде ү немі сақ талып отырылсын деген ой тумасқ а тиіс. Ө йткені мысалдың мазмұ ны мен сипатына қ арай, бұ л айтылғ андардың кейде қ ысқ артылуы немесе толық тырылып отырылуы да мү мкін. Дегенмен мысал оқ ытуда негізінен осы принципті ұ стағ ан жө н.

Жоғ арыда айтып ө ткеніміздей, С.Кө беев мысал жанрын дамытуғ а зор ү лес қ осқ ан педагог. Оның И.Крыловтан аударғ ан мысалдары да ө зіндік қ олтаң басымен ерекшеленеді. И.Крыловтың мысал ө лең дері мен мысал ү лгісіндегі шағ ын ә ң гімелердің кө бін Спандияр Л.Толстой («Қ ұ мырсқ а мен кө гершін», «Ат пен есек», «Атасы мен немересі», «Қ оян мен кө лбақ алар», «Екі жолдас», т.б..) мен Ушинский («Екі соқ а», «Тү лкі мен теке», «Сауысқ ан мен қ арғ а»т.б.) кітаптарынан алынғ ан. Бұ л шығ армаларда педагог-жазушы балалар ү шін тә рбиелік мә ні бар мә селелерді кө тереді. «Қ ұ мырсқ а мен кө гершінде» қ иын жағ дайда екеуінің біріне-бірінің кө мектесуін айта отырып, адамды адамғ а жақ сылық жасауғ а ү ндесе, «Ат пен есекте» жү гі ауыр есекке кө мектеспей, ақ ырында аттың ө зі бейнет кө ргенін сынайды. «Сауысқ ан мен қ арғ ада» мыжың дық ты шенесе, «Екі соқ ада» ең бекқ орлық ты мадақ тайды. Мысалдарды талдаудың ең тиімді ә дісі - рө лге бө ліп оқ у, инсценировка –кө рініс жасау болып табылады. Кө рнекіліктің де маң ызы зор. Оқ ушылардағ ы сурет бойынша немесе басқ адай ойластырып, қ арапайым ғ ана қ атты қ ағ аздан макеттер жасап (оғ ан бұ лбұ л, есек, ә теш мү сіні), мысал оқ у барысында оқ иғ а кө з алдында ө тіп жатқ андай кө рініс берілсе, оқ ушылардың ынтасы, қ ызығ ушылығ ы артар еді [24, 25, 26].

Сабақ тың кіріспе бө лімінде мұ ғ алім мысал жанры туралы тағ ы да қ айталап, ө здері ү йден танысып келген «Есек пен бұ лбұ лды» жазғ ан орыс жазушысы И.Крылов, оны аударғ ан Абай аталары туралы шағ ын ә ң гіме, дерек береді. Мысал алдын ала оқ уғ а тапсырылғ ан себепті, мына сұ рақ тармен оқ ушыларды пікірлесу, ә ң гімелесуге шақ ыруғ а болады.

- Балалар, «мысал» деген не, кім айтып береді?

- Ө здерің оқ ығ ан мысалдың мазмұ нын, болғ ан оқ иғ асын қ айсың ә ң гімелер едің?

- Бұ л мысалдағ ы кейіпкерлер кімдер? Олар арқ ылы ақ ын нені, кімдерді сө з етпек болғ ан. Мысал жанрына тә н «Есек пен бұ лбұ лда» қ андай астарлы ой бар деп ойлайсың?

- Ө зің кімді қ ұ птайсың, ақ ын кімді қ ұ птайды деп ойлайсың? Ойың ды мысалдан ү зінді ала отырып, дә лелдеуге тырыс.

Осы мазмұ нда ә ң гімелесу оқ ушылардың мысалды қ ай дә режеде оқ ып, мең гергенін білдіреді, ә рі ө з пікірлерін айта білу, ө з беттерімен кө ркем мә тінді талдау, сө йлей білу, тілін дамытуғ а игі ық палын тигізеді. Алдын ала осындай шағ ын пікірлесу арқ ылы балалардың қ аншалық ты ө з беттерімен оқ ып, мең герегнін білгеннен кейін, мысалды мұ ғ алім мә нерлеп оқ ып (мұ ғ алім оқ ып тұ рғ анда, макетті кө ркемділіктерден кө рініс берілсе), оқ ушыларды рө лге бө лгізіп оқ ытып, мә тінмен жұ мыс істетуі керек. Тү сініксіз сө здерге тү сіндірме жасау да аса қ ажетті мә селелердің бірі. Мә тінмен жұ мыстан соң мұ ғ алім ө зі сұ рақ қ оя, ә рі жауап бере отырып, ә рі оқ ушылар пікірін толық тыра отырып, мысалғ а талдау жасайды.

- Балалар, «Есек пен бұ лбұ л» мысалы арқ ылы ақ ын нендей мә селелер кө терген? Мысалдың негізінде қ андай астарлы ой айтылғ ан? Ең алдымен кімдерді тың дағ ың келеді?

- Неге осы мысалда бас кейіпкерлер етіп есек, бұ лбұ л, ә теш алынғ ан?

- Олар арқ ылы қ андай адамдар, нелер айтылмақ болғ ан?

- Мысалдағ ы негізгі ойды бер ү шін, ақ ын қ андай ә діс-тә сіл пайдаланғ ан?

- «Есек пен бұ лбұ лда» мысал жанырына тә н ә жуә, мысқ ыл, ащы сын, сатира, келемеж бар ма?

Сабақ ты қ ызық ты етіп ө ту ү шін, жоғ ары сыныптың қ абілетті оқ ушыларымен мысалды инсценировкалап, талдау алдында кө рініс беріп, ә ншілердің айтуындағ ы «Бұ лбұ л ә нін» де пайдаланса, артық емес. Бұ ндай сабақ тарды ә деби-композициялық сабақ тар деп те атайды.

А) Жалпы, қ ай ә деби жанрда жазылғ ан шығ армаларды талдамасын, мұ ғ алім сабақ ө ткелі отырғ ан тақ ырып ерекшелігі, сынып ерекшелігіне назар аударып, сонаң соң барып, пайдаланылатын кө рнекілік, т.б. оқ у жабдық тарын, ә діс-тә сілдерді, сабақ тү рлерін ү йлестіре, тиімді дегендері сұ рыптап ала білу керек. «Есек пен бұ лбұ л» сияқ ты барлық мысалдар кө лемі жағ ынан тұ жырымды, қ ысқ а, айтар ойы жағ ынан қ омақ ты, салмақ ты болып келеді, ә рі жоғ арыда айтқ анымыздай, айтылмақ ой жасырын жатады. Оқ уғ а жең іл, ә рі қ ысқ а осындай мысалдар тез оқ ылады, ал, тү п негізіндегі салмақ ты мә селелерді тез аң ғ ару оң ай емес. Мысалдың осы бір ерекшелігін ескере отырып, практикалық тапсырмалар да беруге болады. «Есек пен бұ лбұ лды» мынандай бө лімдерге бө луге болады:

Ι бө лім. «Жолық ты бір бұ лбұ лғ а тоғ айдағ ы» (Есектің бұ лбұ лғ а кездесуі).

Ι Ι бө лім. «... бір сайрап берсең...» (есектің ө тініші).

Ι Ι Ι бө лім. «Ө нерге салды бұ лбұ л»... (бұ лбұ л ә ні).

lV бө лім. «... сен біраз ә теш ә нін ү йрен...» (есектің ақ ылы)

V бө лім. Авторлық қ орытынды: «... қ ұ дайым бізді сақ тасын...».

Осындай жұ мыстарды алғ ашқ ы сабақ тардан оқ ушылармен бірге орындап, оларғ а басшылық жасай отырып оқ ушылардың тек ө здігінен, мұ ғ алім кө мегінсіз талдауына ұ сынуғ а болады. Кө ркемдік тә сілін алдауғ а да мысалдарғ а ерекше кө ң іл бө лу керек. Ол ү шін ақ ын тә сіліне назар аударайық.

Мысалы;

Ι бө лімде – авторлық баяндау, суреттеу,

Ι Ι бө лімде – диалог, сұ рақ;

Ι Ι Ι бө лімде- баяндау, суреттеу:

lV бө лімде- диалог, ақ ыл:

V бө лімде- авторлық қ орытынды, шешім, ақ ыл- нақ ылдардың орын алатынын ділелдеу дұ рыс болып саналады.

Ү йге тапсырма балалардың сабақ ты қ алай мең гергеніне байланысты беріледі. Жалпы қ абілеттеріне ә сер ету, білім дағ дыларын жетілдіру мақ сатында рө лге бө ліп, жатқ а мә нерлеп оқ у, кө рініс кө рсету сияқ ты шығ армашылық сипаттағ ы тапсырмалар беру аса тиімді болып келеді.

ә) Ә дебиет сабағ ы ақ ыл- ө негеге, ғ ибратқ а, даналық қ а, имандылық қ а, адамгершілік ү лгілерге толы болу керек десек, мысал туындыларынан осының бә рін кездестіруге болады. Сондық тан осы «Есек пен бұ лбұ л» арқ ылы ә ділдікті, ө нерді, кішіпейілділікті ү лгі ете отырып, ә ділетсіздік, тұ рпайылық, топастық тан жирендіру жұ мыстарын жү ргізі керек.

Мысал жанрын оқ ытуда да оқ ушылардың таным белсенділігін арттыратын, ә сіресе, ә деби тартысқ а жетелейтін, ізденістіру, зерттеу жұ мыстарына баулитын ә діс-тә сілдерді пайдалану тиімді болмақ. 4-сынып бағ дарламасы бойынша Асқ ар Тоқ мағ амбетовтың «Бидай мен қ аң бақ» мысалын оқ ытуда осы ә діс-тә сілді қ алай пайдалануғ а болады, соғ ан тоқ талайық. Екі мысалды салыстыру арқ ылы пікірлесу, айтыс нышаны бар.

Ә ң гімелесуге жұ мылдыру.

Сұ рақ - тапсырмалар:

- Балалар, қ ай мысалда диалог кө п пайдаланылғ ан?

- Диалогтың атқ арып тұ рғ ан маң ызы туралы не айтар едің?

- Екі мысалдың соң ындағ ы авторлық қ орытындығ а назар аударың дар. Қ ай мысалда автордың ө з пікірі айқ ын берілген? Қ айсысында ол оқ ырман назарына ө згертілген.

- Осы екі мысалдағ ы ө зің е ұ нағ андар кімдер? Ойынды мә тіннен ү зінді ала отырып, дә лелде. Олардың жақ сы қ асиеттерін салыстыр.

- Ө зің е ұ нағ андар туралы да пікір айт. Ұ намсыз қ асиеттерін салыстыр.

Е с к е р т у: Ә рине, мұ ндай жұ мыстарда мұ ғ алім балаларды жетелеп, пікірлесуге, ә ң гімелесуге ынталандырып отыруы қ ажет. Бағ дарламада берілген мысалдарды оқ ып болғ ан соң, қ орытынды сабақ ө тудің тиімділігі зор. Қ орытынды сабақ ты композициялық сабақ тү рінде де, немесе «Мысал кейіпкерлері бізде қ онақ та» тақ ырыбында кездесу сабағ ы тү рінде де ө туге болады. Сабақ - композицияда оқ ушылар кү шімен инсценировкалар кө рсетіп, ө здері оқ ығ ан мысалдарды кө ріністер арқ ылы еске тү сіріп, қ айталау жұ мыстары жү рсе, кездесу сабағ ында есек, бұ лбұ л, арыстан, тү лкімен, т.б. (кейіпкерлер рө лінде балалар болады, ә рине), яғ ни мысалдардың бас кейіпкерлерімен кездесу ө теді. Оларғ а оқ ырмандар (сынып оқ ушылары) сұ рақ қ ояды, жауапты олар мысалдан алып, жатқ а айтулары керек.

Мысалы, «Шегірке мен қ ұ мырсқ а» ертегісі бойынша мынандай сұ рақ қ оюғ а болады.

Шегіртке:

«Қ арағ ым, жылыт, тамақ бер,

Жаз шық қ анша асыра!

-Қ ұ мырсқ а не деуші еді?

Қ ұ мырсқ а:

Мұ ның, жаным, сө з емес,

Жаз ө терін білмеп пе ең?...

Осындай сабақ қ а биология, орыс ә дебиеті мұ ғ алімдерін шақ ыруғ а болады. Себебі, биология мұ ғ алімі мысалда кездесетін жануарлар, жә ндіктер туралы қ ысқ аша хабарлама жасаса, ал орыс ә дебиеті мұ ғ алімі қ ай елдің ертегісінде болмасын «қ асқ ыр», «арыстан»- ә ділетсіздіктің, «қ ара кү штің»; тү лкі – қ улық, зұ лымдық тың: қ оян- қ орқ ақ тық тың иесі болып суреттелінетінін ә ң гімелейді.

Батырлар жыры - ауыз ә дебиетінің маң ызды да кү рделі жанры. Оның оқ ытуғ а қ иындығ ы - ұ зақ тығ ы, тілінің бү гінгі балалар ү щін сонылығ ы, поэтикалық ерекшелігінде.

Оқ ушыларғ а ерлік, патриоттық, отан, туғ ан ел, ө скен жер, тұ лпар ат жө нінде мақ ал-мә телдер жаттату, айтқ ызу, сканвордтар, жұ мбақ тар шешкізу, ә ртү рлі танымдық ойындар ұ йымдастыру, жыраулар сайысын ө ткізуде т.б. жұ мыстар жү ргізіледі. Оқ ушының сө здік қ орын байыту мақ сатында сө здік жұ мысын жү ргізу кө нерген сө здер, оның мә н мағ ынасын тү сіндіру, синоним, омоним, антоним сө здерді тапқ ызып отыру қ ажет. Ә сіресе, батырлар жырын оқ ыту 3-4 сыныптар арасында мұ ғ алімге кө п ең бек сің іруді қ ажет етеді. Батырлар жырын оқ ытуда мұ ғ алім басты-басты мына мә селелерге кө ң іл бө луі керек:

Кіріспе жұ мыстар.

- «Батырлар жыры» туралы (эпостық жырлар) алғ ашқ ы ә деби-теориялық (оқ ушылардың жас ерекшелігін ескере отырып) ұ ғ ым беру.

- Батырлар жырындағ ы халық арманы, оның негізінде халық тарихының жататыны туралы тү сінік беру.

Мазмұ нын мең геру бағ ытындағ ы жұ мыстар.

1. Жырдың сюжеттік-композициялық жоспарын жасап, оны

балалардың кө з алдына іліп қ ою. Мысалы, бастауыш сыныптағ ы «Қ амбар батыр» жырына мынадай жоспар жасауғ а болады:

Жыршының баяндауы (Ә зімбай туралы).

Қ ыз Назымның сұ лу сипатын суреттеуі.

Қ ыз Назымның кү йеу таң дауы, ешкімді ұ натпауы.

Қ амбарғ а ғ ашық болуы.

Қ амбардың сипаты.

Қ амбардың халқ ы ү шін аң шылық пен айналысуы.

Аң аулап жү ргенде, жолбарыспен шайқ асуы.

Назым ауылының ү стінен ө те шығ уы.

Назымның ө кпесі, назы.

Қ амбардың жолына тор қ ұ руы.

Қ амбар мен Назымның тілдесуі, бір-біріне мұ ң шағ уы.

Назым ағ аларының ашуғ а булығ уы.

Алшыораздың араша тү суі, ақ ылы.

Қ алмақ ханының Назымғ а қ ұ да тү суі.

Алшыоразбен Келмембеттің соғ ысы.

Қ араман ханның қ аһ ары. Ә зімбай ауылына жорығ ы.

Ә зімбайдың қ ысылуы, Қ амбарғ а кісі салуы.

Қ амбардың елімен қ оштасып, кө мекке аттануы.

Қ араманды іздеп баруы, сө збен айқ асуы.

Қ араманның жекпе-жекке шығ уы.

Соғ ыс сипаты.

Қ араманды, қ алмақ тардың жең уі.

Қ амбардың Назымғ а ү йленуі.

2. Ұ зақ жырғ а, ә рі оқ иғ алары да кү рделі жырғ а осындай жоспар қ ұ ру балалардың жырдағ ы басты оқ иғ аларды тез қ абылдауы, аң ғ аруы, ә рі сол бойынша мазмұ нын жү йелі тү рде тұ жырымды етіп айтып беруіне кө мек-нұ сқ ау рө лін атқ арады.

3. Жырды кү йтабақ тан тың датып басқ а жырды да оқ ытуғ а болады, жырдың мә нерімен таныстыру.

4. Жырды мә нерлеп оқ у. Басты-басты эпизодтарғ а бө ліп оқ ып, ізінше мазмұ ндатып отыру. Мазмұ ндауды сұ рақ -жауап ә дісімен жү ргізу, басты оқ иғ аларын айтқ ызу. Аннотация жаздыру.

Мына ү лгіде жү ргізуге болады:

4.Жырды оқ ып біткен соң, мазмұ нын толық айтқ ызу. Ол ү шін ү йге тапсырма бергенде, жауаптарының тезисін, жоспарын жасатқ ызу. Мазмұ ндау жү йелі болуы ү шін, соғ ан қ арап айтқ ызу.

5. Оқ ушылар жауабын бір-біріне толық тыртып отыру.

6. Бір-біріне қ оятын сұ рақ тарын ә зірлету.

7. Ұ нағ ан жерлерін жатқ а оқ ытқ ызу.

8. Жауаптарында да жырдан ү зінді келтіре отырып айтқ ызу (мақ алмен айтқ ызуғ а болады, бала қ абілетіне қ арай).

Жырғ а ә деби талдау жасау.

а) Жырдың идеясын тақ ырыбын ашу. Оның мұ ғ алім ә ң гімесі, сұ рақ -жауап арқ ылы жү зеге асыру. Мынадай сұ рақ тар қ оюғ а болады:

1. Қ алай ойлайсың дар, жырда қ андай мә селелер сө з болады? Жырдың негізінде жатқ ан басты ой неде?

2. Жырдың негізгі ойы қ ай бейне арқ ылы кө бірек кө рінеді?

ә) Жыр кейіпкерлері туралы пікір жинақ тау;

1. Қ амбардың қ андай қ асиеттерін ерекше бө ле-жара айтар едің? Сұ рақ, жауап, практикалық жұ мыстар арқ ылы талдау.

2. Қ амбар бейнесін жасай отырып, халық не айтпақ шы болғ ан? Халық арманы туралы не айтар едің із?

3. Назымғ а қ арап бұ рынғ ы қ азақ ә йелдері қ андай болғ ан деп ойлайсың? Оның бейнесінің негізіндегі халық арманы не деп тү йіндер едің?

4. Қ араман, Келмембеттер бойындағ ы жек кө рінішті қ асиеттер қ айсы?

5. Назымның ағ алары туралы қ андай ойдасың дар?

6. Портреттік суреттеулерді тауып, оның кейіпкерлері іс-ә рекетін ашудағ ы маң ызы, орнына тоқ тал.

б) Тіл кө ркемдігі, ө лең қ ұ рылысына талдау жасау.Практикалық жұ мыс, сұ рақ -жауап:

1.Жырдың асыра, ә сірелей суреттелелінген жерлерді табу, оның мазмұ нына тоқ талу.

2. Тең еулерді, эпитеттерді табу. Аллитерация, ассонанстарғ а назар аудару. Оның қ олдану маң ызына тоқ талу.

3. Диалог сө здерді тауып, оның жырдағ ы орнын, маң ызын ашу.

4. Ө здеріне ұ нағ ан айшық ты сө здер, сө з тіркестерін тапқ ызу.Ұ нау себебін дә лелдету.

5. Сө здік жұ мыстарын жү ргізу.

Жырды талдау кезінде сурет-мысалдарды пайдалану, қ абілетті оқ ушыларғ а жыр бойынша ө зіне ұ нағ ан эпизодтарғ а суреттеп салғ ызудың маң ызы зор. Мү мкін болса, жыршы-термешілермен кездесу ө ткізіп, жырдан ү зінді жаттатып, оқ ушыларды да жырды мақ аммен айтқ ызуғ а талаптандыру жұ мыстары тиімді болмақ.

4-сыныпта батырлар жыры бойынша ө тілетін тақ ырыптарды

қ орытындылауғ а арналғ ан сабақ барысында оқ ушылардың білім мен талғ ам-таным дең гейлерін тексерумен қ атар, олардың бойында шығ армашылық ойлау жә не талдай білу дағ дыларын жетілдіруге ық пал етуді мақ сат тұ ттық. Кө здеген мақ сатымызғ а орай, кү й табақ тар, буклеттер мен тә рбиелік сө здер жазылғ ан арнайы плакаттарды пайдалана отырып, сұ рақ -жауап, пікірлесу, баяндау, ө здігінен ізденіс сияқ ты ә діс-тә сілдерді қ олдандық