Тақырып. Оқудың түрлері

Мақ саты: Ә дебиеттік оқ у ә дістемесіндегі оқ удың тү рлері, оқ ушылардың оқ у дағ дылары мен оқ у сабақ тарында жіберетін қ ателерімен таныстыру, теориялық білімін жетілдіру.

Қ арастырылатын сұ рақ тар:

1. Дұ рыс оқ у

2. Тү сініп оқ у

3. Шапшаң оқ у

4. Мә нерлеп оқ у

5.Мә тінді қ абылдауғ а байланысты жү ргізілетін жұ мыс тү рлері

Оқ удың тү рлері екіге бө лінеді: дауыстап оқ у, іштен оқ у.

Дауыстап оқ у кө бінесе 1-2 сынып оқ ушыларына тә н болады. Бірақ, бірінші сыныпта іштен оқ ытуғ а болмайды деген ұ ғ ым тумасқ а тиіс. Іштен оқ у 1-сыныптан-ақ басталады. Содан былай қ арай, оқ удың бұ л кө рсетілген екі тү рінің екеуі де бір-бірімен ұ штастырыла жү ргізіледі. Балалардың дауыстап оқ уы арқ ылы алынғ ан дағ дылары іштен оқ уғ а тасымалдана береді (2-3 сыныптан бастап оқ ылғ ан материалдар іштен оқ уғ а беріледі), 3-сыныпта жаң а материалдар дайындық жұ мыстарынан кейін іштен оқ уғ а тапсырылады. Мұ нде мә тіннің мазмұ нын оқ ушылардың тү сінуін қ амтамасыз ететін тү рлі тапсырмалар беріледі: текске сурет ойластыру, тақ ырып табу, бө лімдерге бө лу т.б. 3-4 сыныптарда іштен оқ ылғ ан текстерге балалардың тү сінген тү сінбегендері тү рлі сұ раулар қ ойып, жауап алу арқ ылы немесе текстің мазмұ нын айтқ ызу арқ ылы, текстеп кейбір сө здерді тапқ ызу арқ ылы т.б. с.с. тексеріледі. Оқ удың бұ л тү рлерінің екеуінде де дұ рыс оқ у, шапшаң оқ у жә не тү сініп оқ у талаптары орындалуғ а тиіс. Дауыстап оқ уғ а бұ ларғ а қ осымша мә нерлеп оқ у талабы қ ойылады. Бұ л талаптар бір-бірімен тығ ыз байланыста іске асады. Ө йткені тү сінбей, мә нерлеп оқ и алмайды, ал дұ рыс оқ ымаса, тү сінбейді.

Дұ рыс оқ удың негіздері алғ ашқ ы оқ у-жазуғ а уйрету кезінде-ақ қ алана бастайды. Осы кезде мұ ғ алім ә рбір жеке сө зді балаларғ а жеке ә ріптеп оқ ытпай, буындап оқ уғ а жаттық тырғ аны жө н, бірақ мұ нда балалрды сө здің сыртқ ы тү рін ғ ана мең геріп, мағ ынасын жаң ылыс ұ ғ ынудан немесе тіпті тү сінбей оқ удан сақ тандыру керек. Егер бала буындапоқ ығ анда қ ателессе, дереу тү зетіп, оғ ан қ иын тиген сө здерге талдау жасап отырудың дұ рыс оқ уғ а дағ дылану ү шін пайдасы зор. Бастауыш сынып оқ ушыларының оқ у сабақ тарында жіберетін қ ателерін топтап кө рсетсек, тө мендегідей:

1. Ә ріп, буын немесе сө з қ алдырып кетіп оқ ушылық.

2. Кейбір буындарды, сө здердіекі рет қ айталап, ежелеп оқ итындар.

3. Тілі келмегендіктен немесе ә деттеніп кеткендіктен бір ә ріпті екінші

ә ріппен алмастырып отырады.

Мұ ндай кемшіліктерді мұ ғ алім алдын ала есепке алып, тү зету

жолдарын ойластырады.

1. Оқ ушыны кітап оқ уғ а жаттық тырып, дағ дыландырады. Мұ ндай

жаттық тыру жұ мысының тү рлері ә р қ илы. Бірде оқ улық тың ө зінен ә р оқ ушығ а арнаулы тапсырмалар береді; екінші бір жағ дайда карточкалар жасап, соларды ә рқ айсысына оқ ытып дағ дыландырады, т.б.

2. Осындай жұ мыстарды орындау ү йге де тапсырылады.

3. Қ ате оқ ығ ан сө здерді буынғ а бө ліп оқ ытады немесе тақ тағ а

буындап жазып кө рсетіп, дұ рыс оқ уды талап етеді, ол сө зге таладу жасайды, кеспе ә ліппеден қ ұ растырады т.б.

4. Қ ате оқ ығ ан сө здерді қ айта оқ ыттырады.

5. Қ ате оқ ығ ан дерін сыныпта тың дап отырғ ан оқ ушыларғ а

тү зеттіреді.

6. Жаң ылтпаштар айтқ ызып жаттық тырады.

7. Указканы қ олданады. Бұ л зейіндері тұ рақ сыз немесе кө здері нашар

кө ретін оқ ушылар ү шін пайдалы жә не оқ ып отырғ ан сө здерінің кітап бетінің қ ай жерінде екеніне бағ ыт береді, сө зді дұ рыс оқ уғ а кө мектеседі.

8. Орфоэпия заң ын басшылық қ а алып отырады.

Баланың табиғ ат сыйғ а тартқ ан барлық интеллектуалдық қ абілеттері ана тілін мең герудің, онда да мектепке дейінгі кезде мең герудің арқ асында пайда болады жә не дамиды. Балаларды ана тіліне оқ ытуда кә сіби шеберлікті мең геру ү шін болашақ тә рбиешіге методика теориясын, ұ ғ ыну жә не ғ ылымғ а белгілі ә дістерді мең геру, яғ ни осы ә дістерді жү зеге асыратын оқ ытудың аса маң ызды тә сілдерін орындауғ а жаттығ у қ ажет.

Тілді дер кезінде жә не сапалы мең геру балада дұ рыс психиканың қ алыптасуының жә не оның кейін жақ сы дамуының алғ ашқ ы аса маң ызды шарты болып табылады. Дер кезі дегеніміз бала дү ниеге келген алғ ашқ ы кү ннен бастау, сапалы дегеніміз тілдік материал кө лемінің жеткілікті болуы жә не баланың ә рбір жас кезең іне қ арай тілді мең геруге деген мү мкіндіктерін толық пайдалану.

Мә нерлеп оқ у дегеніміз – оқ ып тұ рғ ан шығ армағ а кө зқ арасың ды интонация арқ ылы білдіру, оқ ылғ ан мазмұ нды оның эмоционалдық ық палы жағ ынан бағ алау болып табылады. Сондық тан тә рбиешінің мә нерлеп оқ уы – бұ л бір жағ ынан, оқ ылғ ан кө ркем шығ арманың бар ә серін балаларғ а тү гел жеткізу ә дісі болса, екінші жағ ынан – балалардың сезімдерін жетілдіру мен дамыту ә дісі.

Кө ркем сө з оку ө нері сө йлеу техникасын ә бден мең геруді талап етеді. Сө йлеу техникасы сө йлеу мү шелерінің қ ызметімен тығ ыз байланысты. Сө йлеу техникасына жақ сы жаттық пағ ан, дағ дыланбағ ан адам кө ркем шығ арма тексін тың даушыларына ауызша мә неріне, мақ амына келтіріп жеткізе алмақ емес. Сө йлеу техникасын игеру тә сілі музыкалық аспаптарды кү йіне келтіру сияқ ты. Егер аспап куйіне келмесе, орындалатын шығ арманың ә уезділік сапасы тө мендейді, тың даушылардың қ ұ лағ ына жағ ымсыз тиеді. Демек, тексті оқ ыр алдында сө йлеу техникасына біршама кө ң іл бө ліп, дайындық жұ мысын жү ргізу қ ажет.

Сө йлеу техникасына: тыныс алу. (ауаны ішке жұ ту, сыртқ а шығ ару), дауыс, дикция (ү н рең кі) жатады.

Мә нерлі сө йлей білу мен оқ и білу дең гейіне кетерілу ү шін, тілдің дыбыс шығ аратын мү шелерін кеп жаттыктыру, сө йлеу техникасын жақ сы біліп, игеру міндеті қ ойылады. Бұ л мә селеге, қ азақ тілінің фонетикасын ө ткенде, дыбыстардың шығ у, жасалу орнына айрық ша кө ң іл бө лінеді. Сө йлеу мү шелері жә не оның дыбыс жасаудағ ы қ ызметі баса айтылады.

Мектеп жасына дейінгі балдырғ андардың дыбыстау мә дениетін тә рбиелеу женінде арнайы оқ у қ ұ ралы қ азақ тілінде жоқ, сондық тан қ азақ тілі дыбыстарың ың жасалу жолдарын жоғ ары оқ у орнына арналғ ан оқ улық тан қ араң ыздар.

Тексті мә нерлеп окушы, ә ң гімелеуші сө йлеу техникасына ұ дайы, ү здіксіз жаттығ ып, дағ дылануы тиіс. Сонда ғ ана дикциясын жетілдіреді, сө йлегенде дұ рыс тыныс алуғ а ә бден машық танады, ә деби тілдің дұ рыс дыбысталуына тө селеді.

Сө йлеу аппаратының мү кіссіз болуы мә нерлеп оқ у мен оның техникалық жағ ының дұ рыс ұ йымдастырылуының негізгі шарты болмақ шы.

Дикция (ү н рең і). Тә рбиеші-педагог ө з сезін аньіқ, айкын айтуғ а тиіс. Оның сө зі — балаларғ а ү лгі, сә билер тә рбиеші-педагогтарғ а еліктейді, кейде қ ате айтқ ан сезініде ұ ғ ып алады. Сондық тан тә рбиеші-педагог ез сө зіне мұ қ ият болып, ө те тез асығ ып сө йлеу сияқ ты кемшіліктерді жібермей байқ ап отыруды дағ дығ а айналдыру керек.

Анық, таза сө йлеу дә режесіне ү немі артакуляциясын жаттық тыру арқ асында жетуге болады, яғ ни сө йлеу мү шелерінің қ ажетті дыбыстарды айтуғ а ыиғ айлап, бір қ алыпты қ озғ алуы мен позициясы жағ дайында ұ стау. Бұ л жаттығ улар еріннің қ имылына, жақ тың жылдам ашылуына, тілдің жылжымалығ ына, кей дыбыстарды (р, ш, с) дұ рыс айтуғ а дағ дыландырады; тез сө йлегенде, созып сө йлегенде г. б. кездееетін кемшіліктердің болмауына кө мектеседі.

Дыбыстардың сө йлеудегі артикуляциясын қ азақ тілі сабағ ында фонетиканы ө ткенде жетілдіреді. Фонетиканы жақ сы білу дикцияны тү зеуге берілген жаттығ уғ а кө мегін тигізеді.

Дұ рыс дыбыстауғ а жү ргізілетін жаттығ улар алғ ашында мұ ғ алімнің басшылығ ымен жү ргізіледі де, кейін оқ ушылар ө здері ә бден дағ дыланып, сө йлеуде жіберілетін қ атені де тауып тү зейтіндей жағ дайғ а жеткенде, ө з беттерінше шұ ғ ылданады.

Оқ у кезіндегі мең герілген дауыс кідірістері оқ ушылардың ойын ә серлі жеткізуіне кө мегі тиетіндігі сө зсіз. Мә нерлеп оқ уды дұ рыс жолғ а қ ою жұ мысы кө ркем шығ арманың эмоциялық жақ тарын бере біліп оқ умен де тығ ыз байланысты. Шығ арманың мазмұ нына қ арай мә тіннің бір жері қ уанышты, шаттық сезіммен оқ ылса, екінші бір жері - жарамсақ тық мінез-қ ү лық пен, ү шінші біреуі ызғ арлы, ашулы дауыспен оқ ылады. Ә рине, мұ ны талап етіп тұ рғ ан жазушының немесе ақ ынның сө з қ олданысы кейіпкерлердің бойына қ ұ йғ ан қ уаныш-қ айғ ысы, толғ аныс-тербенісі, қ асірет-мү ң ы болып табылады. Сол ү шін кө ркем сө з мә тінін оқ ығ ан уақ ытта автордың жә не кейіпкерлердің ой-сезімінің тү рлі рең кін сазына келтіріп оқ и білуге жаттық тырылады. Шығ арманың ә уен-сазы, ырғ ақ -ұ йқ асы, барлық интонациялық қ ұ рылымы дауыстап сө йлегенде ғ ана кө рінеді. Сондық тан ырғ ақ қ а аса кө ң іл бө лген жө н. Ө йткені ауызша сө йлеуде де, мә нерлеп окуда да ырғ ақ тың орны бө лек. Ырғ ақ дегеніміз - ө лең сө з бен қ ара сө здің сө йлемдерінде дауыс толқ ынының бірде бә сең, бірде кө терің кі келіп отыруы.

Бастауыш мектеп оқ ушыларында оқ у тә ртібі мына шамада ө тіледі:

1. Балаларды оқ ығ анда тың дауғ а дайындау. Бұ ғ ан жататындар балаларды алдын-ала психологиялық тұ рғ ыдан дайындау, естігенін ұ ғ атындай жағ дай жасау, оларды ұ йымдастыру жағ ы.

2. Балаларғ а шығ арманы оқ у. Оқ у кезінде кө ркем туындының образын нақ тылай тү суге немесе қ орытындылауғ а иллюстрация, сурет, диапозитив, таблица тағ ы осындай кө рнекті қ ұ ралдар қ олданылады.

3. Оқ ылғ ан шығ арманы мазмұ ны бойынша пікір алысу, ә ң гімелесу. Бұ ғ ан жататындар балалрдың ө здерінің пікір айтуы, тә рбиешіге қ оятын сұ рақ тары, оның қ айтаратын жауабы, мазмұ ндап айтып беруі, оқ ылғ ан текст бойынша балалардың творчествалық жұ мыстары (сурет, бейне, жабыстыру, ә ң гіменің аяғ ын жалғ астыру т.б.).

4. Кө ркем шығ армада суреттелген ө мір шындығ ының елесі жайлы балалардаың тү сінігін қ орытындылау. Қ орытындыны оқ ылғ ан ә ң гіме, ө лең бойынша тә рбие-педагогтың қ ойылғ ан сұ рағ ына балалардың жауап берулері немесе тақ ырыпты аша тү су ү шін тә рбиеші-педагогтың толық тыру ә ң гімесі арқ ылы жасауғ а да болады.