Тарау эпизоотологиялыҚ мониторинг

Мониторинг – аурудың преваленттілігі кезінде инциденттілікті айқ ындау/ө згерту негізінде барынша ерте анық тау мақ сатын кө здейтін ү немі ө ткізіліп отыратын жоспарлы зерттеулер бағ дарламасы.

Эпизоотологиялық мониторингті инфекциялық ауру туралы деректерді ү здіксіз жинау, материалдарды талдау жә не пайыымдау жә не қ орытылып, пайымдалғ ан материалдарды тарату жү йесі ретінде қ арастыруғ а болады.

Эпизоотологиялық мониторинг инфекциялық аурулармен кү ресу бойынша шараларды тиімді жоспарлау мен ө ткізудің жә не оның тиімділігін бағ лаудың негізі ретінде қ арастыру керек. Ол себептерді анық тап, аталғ ан ө згерістердің эпизоотиялық жә не ә леуметтік-экономикалық салдарын бақ ылау мү мкіндігін береді, эпизоотияғ а қ арсы шаралардың кешенділігін жә не жылдам тү зетілуін қ амтамасыз етеді, кезең ді тү рдегі болжамдар қ ұ ру мү мкіндігін береді.

Осығ ан орай эпизоотологиялық мониторинглеу жү йесін кезең імен ө ткізілетін шаралар легі ретінде қ арастыруғ а болады:

- орындарда бақ ылау, ақ параттар жинау жә не тіркеу;

- ақ параттарды кезең імен «тігінен алғ андағ ы» принципінде, яғ ни тө менгі тізбектерден жоғ арғ ы тұ рғ ан тізбектерге жеткізіп отыру;

- «кө лбеу бағ ытта» ақ парат алмасу, яғ ни аудан, облыс, республика, сондай-ақ кө ршілес елдердің ветеринариялық қ ызметтері арасында қ ызығ ушылық танытатын ведомстволары мен мекемелері арасында ақ парат алмасу;

- аудан, облыс, республика т.с.с. ә р дең гейге тә н бағ дарламалар бойынша эпизоотологиялық талдау жә не деректерді бағ алау;

- эпизоотиялық ахуалды бағ алау;

- басқ арымдық шешімдерді қ ұ растыру, «кері байланыс» немесе «жоғ арыдан тө менге», яғ ни ветеринариялық қ ызметтің жоғ арғ ы тізбектерінен тө менгі тізбектеріне принципінде ө ткізілетін шараларғ а тү зетулер енгізу тұ рғ ысында ұ сынымдамалар табыстау;

- ветеринариядағ ы болжамдар мен талдау жұ мыстарын қ ұ растыру.

Кез-келген инфекциялық ауруды эпизоотологиялық мониторинглеу жү йесі келесі алгоритм тү рінде қ ызмет етеді: ақ параттар жинау – ақ параттарды беру жә не онымен алмасу – эпизоотиялық талдау (ретроспективті жә не оперативті) – болжамидар қ ұ ру жә не басқ ару сипатындағ ы шешімдер қ абылдау (инфекциямен кү ресудің стратегиясы мен тактикасы) – бағ алау, қ ажет болғ ан кездері ө ткізілген профилактикалық жә не эпизоотияғ а қ арсы ө ткізілген шаралар кешеніне тү зетулер енгізу.

Эпизоотологиялық мониторинглеудің мақ саты – басқ арымдық шешімдер қ абылдау кезінде ақ параттық бейқ амдылық ты минимумғ а жеткізу.

Осығ ан орай эпизоотологиялық мониторинглеудің міндеттері айқ ындалады:

- инфекциялық аурулардың (аурудың) масштабын, таралу сипатын жә не ә леуметтік-экономикалық маң ызын айқ ындау;

- ө зіндік заң дылық тарды (тенденцияларды) айқ ындау жә не аурудың уақ ыт аралығ ынан алғ андағ ы эпизоотиялық ү дерісі динамикасының қ арқ ынын бағ алау;

- ауылшаруашылық жануарларының инфекциялық аурулары бойынша нақ тылы жә не потенциалды сау еместілігі дә режесін ескере отырып аумақ ты аудандарғ а бө лу;

- ө мірлерінің ө ндірістік немесе ө зге шарттарына байланысты ауруғ а шалдығ удың жоғ ары тә уекеліне бейімді жануар топтарын немесе тү рлерін айқ ындау;

- аурудың эпизоотиялық ү дерісі байқ алуының бой алып отырғ ан сипатын анық тайтын себептер мен шарттарды айқ ындау;

- профилактикалық жә не эпизоотияғ а қ арсы шаралардың тиімді жү йелерін анық тау, кезең діліктері мен жү зеге асыру мерзімін жоспарлау;

- жү ргізіліп отыратын профилактикалық жә не эпизоотияғ а қ арсы шаралардың масштабын, сапасы мен тиімділігін оларды тү зетілімдеу мақ сатында анық тау;

- эпизоотиялық жағ дайлардың кезең дік болжамдарын қ ұ ру.

Эпизоотологиялық мониторинг арнайы кешендік-мақ саттық бағ дарламалар бойынша жү ргізіледі, онда мақ саты, міндеттері, ұ йымдастырылымдық қ ұ рылымы, мазмұ ны мен мониторинглеу ісін жү зеге асыру тә ртібі белгіленіп кө рсетіледі.

Эпизоотологиялық мониторинглеудің кешендік-мақ саттық бағ дарламалары ү ш ө зара байланысқ ан дербес бө лімдерден тұ рады: ақ параттық -аналитикалық, диагностикалық жә не басқ арымдық.

Ақ параттық -аналитикалық бө лім негізгі деп танылады. Оның аясында инфекциялық ү деріс бой алуының барлық тү рлерін есепке алу жә не тіркеуге алу жұ мыстары жасалынады, сонымен қ атар тасымалдаушылдығ ы динамикасын, ауруғ а шалдығ уын, ө лім-жітімге ұ шырату динамикасын бақ ылауғ а алу жұ мыстары ө ткізіледі.

Диагностикалық бө лімнің басты мақ саты инфекцияның эпизоотиялық ерекшеліктері туралы шынайы мә ліметтер алу. Осы мә селенің шешімін табу тура жә не ретроспективтік диагностикалау, кейіннен ретроспективті талдау ә дістерінің кө мегімен ө ткізіледі.

Ретроспективтік талдау ө ткізілуі кезінде келесі міндеттер шешіледі:

- осы жердегі жануарлар арасындағ ы инфекциялық патологиялар қ ұ рылымындағ ы осы нозологиялық тү рдің орны, зерттеуге алынғ ан уақ ыт аралығ ындағ ы оның ә леуметтік-экономикалық маң ызы айқ ындалады;

- зерттеллініп отырғ ан эпизоотиялық ү дерістің динамикасындағ ы заң дылық тарды айқ ындайды, атап айтқ анда: аумақ бойынша жә не таң далынып алынғ ан кезең ішіндегі (бірнеше жыл, 1 жыл, айлар) динамикалық тенденцияларды, қ арқ ындылығ ын жә не сипатын есептейді;

- осы аумақ та эпизоотиялық ү дерістің ағ ымына ең кө п ә серін тигізетін табиғ и жә не ә леуметтік факторларды ескереді, осы кезде ө ткізіліп отыратын профилактикалық жә не эпизоотияғ а қ арсы шаралардың зерттеу кезең і ішіндегі кө лемі мен тиімділігін анық тайды.

Кешендік-мақ саттық бағ дарламалардың тағ ы бір қ ұ рамдас бө лігі микробиологиялық жә не серологиялық, яғ ни – қ оздырушының биологиялық қ асиеттерін барлап зерттеу болып табылады.

Микробиологиялық бақ ылау инфекция қ оздырушысының молекулярлық -генетикалық қ асиеттерін (вируленттілік, токсигенділік, ферментативтік белсенділік, серотиптік сипаты, қ оршағ ан ортадағ ы тө зімділігі т.с.с.) бақ ылауғ а алуды білдіреді.

Серологиялық мониторинг (жасырын ағ ымда ө тетін эпизоотиялық ү дерісті бақ ылауғ а алу) ауылшаруашылығ ы жануарларын, қ ұ старда қ оздырушыларғ а телімді антиденелер болуына зщерттеуді қ арастырады.

Кешендік-мақ саттық бағ дарламалардың диагностикалық жү йе бө лігіндегі маң ызды бір бө лім эпизоотия алды диагностикалау жұ мысын ө ткізу, яғ ни сау жә не ауру, норма жә не патология ара-жігіндегі жануар организмінің жай-кү йін зерттеу болып саналады.

Эпизоотология алды диагностикасы эпизоотиялық жағ дайдың ық тимал делінген асқ ынуының алдың ғ ы белгілерін, алғ ы шарттарын анық тауды білдіреді. Алғ ышарттар ұ ғ ымына эпизоотиялық ү дерістегі паризатарлық жү йенің қ ұ рамдас бө ліктерінің ө зара байланысына, қ арым-қ атынасына қ атысты ү дерістергше тиісінше паразит, тасымладаушы немесе иесінің популяцияларының қ ұ рылымдарын тү рлендіріп, жұ қ тырылу механизмдерінің белсене тү суіне ә келіп соғ атын табиғ и жә не ә леуметтік қ ұ былыстар кіреді.

Басқ арымдық бө лім – эпизоотологиялық мониторинглеудің кешендік-мақ саттық бағ дарламаларының ү шінші жү йе бө лігі. Басқ ару функцияларын Қ Р АШМ Ветеринариялық бақ ылау жә не қ адағ алау Комитеті атқ арады. Ветеринария саласындағ ы ө кілетті органнның басты функциялары ветеринариялық заң намаларда кө рсетілген.

Эпизоотологиялық мониторинг – эпизоотиялық жағ дайды ү здіксіз бақ ылау, оның нормадан жә не экстремалды ауытқ уларын ерте анық тау, уақ ыт аралығ ы мен кең істіктегі дамуын моделдеу мен болжамдау, жануарларды қ орғ ау бойынша нұ сқ амалар варианттарын қ ұ растырудың жү йесі.

Қ азіргі уақ ытта эпизоотияғ а қ арсы шаралардың оптималды жү йелерінің негізі эпизоотиялық ү дерісті бақ ылау жү йесі екендігі еш кү мә н тудырмайды, ол ө з алдына екі басты ұ ғ ымдарды біріктіреді – эпизоотологиялық мониторинг жә не эпизоотиялық ү дерісті басқ ару. Эпизоотологиялық мониторинг жануарлардың инфекциялық аурулары кезінде эпизоотиялық ү дерісті болжамдау кезінде маң ызды фактор болып табылады, ол инфекциямен кү ресуге бағ ытталынғ ан ветеринариялық -санитарлық шаралар кешенін уақ тылы жоспарлап, жоғ ары тиімділікпен ө ткізу мү мкіндігін береді.

Қ азақ стан Республикасында жануарлардың аса қ ауіпті экзотикалық жә не зооантропонозды ауруларын эпизоотологиялық мониторинглеу ісі эпизоотиялық ахуалды бақ ылауғ а алу, бақ ылау жә не талдау жү йелеріне сү йене ө ткізіледі. Жануар аурулары туралы ақ параттарды ү немі кешенді тү рде ө ң деу жұ миыстарын Қ азақ стан Республикасының ауылшаруашылық Министрлігі қ ұ рамына кіретін мамандандырылғ ан арнайы қ ұ рылымдар эпизоотияларды зерттеу, ерекшеліктері мен заң дылық тарын талдау, тө тенше эпизоотиялық жағ дайларды болдырмау, бір жерге шоғ ырландыру жә не жою жобалары мен бағ дарламаларын қ ұ ру тү рінде ө ткізіледі.

Эпизоотологиялық мониторинглеу ісін ұ йымдастырып, ө ткізетін органдар: Қ азақ стан Республикасының ауылшаруашылық Министрлігі – эпизоотологиялық мониторинг ө ткізу ісін ұ йымдастыру орталығ ы. Оның басшылығ ында еліміздегі эпизоотиялық жағ дайды ү немі бақ ылауында ұ стау ісін жү ргізетін қ ызметтер, агенттіктер мен мекемелер кешені жұ мыс атқ арады, олар бір мезгілде республикамыз бен шет елдердегі аса қ ауіпті зооантропонозды жә не экзотикалық аурулар бойынша ақ параттар таратушы негзгі кө зі де болып табылады. Қ азақ стан мен ө зге елдер аумақ тарындағ ы аса қ ауіпті, экзотикалық жә не аз зерттелінген аурулардың эпизоотологиялары, табиғ и жә не ә леуметтік-экономикалық жағ дайы, ә дістері мен ғ ылыми зерттеулері бойынша ақ параттар жинақ тау жә не оларды жү йелендіру жұ мыстары ө ткізіледі. Осындай ақ параттарды талдау жә не бағ алау жұ мыстары ө ткізіліп, эпизоотиялық жағ дайдың моделдері, дамуына қ атысты болжамдар, сонымен қ атар агроө неркә сіп кешенінде бой ала қ алатын тө тенше жағ дайларды болдырмау, жоюғ а қ атысты шешімдер нұ сқ аларын қ ұ ру жұ мыстары жү ргізіледі.

Ауруғ а шалдығ у жә не ө лімдер байқ алуы оқ иғ аларын біріншілей есепке алу жұ мыстарын ауылшаруашылық, жабайы жануарлар мен қ ұ старды бақ ылауында ұ стайтын мемлекеттік ветеринариялық қ ызмет мамандары жү ргізеді. Олар табындар мен жануар популяцияларындағ ы эпизоотиялық ахуал бойынша ақ параттар береді, яғ ни алғ ашқ ы диагноздарды растайды. Ә кімшілік аудандардың ветеринариялық зертханалары, ғ ылыми-зерттеу мекемелері зертханалық диагноздарды анық тап, жануарлардың инфекциялық ауруларына себеп болғ ан этиологиялық факторды айқ ындайды.

Ветеринарияның облыстық басқ армаларының кү шімен эпизоотияғ а қ арсы шаралар ұ йымдастырылады. Аса қ ауіпті жә не экзотикалық аурулар байқ алуына орай кү рделі оқ иғ алар орын алғ ан жағ дайларда ошақ тарды зерттеу жә не эпизоотологиялық диагноз қ ою жұ мыстарын Қ Р АШМ ғ ылыми-зерттеу мекемелерінің мамандарымен бірлесе отырып ө ткізеді.

Аса қ ауіпті, зооантропонозды, экзотикалық жә не аз зерттелінген ауруларды эпизоотологиялық мониторинглеудің басты тізбегі мамандандырылғ ан ғ ылыми-зерттеу институттары, атап айтқ анда «Ветеринариядағ ы Ұ лттық референттік орталық» ММ болып табылады, олар мынандай басты функцияларды орындайды:

1. Ақ параттарды жинау, жү йелендіру жә не сақ тау:

(а) еліміз бен ә лемде тө тенше эпизоотологиялық жағ дайлардың пайда болулары, олардың сипаттамалары мен жою бойынша қ олданылып жатқ ан шаралар туралы барлық ақ параттарды жинау, жү йелендіру жә не сақ тау;

(б) ағ ымды эпизоотиялық жағ дай туралы біріншілік ақ параттар мен қ ұ жаттарды қ абылдау оларды жү йелендіру жә не сақ тау;

(в) тө тенше эпизоотологиялық жағ дайларды шоғ ырландыру жә не жою ү шін қ ажетті ресурстар туралы ақ параттар жинау, жү йелендіру, сақ тау жә не ұ дайы жаң ғ ыртып отыру.

2. Аналитикалық ө ң деу жә не бағ а беру:

(а) ағ ымды эпизоотиялық ахуалды жә не бастапқ ы кө рсеткіштердің жағ дайын тө тенше эпизоотиялық жағ дай орын алуының алғ ышарттарын айқ ындау мақ сатында жү йелі талдаудан ө ткізу; (б) ағ ымдық эпизоотиялық ахуалдың дамуын болжамдау; (в) эпизоотияғ а қ арсы шаралар жү йесінде осал тізбектерді айқ ындау; (г) тө тенше эпизоотологиялық жағ дайларды (ұ зақ мерзімдік, орта мерзімдік жә не оперативтік) жә не олардың салдарын (экологиялық жә не ә леуметтік-экономикалық) болжамдау.

3. Шешімдер қ абылдануын ақ параттық тұ рғ ыдан ық палдау:

(а) сұ раныстар бойынша қ ұ жаттарды, анық тамаларды, картографиялық жә не аналитикалық мә ліметтерді оперативті тү рде табыстап отыру; (б) оперативті тү рде басқ рушы органдарды болжамдалынатын тө тенше эпизоотологиялық жағ дайлар мен қ ұ рылғ ан ұ сыныстар туралы хабардар етіп отыру; (в)мә селе бойынша зерттеулерді ғ ылыми-ә діснамалық тұ рғ ыдан ық палдап отыру.

Инфекциялық ауруларды тиімді тү рде мониторинглеудің маң ызды бө лігі вакцинацияланғ ан жануарлар қ анында вирусқ а қ арсы антиденелер дең гейін анық тау арқ ылы жоспарлы профилактикалық шаралар ө ткізілу тиімділігін анық тау болып табылады.

Эпизоотологиялық мониторинглеу жү йесінде жануарларда иммунитет қ арқ ындылығ ын (поствакциналық иммунитет) зерттеу маң ызды шара.

Эпизоотологиялық мониторинглеудің кешендік-мақ саттық бағ дарламалары диагностикалық тармағ ының маң ызды бө лігі микробиологиялық жә не серологиялық мониторинг, яғ ни қ оздырушылардың биологиялық қ асиеттерін бақ ылауда ұ стау болып саналады.

Аталғ ан кө рсеткіштерді анық тау профилактикалық жә не эпизоотияғ а қ арсы шаралар жү йесінің тиімділігі туралы ой қ орыту, оларды жоспарлау мен жү зеге асыру, сонымен қ атар ө ткізілетін профилактикалық жә не эпизоотияғ а қ арсы шаралардың ауқ ымын, сапасы мен тиімділігін бақ ылауғ а алу мү мкіндігін береді.

Серологиялық мониторинг (жасырын ағ ымдағ ы эпизоотиялық ү дерісті бақ ылау) ауылшаруашылық жануарларын, қ ұ старын қ оздырушығ а телімді антиденелер бар-жоқ тығ ына зерттеу.

Инфекциялық аурулар байқ алуына ә серін тигізетін факторлардың бірі квадрат километрге шақ қ андағ ы жануарлардың орналасу тығ ыздығ ы.

Осығ ан орай ел аумағ ын одан ә рі ауылшаруашылық жануарларының ә р тү рлерінің орналасу тығ ыздығ ы бойынша аудандарғ а бө лу мақ сатымен аталғ ан кө рсеткіштердің республика аудандары мен облыстарына қ атысты бө лу жұ мыстары жү ргізілді. Аталғ ан мақ сатқ а орай ел аумағ ы жануар тү рлерінің орналасу тығ ыздығ ы бойынша 4 категорияғ а бө лінді: тө мен, орташа, жоғ ары жә не ө те жоғ ары. Шошқ а бастарына қ атысты жануар бастарының ауданның ә р квадрат километріне келуін ескере отырып келесі бағ алау ә дісі таң далды: 0-1 – тө мен, 1-2 – орташа, 2-5 – жоғ ары, 5 жә не одан кө п – ө те жоғ ары.

Қ азақ стан Республикасы аумағ ын жануарлар тығ ыздығ ы бойынша аудандарғ а бө лу жұ мысын талдау кө рсеткеніндей еліміздің негізінен шошқ а ө сірумен айналысатын аумағ ы жоқ болып шық ты. Ә р облыстарда шошқ а бастарының тығ ыздығ ы мү лдем жоқ шамасынан (Маң ғ ыстау) тө менгі (Батыс-Қ азақ стан, Атырау), орташа (Қ останай, Ақ мола) шамасына дейін ауытқ иды. Айта кетері кейбір жекелеген облыстардың ә кімшілік а/ш аудандарында шошқ а бастарының орналасу тығ ыздығ ы жоғ ары, ол Алматы, Жамбыл жә не Ақ тө бе облыстары.

Ал, ІҚ М, қ ой мен ешкі жә не шошқ а бастарының еліміздің ә кімшілік ө ң ірлері бойынша қ осындылық тығ ыздығ ы туралы картографиялық тү рдегі мә ліметтері 28, 29 жә не 30 суреттерде кө рсетілген.

Келтірілген 30 суреттен шошқ алардың жоғ ары жә не аса жоғ ары орналасу аймағ ына республиканың солтү стік жә не шығ ыс ө ң ірлері кіретінін кө реміз. Орташа аймақ қ а Орталық Қ азақ стан ө ң ірлері жә не тө менгі ө ң ірге оң тү стік-батыс жә не батыс ө ң ірлер жатады.

28 – сурет Қ азақ стан Республикасы аумағ ындағ ы ірі қ ара мал басының орналасу тығ ыздығ ы

29 – сурет Қ азақ стан Республикасы аумағ ындағ ы қ ой мен ешкі бастарының орналасу тығ ыздығ ы

30 – сурет Қ азақ стан Республикасы аумағ ындағ ы шошқ а бастарының орналасу тығ ыздығ ы