Азақстан Республикасы аумағына шошқалардың классикалық обасының ену қауіпін талдау

Эпидемиолог ғ алымдар ауру байқ алуын талдай келе эпизоотиялар мен эпидемиялар белгілі бір жыл мерзімдерінде, маусым аралық тарында байқ алатынын анық тады. Зерттеушілер кейбір аурулар эпизоотиялары мен эпидемияларындағ ы кезең ді байқ алу факттерін айқ ындағ ан.

Кейіннен мұ ның кездейсоқ тық емес екендігі анық талды. Бізді қ оршағ ан табиғ и ортадағ ы барлық қ ұ былыстар немесе олардың басым бө лігі кезең ді тү рде ө теді. Жыл мерзімдерінің, кү н мен тү ннің ауысуы тірі жануарлар ү шін ізтү ссіз ө тпейді, олар биологиялық қ ұ былыстардағ ы кезең ді ауытқ уларды тудырады.

ХХ ғ асырдың басында ресей зерттеушісі А. В. Чижевский адамның кө птеген инфекциялық аурулармен ауыруындағ ы ушығ у, тыншуна қ атысты кезең дік заң дылық тарды айқ ындағ ан. Эпидемиялар кезең ділігі мен кү н сә улесі тү суі кезең діліктерін салыстыра келе ол адам ауруларының 33 жылдық жә не 11 жылдық кө терілу кезең ділігін анық тағ ан. Оның бақ ылаулары бойынша кү н тү су белсенділігінің тү суі ауру тү суі кезең дерімен сә йкесіп отырғ ан. Ол кү н сә улесі белсенділігінің микроорганизмдер туыстастығ ы биоритміне ә серін иондаушы сә улелер ә серімен тү сіндірген. Соң ғ ы жылдары зерттеушілер тү рлі қ атардағ ы инфекциялардың космостық сә улелермен қ иылысатынын, солардың белсенді сатысымен сә йкесетінін анық тағ ан.

Сонымен, кезең ділік қ ұ былысынде таң ғ аларлық ештең е жоқ, олардың адамдар мен жануарлардың бірқ атар инфекциялық ауруларына қ атысты байқ алатыны белгілі болды. Яғ ни, кө п жылдық кезең ділік пен маусымдылық ты заң ды қ ұ былыстар ретінде қ арастыруғ а болады. Сонымен қ атар, кезең ділік немесе айналымдылық, аурулардың ө ршуі немесе тө мендеуінің қ арқ ыны жабайы жануарлар санының ауытқ уымен, олардың маусымдық миграциясымен тағ ы бірқ атар себептермен тү сіндіріледі.

Маусымдылық жү йелі тү рде ә р инфекциялық ауру кезінде байқ алатынын айта кеткен жө н. Дегенмен бұ л жерде бә рі белгілі, тү сінікті деу ерте. Оқ иғ алар санының маусымдық тұ рғ ыда ө суі мен ауру ошақ тарының пайда болуы жұ қ тырылу механизмдері трансмиссивті ауруларғ а тә н қ ұ былыс. Мұ ны белгілі бір жыл мерзімдерінде қ ан сорғ ыш жә ндіктер санының ұ лғ аятындығ ымен, буынаяқ тылар санының қ олайлы температураларғ а орай кө бейуімен тү сіндіру керек. Кө птеген табиғ и-ошақ тық ауруларғ а маусымдылық тә н, осы кезде қ оздырушы тасымалдаушысы немесе резервуары ретінде кеміргіштер немесе етқ оректі жануарларды (қ асқ ырлар, тү лкілер, жанат тә різді итттер, қ орқ ау қ асқ ырлар, борсық тар т.б.) атауғ а болады. Сонымен, табиғ и-ошақ тық аурулардың маусымдылығ ы экологиялық жә не биологиялық себептерге орайласқ ан тү рде болады деуге негіз бар.

Эпизоотиялық ү деріс қ арқ ындылығ ының маусымдық ө ршулері ауа температурасы мен ылғ алдылығ ына да тә уелді болады. Орта факторлары бір жағ ынан жануарлар мен адам организмдерінің ауру қ оздырушарының ә серіне деген тө зімділігін тө мендетеді, ал екінші жағ ынан қ оздырушылардың таралуының ауалық -тамшылық механизмін белсендіре тү седі. Аурулардың белгілі бір жыл маусымына қ атысты ө суін айтқ анда ең алдымен инфекциялық аурулардың кө ктемгі, жазғ ы, қ ысқ ы маусымдылығ ын атаймыз. Кейбір аурулар кезінде екі мә ртелік кезең ділік байқ алады. Мә селен, қ ұ тырық кезінде жабайы тасымалдаушылар арасында екі маусымдық ө ршу кезең ін атайды – ақ пан-сә уірде (тасымалдаушылардың шағ ылысу кезең і) жә не қ ыркү йек-қ азанда (жабайы тасымалдаушылардың жастарының таралып, қ оныстануы. Осындай жағ дай вирустық энцефалиттерге де тә н.

Табиғ и-климаттық жә не шаруашылық -экономикалық ерекшеліктер – Қ азақ стан Республикасы аумағ ына инфекциялық аурулар енуі мен таралуының басты факторларының бірі болып табылады.

Аталғ ан факторлар алуан қ илы патогенді микроорганизмдердің, соның ішінде бұ рындары бұ л жерде тіркелінбеген вирустардың айтарлық тай таралуына жә не ұ лғ аюына ық пал етеді.

Ә деби деректерге сә йкес кө птеген аса қ ауіпті инфекциялардың қ оздырушылары сезімтал жануарларды минималды дозада жұ қ тыра алу қ абілетіне тұ рақ ты тү рде ие болады да бірте-бірте кейбір аумақ тарғ а қ атысты эпидемияғ а айналады, ә рі қ оршағ ан ортаның белгілі бір шарттарына тө зімді келеді. Кү згі-қ ысқ ы маусымдары Қ азақ стан Республикасы ө зендері суларының температурасы 0-10º С шамасында болады, бұ л вирустардың ұ зақ сақ талуына ық пал етеді. Ө зендерге жануар ө лекселерін, ауру жануарлардың субө німдерін лақ тырғ анда су ауылшаруашылығ ы жә не жабайы жануарлардың жұ қ тырылу кө зіне айналуы ық тимал. Қ азақ стан Республикасы аумағ ында кө ршілес мемлекеттерді бастау алатын ірі ө зендер ағ ып ө теді. Осы мақ сатта айтарлық тай ірі ө зендердің жалпы ұ зындығ ын анық тау жә не олардың қ анша бө лігі Қ азақ стан Республикасы ү лесіне келетінін анық тауғ а қ атысты зерттеу жұ мыстары ө ткізілді. Біздің еліміздің аумағ ында ірі ө зендермен қ атар кө птеген ұ сақ ө зендердің ө з суларын ә келетіні, олардың да жануарлар мен қ ұ стардың су ішу айлағ ы болатыны, тиісінше жұ қ тырылу кө зі бола алатыны анық талып, ескерілді. Кезең ділік механизмін тө мендегі тә ртіпте қ арастыруғ а болады. Аурулардың жаппай байқ алулары бірқ атар жануарлар туыстастары мен адамдар ұ жымдарының ауыруына ә келіп соғ ады. Бұ л жануарлар туыстастығ ының белгілі бір бө лігі ө лімге ұ шырайды, ал қ алғ андарының ішінде табиғ и иммунитеті қ алыптасқ ан жануар тү рлері қ алыптасады. Уақ ыт ө те келе бұ л жануарлар саны азаяды, егер бұ л жерде инфекция қ оздырушысы пайда бола қ алса, жеткілікті мө лшерде сезімтал жануар бастары мен адамдар болуында қ айтадан эпизоотиялық немесе эпидемиялық ауру байқ алулары орын алады.

Мұ ндай жағ дай кө птеген вирустық инфекцияларғ а тә н, мысалы шошқ алардың классикалық обасы, қ ой шешегі, ІҚ М обасы, аусыл т.б.

Айта кетері маусымдылық пен ауру ауқ ымдылығ ы бірқ атар алуан қ илы себептерге тә уелді болады – бұ л қ оздырушының сипаты, сезімтал жануарлардың, адамдардың иммунологиялық қ ұ рылымы т.б. кө птеген факторлар.

Мысалы, қ ұ тырық кезінде эпизоотия ө ршулері бірінен соң бірі арасына 3-4 жыл салып бой алады. Ө з алдына жабайы жануарлар аурушаң дығ ының маусымдылық ауытқ улары вирустың жабайы тасымалдаушылары тығ ыздығ ының динамикасымен тү сіндіріледі. Алайда жабайы тасымалдаушылар туыстастық тарының кө лемі, мысалы, тү лкілер санының кө лемі осы жануарларды «азық тандыру кө здерінің» санына тә уелді болады.

Инфекциялық аурулардың кезең ділігі мен пайда болу жә не таралу заң дылық тары ө згеріп отыратын Факторлар болып табылады да негізгі критерилерді талдауғ а қ атысты ұ дайы назар бө лініп отыруын талап етеді.

Сонымен, инфекциялық аурулардың кезең ділігін, пайда болу жә не таралу заң дылық тарын анық тау мә селелерін шешу инфекциялық ауру қ оздырушыларымен кү ресудің тиімді стратегиясын қ ұ растырудың маң ызды мә селесі болып табылады.

Қ азақ стан Республикасы ө зінің географиялық орналасуына байланысты Шығ ыс Еуропа мен Орталық Азия мемлекеттері арасындағ ы орталық орынды иеленеді. Мұ ндай орын тебуі Еуразиялық континентте кездесетін инфекциялардың таралуы ү шін маң ызды мә нге ие болады деуге ә бден негіз бар.

Ел аумағ ы ө зінің табиғ и жә не географиялық ерекшеліктері бойынша алуын қ илы, оның фаунасы кө птеген тү рлерден қ ұ ралады, осы ел кең істігі бойынша жабайы жануарлар мен қ ұ стардың миграциялануының ауқ ымды жолдары ө теді. Мұ нымен қ атар, соң ғ ы жылдары шет елдермен арадағ ы байланыстар қ арқ ыны қ ыза тү суде.

Аталғ ан факторлар патогенді микроорганизмдердің, соның ішінде бұ рындары тіркелінбеген вирустар айналымының айтарлық тай кү шейуіне жә не алуан қ илы тү рлерінің пайда болуына ық палын тигізеді.

Ауылшаруашылық жануарлары жабайы жануарлармен, қ ұ стармен, кеміргіштермен, қ ан соратын жә ндіктермен жә не кенелермен тығ ыз биоценозда болатынын атап кетуіміз керек. Орын алып отырғ ан жағ дайларғ а орай жабайы жануарлар ү й жануарларына қ арағ анда инфекциялық сипаттағ ы ауруларды жұ қ тыруғ а кө бірек бейім келеді. Жабайы жә не ауылшаруашылық жануарларының тығ ыз байланыста болу мү мкіндігінің жоғ ары екендігіне орай, сонымен қ атар, жұ қ палы ауруларды тасымалдаушы ортақ эктопаразиттердің болуы аса қ ауіпті аурулар ошақ тарының пайда болуы ү шін қ олайлы жағ дайлар тудырады. Сонымен, Қ азақ стан Республикасы аумағ ында аса қ ауіпті аурулар таралуына ық пал ететін басты факторлардың бірі жабайы жануарлар мен қ ұ стар екендігі сө зсіз деуге толық негіз бар.

Жалпығ а мә лім ғ ылыми факт, жабайы жануарлар кө птеген ауруларғ а сезімтал келеді де инфекциялық аурулардың тасымалдаушылары бола алады, бұ л олардың ү немі маусымдық жә не ә сіресе трансшекаралық миграциялануына орай ө зекті бола тү седі.

Мысалы, жабайы қ абан Қ азақ стан Республикасының барлық дерлік шекараларында мекен етеді де шошқ алардың классикалық обасының, ірі ө қ ара мал обасының жә не аусылдың кө зі бола алады. Аусыл ауруы кезінде жабайы қ абандар табиғ и резервуар жә не аурудың ұ дайы кө зі болады. Ақ бө кенде де инфекциялық аурулар таралуының тұ рақ ты қ ауіп кө зі болып табылады. Осы уақ ытқ а дейін жайрандардың, арқ арлардың, қ ұ ландардың, бұ ғ ылардың, кеміргіштердің жануарлардың аса қ ауіпті инфекциялық ауруларына қ атысты эпидемиологиялық ү дерістегі алатын орны толық зерттеліп ү лгермеген. Осы таң да Қ азақ станның қ азіргі заманғ ы фаунасында 172 сү тқ оректілер бар екенін атау керек.

Қ азақ стан Республикасының статистика жө ніндегі Агенттігінің мә ліметтері бойынша қ азіргі уақ ытта республикадағ ы тұ яқ ты жануарлардың санына қ атысты негізгі ү лесі мынандай: елік – 39%, ақ бө кен – 25%, қ абан – 12% жә не сібір таутекесі – 10%.

Терісі бағ алы аң дардың негізі Ақ мола жә не Қ арағ анды (38% дейін), Алматы, Шығ ыс Қ азақ стан жә не Қ останай (5%-дан) облыстарына келеді. Айтарлық тай маң ызы бар деп танылғ ан жабайы жануар бастарының санына қ атысты мә ліметтер 24 кестеде келтірілген.

Қ азақ стан Республикасының шекаралас аудандарында жабайы миграцияланатын жануарлар ішінде арқ ар, елік, жайран, кү міс тү стес таутеке, жабайы қ абан, марал, бұ лан мекендейді. Ө зге жабайы жануарлар негізінен тұ рақ ты мекен етеді деуге болады. Жыл бойы жабайы жануарлар маусымдық миграциялар жасайды да Нарынқ ол мен Сү мбенің оң тү стік жә не солтү стік тұ старында, Іле ө зені бойларында, Панфилов қ. оң тү стік-шығ ыс жә не солтү стік-шығ ысы, Дружба қ. оң тү стік-батысы мен солтү стік-шығ ысын, Марқ акө л мен Тоқ ты қ орық тары, Жоң ғ ар қ ақ пасы, Ырғ айты, Емел, Ертіс ө зендерінің бойымен, бақ ты қ. маң ын, Шілікті қ. оң тү стік-шығ ысын, Орловск қ. оң тү стігіндегі мемлекеттік шекараларды кеісп ө тіп жатады.

24 – кесте Кейбір жабайы жануарлар санының динамикасы

Жануарлар ми грациялануын толық тү сіну ү шін географиялық орын тебуі бойынша Шығ ыс-Қ азақ стан жә не Алматы облыстары Қ ытай Халық Республикасымен, Оң тү стік-Қ азақ стан, Қ ызылорда жә не Ақ тө бе облыстары Ө збекстан Республикасымен, Жамбыл жә не Алматы облыстары Қ ырғ ыз Республикасымен жә не ең ұ зыны Ресей Федерациясымен солтү стік, шығ ыс жә не батыс облыстар шекараласатынын ескеру керек.

Жабайы жануарлардың ең кү шті миграциясы оң тү стік жә не солтү стік облыстарда байқ алады, мұ нда Ө збекстан Республикасымен, Қ ырғ ыз Республикасымен жә не Ресеймен шекаралар «инженерлік қ оршауларсыз» жасалынғ ан. Бұ л жерлерде жабайы жә не ауылшаруашылық жануарларының еркін кесіп ө тулері байқ алады.

Инфекциялық аурулар таралуына ық пал етуші фактор ретінде жыл сайын ұ лғ айып келе жатқ ан халық аралық байланыстар екендігін атауымыз керек.

Қ азақ стан Республикасына тү рлі кө лік тү рлерімен кү н сайын ә лемнің кө птеген елдерінен, соның ішінде жануарлар мен қ ұ стардың аса қ ауіпті ауруларынан сау емес деп танылғ ан елдерден кө п мө лшерлердегі жү ктер келіп жатады. Республика аумағ ы арқ ылы автомобиль жә не темір жолдарымен транзиттік жү ктер ө тіп жатады. Темір жолдардың жалпы ұ зындығ ы 14, 5 мың км, республикалық маң ызы бар автомобиль жолдарының ұ зындығ ы 17, 7 мың км қ ұ райды. Ақ тау жә не Баутино тең із порттары арқ ылы Иран мен Ә зербайжанғ а тура жолдар бар. Қ азақ стан Республикасының ә лемнің кө птеген елдерімен ә уе байланыстарының (жолдары) жү йелері жыл сайын артып келеді, жыл сайын жолаушылар жү ріп ө ту қ арқ ыны да ө сіп отырады.

Мұ ндай қ арқ ынды халық аралық байланыстар кезінде импортталатын жұ қ тырылғ ан (инкубациялық кезең де) немесе ауырып шық қ ан жануарлармен, жұ қ тырылғ ан кү йінде сойылғ ан жануар ұ шаларымен, сондай-ақ азық тармен (фуражбен), ұ рық пен, тері шикізаттарымен, субө німдермен сондай-ақ, жануар жә не ө сімдік текті ө німдермен аса қ ауіпті ауру қ оздырушыларының енгізілу қ ауіпі болады. Қ азіргі уақ ытта ет пен мал шаруашылық ө німдері ә лемнің кө птеген елдерінен импортталынып ә келінеді, осы кездері импортталатын ө німдер еліміздің барлық дерлік ө ң ірлеріне келіп тү сіп отырады.

Ауылшаруашылық, зообақ тық, жабайы жануарлар мен қ ұ стардың, жануар текті ө німдер мен шикізаттардың импортын бақ ылау жұ мыстарын шекаралық бақ ылаушы ветеринариялық бекет қ ызметкерлері жү ргізеді.

Шекаралық бақ ылаушы ветеринариялық бекет қ ызметкерлері шет елден енгің зілетін ірі жануарларды клиникалық қ арап зерттеп, ә рқ айсысын термометриялайды жә не бекте басшысының нұ сқ ауы бойынша ұ сақ жануарларды таң дап термометриялайды, ал қ ажет болғ ан кездері – тиісті зертханалық зерттеулер жү ргізеді.

Инфекциялық аурулар мен ө зге аурулардан сау елдерден импортталып ә келінген жә не таң ба белгісі мен тиісті сертификаты бар тері шикізаттары мен жү ндер біздің елге жеткізілгеннен кейін сақ тау жә не қ айта ө ң деу ү шін шектеусіз бағ ытталып жө нелтіледі.

Жолаушылардың жануарлар мен қ ұ старды, жануар текті ө німдер мен шикізаттарды шет елдерден біздің елімізге тасымалдап немесе арнайы жө нелту жабдық тарымен жеткізуі кездерінде жануарлар мен қ ұ стардың жұ қ палы аурулар бойынша саулығ ын растайтын сертификаттар бар-жоқ тығ ы тексеріледі. Қ ол жү гі ретінде тасымалданып ә келінетін жануар текті ө німдер қ арап зерттеу ө ткізген ветеринар дә рігерінің рұ қ сатымен ветеринариялық сертификатсыз-ақ жіберіле алады.

Жоғ арыда аталғ ан факторлардан кө ретініміз импортталатын жануарларды, жануар текті ө німдер мен шикізаттарды шекаралық бақ ылаушы ветеринариялық бекет қ ызметкерлерінің бақ ылауы жеткізуші елдің мемлекеттік ветеринариялық қ ызметінің ө з міндеттерін қ атаң орындауғ а келіп тірелетінін кө рсетеді.

Алайда, жоғ арыда аталғ андардың кө бі жануарлар мен жануар текті малшаруашылығ ы ө німдері мен шикізаттары біздің елімізге ресми тү рде кедендік бақ ылау арқ ылы ө ту жағ дайларына қ атысты мә лімет екенін есте ұ стауымыз керек. Біздің ел тұ рғ ындарының ө мір сү ру жағ дайы жақ сарғ ан сайын шекаралас ө ң ірлердің жә не ө зге ө ң ірлердің тұ рғ ындары ү й жануарларын ө сіруге қ аржылай қ орларын сала бастады ә рі кө п мө лшерде кө ршілес елдерден жануар бастары сатылып алына бастады. Шекаралас ө ң ірлерден контрабандалық жануарлар мен малшаруашылығ ы ө німдері елдің ө зге аудандарына енгізіліп жататыны да шындық. Контрабандалық ену кезінде енгізілетін жануарларды жә не малшаруашылығ ы ө німдерін ветеринариялық бақ ылау ө ткізілмейді.

Сонымен, соң ғ ы жылдары Қ азақ стан Республикасы аумағ ына аса қ ауіпті аурулар енуінің негізгі жолы жануарлар мен малшаруашылығ ы ө німдерінің контрабандалық жолдармен енуі болып отыр.

Шошқ алардың классикалық обасы жоғ ары контагиоздық ауру ретінде ветеринария мамандарының назарын ө зіне ерекше бұ ратыны белгілі. Ауру қ оздырушысы қ оршағ ан ортаның барлық дерлік нысандарын ластайды (контаминациялайды) деуге болады.

Қ азақ стан аумағ ында ХХ ғ асырдың 70 жылдарының аяғ ынан бастап спорадиялық сипат алады, ә детте, ел аумағ ына кө ршілес орналасқ ан елдерден енгізіледі. Сондық тан шошқ алардың классикалық обасын республика аумағ ына енгізу қ ауіпі ү лкен практикалық маң ызғ а ие.

Қ азіргі уақ ытта қ олданыс тапқ ан белсенді экспорттық -импорттық ынтамақ тастық тар кезінде елге импортталатын жануарлармен, ауылшаруашылығ ы ө німдерімен ауру қ оздырушыларының ену қ ауіпі тү ріндегі шынайы қ ауіптің зор екенін ұ мытпауымыз керек.

Эпизоотиялық тұ рғ ыдан алғ анда республикамыздың кө ршілес елдермен қ атынастық жағ дайы кү рделі болып отыр. Қ азақ станмен қ ұ рлық аралық шекаралары бар елдер ішінде соң ғ ы екі жылда шошқ аның классикалық обасы бойынша екі ел сау емес деп танылғ ан, олар: Қ ытай мен Ресей.

Ал, алыс шекаралас емес елдер мен таяу шығ ыс елдері (Ү ндістан, Индонезия, Оң тү стік Корея, Тайланд) шошқ алардың классикалық обасы бойынша стационарлық сау емес елдер болып табылады.

Сонымен, шошқ алардың классикалық обасының ену қ ауіпі бойынша кө ршілес, республика периметрінде орналасқ ан аса қ ауіпті деп танылғ ан елдер: Қ ытай, Ресей.

Потенциалды қ ауіп тө ндіретін қ осымша фактор республикағ а нашар бақ ыланатын жеке кә сіпкерлердің жең іл ө неркә сіп бұ йымдарын енгізуі болып табылады. Мұ ндай тауарлар тасымалдау, сақ тау, қ оймаларда антисанитариялық жағ дайларда ұ стау барысында ластана (контаминирлене) алады.

Жеке-жеке алғ анда мұ ндай тауар партиялары айтарлық тай эпизоотиялық қ ауіп тө ндірмегендігімен, бә рі қ осылғ анда айтарлық тай қ ауіп тө ндіреді, себебі аталғ ан тауарлардың кө лемі біршама ү лкен. БАҚ деректері бойынша Қ азақ станның жең іл ө неркә сіп тауарларына деген сұ ранысын ұ сақ кө термелеу саудасы есебінен 50% ө теледі, осы кезде негізгі тауар жеткізушілері ретінде танылатындары шошқ алардың классикалық обасы бойынша сау емес елдер: Қ ытай, Ресей, Ү ндістан, Индонезия, Оң тү стік Корея, Таиланд.

Шошқ алардың классикалық обасы бойынша эпизоотиялық ахуалғ а айтарлық тай ә серін тигізеді деуге келетін келесі фактор: шекара маң ындағ ы сауда-саттық пен тұ рғ ындар миграциясы.

Айтарлық тай қ арқ ынды шекара маң ы сауда-саттығ ы оң тү стік-шығ ыс ө ң ірде шошқ алардың классикалық обасы бойынша сау емес елдер Қ ытай жә не Қ ырғ ыз Республикасымен ө ткізіледі. Осы кезде ел аумағ ына ірі қ ара мал мен ұ сақ қ ара малдың жас малдарын, шошқ алардың, сондай-ақ экзотикалық жануарлардың контрабандалық жолмен енгізу оқ иғ аларын жоқ қ а шығ аруғ а болмайды, бұ л республика аумағ ына шошқ алардың классикалық обасы енгізілу қ ауіпін айтарлық тай жоғ арылата тү седі.

Орталық Азия елдеріндегі кү рделі экономикалық жағ дай мен осы елдердегі тұ рғ ындар ө мірінің тө менгі экономикалық дең гейде болуы миграциялаушы тұ рғ ындардың ө здерімен (кейде кө п кө лемде) тағ ам ө німдерін (соның ішінде жануар текті ө німдерді) тасымалдап ә келетінінде, ал олар шошқ алардың классикалық обасына қ атысты потенциалды қ ауіпі екендігі белгілі.

Эпизоотиялық ү деріс қ арқ ындылығ ына жә не ел аумағ ы бойынша аурудың таралу жылдамдығ ына ә серін тигізетін факторғ а кв. км шақ қ андағ ы сезімтал жануарлардың орналасу тығ ыздығ ы болып табылады. Ел аумағ ы, сонымен қ атар тұ рғ ындардың орналасу тығ ыздығ ы (шаруашылық жә не миграциялық қ ызмет қ арқ ындылығ ының жанама кө рсеткіші ретінде) ескерілуі тиісті фактор. Мұ ндай заң дылық ты бейнелеп кө рсете алатын кө рсеткіш (км² шақ қ андағ ы адамдар саны) изодемиялық карталар. Республика аумағ ының тұ рғ ындарғ а арналғ ан изодемиялық карталары (адам./км²) мен шошқ алардың классикалық обасына сезімтал жануарлар саны (шартты бас/км²) 35, 36 суреттерде келтірілген.

Келтірілген карталар республика аумағ ында тұ рғ ындардың жә не шошқ а бастарының біркелкі орналаспағ андығ ын кө рсетеді.

Шошқ алардың классикалық обасы аудан кө лемі бірлігіне шақ қ анда сезімтал жануарлар тығ ыз орналасқ ан ө ң ірлер ү шін аса қ ауіп тө ндіретіні белгілі. Мұ ндай ө ң ірлерге жататындары: Солтү стік-Қ азақ стан, Қ останай, Павлодар, Алматы, Шығ ыс-Қ азақ стан облыстары.

Осы ө ң ірлер ішінде аса қ ауіпті деп танылатындары шошқ алардың классикалық обасы бойынша Қ ытай Халық Республикасымен шекараласатын Алматы жә не Шығ ыс-Қ азақ стан облыстары. Солтү стік-Қ азақ стан жә не Павлодар облыстары шошқ алардың классикалық обасы бойынша Ресей Федерациясының шошқ алардың классикалық обасы бойынша эндемиялық аумақ тарымен шектеседі де қ ауіпті аймақ тарғ а жатады.

Ақ мола жә не Қ арағ анды облыстары тікелей ошақ тардан алыс болса да қ ауіптіліктің екінші тобына жатады, себебі олардың аумақ тарында сезімтал жануарлардың, тұ рғ ындардың орналасу тығ ыздығ ының жоғ ары шамалары мен ірі кө лік тораптарының болуы байқ алады. Аталғ ан кө рсеткіштерді зерттеу барысында адамдар тұ руына қ атысты республика бойынша орташа кө рсеткіш (адам/км²) 5, 8 адам/кв.км қ ұ райды. Осы кезде тұ рғ ындар тығ ыздығ ы Маң ғ ыстау облысындағ ы 1, 6 дан Оң тү стік Қ азақ стан облысындағ ы 15, 2 шамағ а дейін ауытқ иды.

35 – сурет Облыстар бойынша (n=14) – тұ рғ ындар саны (адам/кв.км) қ ұ рауындағ ы Қ азақ стан Республикасының изодемиялық картасы. Республика бойынша орташа кө рсеткіш – 5, 8 адам/кв.км.

36 − сурет Облыстар бойынша (n=14) - Қ азақ стан Республикасының изодемиялық картасы, сезімтал жануарлар (ІҚ М, қ ой-ешкі, жылқ ы, шошқ а бастары/кв.км.). Республика бойынша орташа кө рсеткіш – 8, 6 бас/кв.км.

Республика бойынша сезімтал жануарлардың орташа кө рсеткіші 8, 6 бас/ км² (ІҚ М, қ ой-ешкі, жылқ ы, шошқ а) қ ұ рады. Изодемиялық карта мә ліметтерінен кө ретініміз республика аумағ ының шошқ алардың класикалық обасына сезімтал жануар бастарына қ атысты орташа кө рсеткіші республика бойынша 0, 5 бас/км² қ ұ рады.

Инфекциялардың ық тималды тасымалдаушыларының тә ртіпке келтірілген тізімі мен шошқ алардың классикалық обасының республика аумағ ына ену мү мкіндігіне ә келіп соғ атын қ оздырушылардың жұ қ тырылу факторларының ық тималды тізімі 25 кестеде келтірілген.

Аталғ ан мә селені терең ірек талдау ү шін эпизоотолог, вирусолог мамандарына сауалнама жү ргізіліп нә тижелерін кейіннен статистикалық ө ң деп, сандық коэффициенттері шығ арылды. Осы мақ сатта Ауылшаруашылығ ы Министрлігі, «МРҰ О» ММ, облыстық аумақ тық ветеринариялық инспекция мамандарын, мемлекеттік ветеринариялық инспекторларды (тың даушыларды) С. Сейфуллин атындағ ы Қ азақ агротехникалық университетінде сауалнамадан ө ткізу жұ мыстары жү ргізілді.

Сонымен, 25 кестеде келтірілген Қ азақ стан Республикасы аумағ ына шошқ алардың классикалық обасы ауруының ену ық тималдығ ы бар делінген 19 басты жұ қ тырылу факторлары ішінде біздің пікірімізше негізгілері болып, алғ ашқ ы сегізі саналуы тиіс. Осы кезде шекаралас ө ң ірлерде басты қ ауіп тө ндіретіні рұ қ сат етілмеген (заң сыз) жануарлар мен малшаруашылығ ы ө німдерінің импорты, ал шалғ ай ө ң ірлерде басты қ ауіп елге, негізінен Азия елдерінен заң ды тү рде кө п кө лемде импортталатын ет ө німдері мен туристермен/мигранттармен ә келінетін тағ ам ө німдері саналады.

Осы кезде нақ тылы экспорттық -импорттық операцияларын талдау кезінде мү мкін болатын шошқ алардың классикалық обасы енуінің тікелей салдары емес республикағ а шошқ алардың классикалық обасы енуінің гипотезалық ену мү мкіндігі салдарынан келтірілетін қ олайсыз кесірін болдырмау мү мкіндігі қ арастырылады.

Қ азақ стан Республикасы аумағ ына шошқ алардың классикалық обасы ену қ ауіпін пайымды тү рде сапалық тұ рғ ыдан талдау нә тижелері 26 кестеде келтіріліп, келесі мә н-жайғ а келіп саяды:

а) Қ азақ стан Республикасы аумағ ына шошқ алардың классикалық обасы ену қ ауіпі: «бар»;

б) қ олайсыз сценарий даму ық тималдығ ы елдің ә р ө ң ірлері ү шін ә ртү рлі ө туі мү мкін; ол «айқ ын тү рдегіден» - (#); «айтарлық тай емес тү рдегіге» - (-) дейін бола алады.

в) елдің ә р ө ң ірлеріндегі превентивтік шаралар ө з қ арқ ындылығ ы мен бағ ытталымы бойынша ерекшеленулері керек.

Аса қ ауіпті жағ дай елдің солтү стік жә не оң тү стік-шығ ыс ө ң ірлерінде байқ алады. Орталық Қ азақ станның ө зге бө ліктері шошқ алардың классикалық обасы ену қ ауііпіне бейім болғ анымен, сезімтал жануарлардың аз тығ ыздық та болуына, ауылшаруашылық жер телімдерінің шашыраң қ ы болуына, шаруашылық байланыстардың тө менгі қ арқ ындылық та болуына орай бірінші топ ө ң ірлерімен салыстырғ анда аса қ ауіпті деуге келмейді. Оң тү стік жә не батыс ө ң ірлер ШКО бойынша сау емес елдерден алыс орналасқ анымен қ арқ ынды кө лік байланыстарының орнауына, қ айта ө ң деу мекемелерінің кө п болуына, сауда-экономикалық байланыстардың кө птігіне байланысты қ ауіпті ө ң ірге жатқ ызылады.

25 –кесте Қ азақ стан Республикасы аумағ ына шошқ алардың класикалық обасы қ оздырушысының ық тималды ену жолдары

Шошқ алардың классикалық обасының қ азақ стан аумакғ ына келтірітін қ ауіпін тө мендетуге қ атысты телімді емес профилактикалау шараларына келер болсақ басты делінген міндеттер ретінде мыналарды атауымыз керек:

- кө ршілес (шошқ алардың классикалық обасынан сау емес) елдерден республика аумағ ына жануарлар мен малшаруашылығ ы ө німдерін, жануар текті ө німдерді, шикізаттарды, азық -тү ліктерді шекарадан ө тетін адамдардың алып ө туін болдырмау ү шін, ә сіресе шекарадан ө туі жең ілдетілген елдерден (Оң тү стік жә не шығ ыс ө ң ірлер) ә келуін болдырмау ү шін кедендік шараларды қ атаң дату;

- етө німдерінің импортын аурудан сау елдерден жасау, ветеринария саласында ө кілеттігі бар органның ө ң деу мекемелерінде біріншілік ө ң деуімен ө ткізу керек;

- малшаруашылығ ы ө німдерін термиялық ө ң деуден соң барып, мү мкіндігінше ШКО сау елдерден ала отырып, импорттау;

- дезинфекциялайтын бекттердің, импортталатын ауылшаруашылық ө німдерімен, тағ ам ө німдерімен қ атысы бар барлық қ оймалардың, тоң азыту- жә не еткомбинаттарының жұ мыстарын жө нге келтіру;

- орталық тандырылғ ан тә ртіпте қ оздырушының бар-жоғ ына, оларғ а антиденелер бар-жоғ ына таң дамалы тұ рғ ыдан сараптама жә не зерттеу жү ргізу амалдарын ө ткізу;

- ауылшаруашылық ө німдерінің импортталуын импорттаушы-фирмалардың импорттауына рұ қ сат беру мү мкіндігін жасайтын жә не статусы мен импорттаушы-елдің эпизоотологиялық ахуалын растайтын стандартты сауалнама қ ұ ру;

- азық тарды, фуражды, дә нді азық тарды тек шошқ алардың классикалық обасынан сау елдерден енгізу жә не ветеринариядағ ы ө кілетті орган айқ ындап кө рсеткен тә ртіпте қ айта ө ң деу кә сіпорындарына жө нелту жұ мыстарын жү ргізу;

- кө ліктегі ветеринариялық қ ызмет кө ліктерде қ алатын қ алдық тарды ө телдеп жою ісін қ атаң бақ ылауғ а алу, мұ ндай қ алдық тарды жануарлар азығ ы ретінде пайдалануғ а жол бермеуді бақ ылауғ а алуы тиіс.

Жоғ арыда аталғ анды қ орытындылай келе Қ азақ стан Республикасы аумағ ына шошқ алардың класикалық обасының ең ық тималды жолдары мынандай деуге болады:

- жануарлар мен малшаруашылығ ы ө німдерін импорттау;

- жабайы жануарлар мен қ ұ стардың миграциясы;

- кө ршілес мемлекеттерден басым жел бағ ыттары есебінен ауа ағ ыстарының байқ алуы;

- шекаралас жә не кө ршілес елдерден бастау алатын ө зен сулары.

- Қ ауіптілікті талдау заманауи эпизоотология қ оржынындағ ы сенімді қ ұ рал деуге болады. Еліміздің Бү кілә лемдік Сауда Ұ йымына ену талпынысын ескере отырып аталғ ан ә дістің алатын орнының ерекшелене тү сетінін естен шығ армауымыз керек. Аталғ ан ұ йымның талаптары бойынша экспорттық -импорттық операциялар жайындағ ы шешімдер дә йектелінген ә рі тиісті тү рде толтырылғ ан болулары керек, ал келісімнен дә йектелінбеген тү рдегі бас тартулар айыппұ л тө леуі тү рінде жазаланатын болады. Тиісінше, қ ауіптілікті бағ алаудың сапалық, жартылай сандық жә не сандық ә дістерін пайдалану қ абылданғ ан шешімді ұ стану мү мкіндігін жасап, елдің эпизоотиялық саулығ ын.

26 – кесте Қ азақ стан Республикасы аумағ ына шошқ алардың классикалық обасының ену қ ауіпі

Мұ нымен қ атар, еліміздің орасан зор ауқ ымды екендігін, соғ ан орай жекелеген ө ң ірлердің эпизоотиялық ахуалына қ атысты алуан тү рлілігін ескере келе, аталғ ан ә дістің ел ішінде де табысты тү рде пайдаланылатынына сенім білдіруіміз керек. Бұ рындары аталғ анындай қ ауіптілікті талдау жұ мыстарын талдау ветеринариядағ ы ө кілетті органның қ арамағ ындағ ы сараптама тобымен ө ткізіліп, ә р келісім-шартты жә не импорттау субьектін қ арастыруы керек.

4.3.1 Қ азақ стан Республикасы аумағ ына аусылдың ену қ ауіпін талдау

Қ ауіптілікті талдау – жақ сы қ ұ растырылғ ан жә не ә детте сандық қ арекет, оны қ азіргі уақ ытта халық аралық байланыстардан бастап инженерлік іске дейінгі кө птеген салалар кең інен пайдаланады.

Бастапқ ыда қ ауіптілікті талдау авиация мен аэрокосмостық индустриялардың қ ажеттіліктеріне орай қ ымбат тұ ратын ұ шу аппараттарын ұ шыру кезіндегі кемшіліктерді тү сініп, бағ алау ү шін жасалынғ ан болатын (Detal et al., 1989; Osborne et а1., 1995). Кейіннен бұ л ә дісті экономистер табысты тү рде ел ішіндегі жә не халық аралық операциялар кезіндегі қ аржылық операцияларды бағ алау ү шін пайдалана бастады.

Мұ нан кейін қ ауіптілікті талдау ісі медициналық жә не биологиялық ғ ылымдарда пайдаланыла бастады. ХХ ғ асырдың 60-шы жылдарының соң ында - 70–ші жылдарының басында қ ауіптіліті талдау негізіндегі қ алыптасқ ан амал денсаулық сақ тау саласында, ең алдымен адам организміне уыттық элементтердің, радиацияның, зиянды ә деттердің («темекі шегу, арақ ішу т.б.), кә сіби қ ауіптілік факторларының (вибрация, стресс) ә серін зерттеп, бағ алау ү шін пайдаланыла бастады.

Ветеринарияда қ ауіптілікті талдау 20 жылдан бері пайдаланылып келеді. Бастапқ ыда бұ л ә дісті контаминацияланғ ан, яғ ни ластанғ ан ө німдердің (ең алдымен экзотикалық қ оздырушылармен контаминацияланғ ан) сау деп танылғ ан елдерге, ө ң ірлерге импортталуына, сонымен қ атар, тұ тынушылардың тағ ам тұ тыну қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ету ү шін, контаминацияланғ ан ө німдердің сатылуына жол бермеу мақ сатында пайдаланыла бастады. Осы контексте қ ауіптілікті талдау тү бегейлі қ арастырылып, талқ ыланғ ан болды, оны ең алдымен ерекше географиялық жағ дайда болатын жә не жануарлардың бірқ атар инфекциялық ауруларынан сау елдер (Жаң а Зеландия, Австралия, Скандинавия елдері, Ұ лыбритания, АҚ Ш, Канада) қ абылдады. ХХ ғ асырдың 90-шы жылдарының орта тұ сында қ ауіптілікті талдау бойынша талаптар тарифтар бойынша сауда-саттық басты келісіміне (GАТТ) жә не Бү кілә лемдік сауда ұ йымы (БСҰ) талаптарына енгізілді.

Аталғ ан талаптар ветеринария саласы қ ызметінің бақ ылауына тү сетін биологиялық объекттер мен субъекттердің қ озғ алысын осы қ ауіптілікпен байланысты талдаудың ғ ылыми негізінде реттелетінін білдіреді. Халық аралық эпизоотиялық бюроны (ХЭБ) БСҰ тірі жануарларғ а, сондай-ақ малошаруашылығ ы ө німдеріне қ атысты қ ауіптілік талдауын бағ алау ісін жү ргізетін біріншілік ұ йым ретінде таныды (О1Е, 1996).

Соң ғ ы жылдары қ ауіптілікті талдау ветеринарияда нақ тылы қ ауіптілікті бағ алау ү шін ғ ана емес, нақ тылы мә селеге қ атысты біздің біліміміздің тапшылық ететі жайлы да кең інен талқ ылана бастады. Оны бастапқ ыда ө зіне тә н емес тә різді міндеттерді шешу ү шін пайдалана бастады: вакциналар қ ауіпсіздігін бағ алау, жекелеген елдер мен ө ң ірлерге ауруларды ендіру қ ауіпін бағ алау, ветеринарлық препараттардың қ оршағ ан ортағ а ә сері (Vannier, 1997; Moutou et.al. 2000; Mac Diarmid, 1991, 1999; Morley, 1993).

Ал, 1999 жылы бірқ атар авторлар ветеринариядағ ы қ ауіптілікті талдау ісін эпизоотологиямен байланысты емес, дегенмен эпизоотологиялық зерттеулерді жә не бақ ылауларды (" Risk anal«sys for veterinary biologics" – АҚ Ш ү кіметінің басылымы, www.ashis.gov) пайдаланатын жеке пә н ретінде қ арастыруды ұ сынды немесе бұ л ұ ғ ымды «аналитикалық эпизоотология» тә різді дефиницияғ а енгізеді (Макаров В.В., Сухарев О.И., 2001).

Аусыл жоғ ары контагиозды ауру ретінде ветеринария мамандарының ерекше назарында болады. Қ азақ стан аумағ ында бұ л ауру ХХ ғ асырдың 70-ші жылдарының соң ынан бастап спорадиялық сипатта ө теді, ә детте ел аумағ ына кө ршілес елдерден ендіріледі. Сол себептен аусыл ауруын республика аумағ ына енгізу қ ауіпіне қ атысты сұ рақ практикалық сипат алады. Біздің жағ дайымызда қ ауіптілікті талдауғ а қ атысты басты сұ рақ ты келесі тү рде қ ұ рауғ а болады: «Қ азақ стан аумағ ына аусыл ауруын ендіру қ ауіпі бар ма?»

Бұ л сұ рақ қ а берілетін жауап кү мә н тудырмайды: «Қ азақ стан аумағ ына аусыл ауруын ендіру қ ауіпі бар».

Қ ауіпті идентификациялау. Анық тамағ а сә йкес аусыл жоғ ары контагиозды ауруғ а жатады, оның қ оздырушысы қ оршағ ан ортаның барлық дерлік нысандарында контаминациялайды (ластай алады).

Сауда-экономикалық қ атынастардың дамуына жә не жануар, ө сімдік текті ө німдердің импортталуының артуына орай ел аумағ ына импортталатын ауылшаруашылығ ы ө німдерімен жә не жануарлармен ауру қ оздырушысының ендірілу қ ауіпі шын мә нінде бірнеше есеге артып отыр.

Эпизоотиялық тұ рғ ыдан алғ анда кө ршелес елдермен қ атынас кү рделі болып отыр. Қ азақ станмен қ ұ рлық тық шекаралары бар 5 елдің 3-і соң ғ ы жылдары ауыслдан сау емес деп танылғ ан: Қ ырғ ызстан 2007 жылы сау емес деп танылды (О типі), Қ ытай 2007 ж. (Азия-1 тип), Ресей 2005 ж. (О типі).

Бұ дан шалғ айлау ө ң ірлер, Таяу Шығ ыс елдері (Тү ркия, Иран), стационарлы тұ рғ ыда 2-3 типтік аусылдан сау емес (А-О-Азия-1). Алыс орналасқ ан ө ң ір елдері (Ү ндістан, Пә кістан) ВСЛ (Пербрайт, Ұ лыбритания) сарапшыларының пікірінше аусылдан стационарлық сау емес деп танылғ ан.

Ө збекстан елін ерекше атап кеткен жө н, бұ л ел ресми қ ұ жаттарда ел аумағ ы 1990 жылдан бері аусылдан сау деп дә лелдеу ү стінде. Ресейдің Владимир қ. ВНИИЗЖ мамандарының бақ ылауынша жә не бейресми ақ параттар бұ л елдің аумағ ында аусыл эндемиялы.

Моң ғ олия аусылдан 2000-2001 жж. сау емес деп танылғ ан, айта кетері ел аумағ ында эпизоотияның айтарлық тай тө мендеуі байқ алмауда, керісінше, елдің Сухэбатор, Селенга сынды шығ ыс ө ң ірлерінен ауру Ресей шекарасына бағ ытталып таралу ү стінде.

Қ ытай мен КХДР аусыл бойынша ресми ақ параттар жоқ тың қ асы, дегенмен бейресми ақ параттар аталғ ан елдерде аусылдың эндемиялық тығ ы жайында мә лімдейді. Сонымен қ атар, бұ л елдердің профилактикалау ү шін тірі аттенуирленген вакцина қ олданатыны белгілі. ХЭБ сарапшыларының пікірінше, мұ нда вакцина Қ ытайда сондай-ақ КХДР аусыл бойынша стационарлық сау еместілікті ық палдай тү сетіні ащы шындық.

Сонымен, аусыл ендірілуіне қ атысты аса қ ауіпті саналатын Қ азақ стан Республикасы периметрінде орналасқ ан елдер ретінде Қ ытай, Қ ырғ ызстан, Ө збекстан, Ресейді атауғ а болады.

Тағ ы потенциалды қ ауіп факторы ретінде республикағ а нашар бақ ыланатын жең іл ө неркә сіп бұ йымдарын жеке кә сіпкерлердің жеткізуін жатқ ызу керек. Мұ ндай тауарлар антисанитариялық жағ дайларда тасымалдау, сақ тау, қ оймаларғ а қ ою, ү йіп жинау барысында ластануы (контаминациялануы) ық тимал. Жеке-жеке алып қ арасақ мұ ндай партиялар эпизоотиялық қ ауіп тө ндірмейтіндей болып кө рінгенімен, бә рі қ осыла келгенде ел ү шін қ ауіп айтарлық тай болып шығ ады, себебі мұ ндай тауарлардың ү лесі зор. БАҚ мә ліметтері бойынша Қ азақ станның жең іл ө неркә сіп тауарларына деген сұ ранысы ұ сақ саудагаерлер есебінен 60% ө теледі, басты тауар жеткізуші елдер қ атарында аусылдан сау емес Қ ытай мен Тү ркия бар.

Аусыл бойынша эпизоотиялық ахуалғ а айтарлық тай ә серін тигізетін тағ ы бір фактор шекара маң ындағ ы сауда-саттық пен тұ рғ ындар миграциясы.

Шекара маң ындағ ы аса қ ызу сауда-саттық аусылдан сау емес Қ ытай, Қ ырғ ызстан, Ө збекстан елдерімен оң тү стік-шығ ыс ө ң ірде жү ргізілетінін атап кеткен жө н. Осы кезде Қ азақ стан аумағ ына ірі қ ара мал мен ұ сақ малдардың, сондай-ақ экзотикалық жануарлардың контрабандалық жолмен енгізілуі ә бден мү мкін, ал бұ л ел аумағ ына аусыл ауруының енгізілу қ ауіпін арттыра тү сетіні белгілі.

Орталық Азия елдеріндегі кү рделі экономикалық жағ дай мен тұ рғ ындар ө мірінің тө менгі экономикалық дең гейі миграцияланушы тұ рғ ындардың ө здерімен (кө біне кө п мө лшерде) аусылдан потенциалды қ ауіп тө ндіретін ө ң ірлерден тағ ам ө німдерін алып (оның ішінде жануар текті) ө туге мә жбү рлейді.