Тіл және әдебиет» білім саласы

«Тіл жә не ә дебиет» білім саласындағ ы пә ндердiң негiзгi ерекшелiгi - оқ ушының алдағ ы уақ ытта оқ у ә рекетін мең геруіне негіз болатын коммуникативтік немесе тілдік дағ дылардың алғ ашқ ы нышандарын қ алыптастыру. Олар: 1) тың далым; 2) айтылым; 3) жазылым; 4) оқ ылым дағ дылары.

Осылардың ішінде басқ а дағ дыларды қ алыптастырудың негізгі алғ ышарты – тың далым жә не айтылым дағ дылары болып табылады. Тың далым дағ дысының адамның ойлау қ абілетінің дамуына ық палы зор. Оқ ушы айтылғ ан немесе техникалық қ ұ ралдарғ а жазылғ ан сө здерді, сө йлемдерді, аудиомә тіндерді тың дап, қ абылдап жә не оны тү сінуге ү йренбейінше, басқ а дағ дыларды жеткілікті дең гейде мең гере алмайды.

Сондық тан сауат ашу кезең інде, ең алдымен, тың далым дағ дысына ерекше кө ң іл бө лген жө н. Яғ ни, оқ ушы ауызша сө йлеуде немесе мә тін оқ уда сө йлеушінің немесе мұ ғ алімнің сө зін аяғ ына дейін зейін қ оя тың дай білуі, ақ паратты дұ рыс қ абылдауы, негізгі ойды тү сінуі, жауап беруге дағ дылануы қ ажет.

Айтылым дағ дысының дұ рыс қ алыптасуының да адам ү шін маң ызы ө те зор. Ө йткені оқ ушы сө йлеуге, яғ ни айтар ойын жеткізе білуге ү йренуі керек. Оның мектепте оқ ытылатын барлық пә ндерден жақ сы нә тижеге қ ол жеткізуі осы айтылым дағ дысына, яғ ни белгілі бір мә селеге (тақ ырыпқ а) байланысты ө з ойын, пікірін немесе қ андай да бір ақ паратты тү сінікті, толық, жү йелі жеткізе білуіне байланысты.

1-сыныпқ а келген оқ ушы тың дауғ а ү йреніп қ ана қ оймай, сө йлеуге, яғ ни ө з ой-пікірін айтуғ а, қ ойылғ ан сұ рақ тарғ а жауап беруге, сө здерді, дыбыстарды анық, дұ рыс айтуғ а, мағ ынасын тү сініп, орынды қ олдануғ а, тілдік қ арым-қ атынасқ а, диалогқ а қ атыса білуге, сө йлеу мә дениеті нормаларын сақ тауғ а дағ дыланады.

Баланың мектеп табалдырығ ын аттауымен байланысты жаң а ә рекет – «жетекші ә рекет» (А.Н.Леонтьев), яғ ни оқ у ә рекеті пайда болады. Бұ л кезең нің басты ерекшелігі – бала ауызекі сө йлеу тілімен қ атар, осы кезең де пайда болатын «жаң а тү зілімдер» (Л.С.Выготский) оқ уды жә не жазуды мең гереді.

Оқ ылым, біріншіден, ойлау мен қ абылдаудың бірлескен жұ мысына байланысты болады, екіншіден, мұ нда қ ағ аз бетіндегі графикалық таң балардың тізбегін дұ рыс танып, олардың мә н-мағ ынасын тү сінудің рө лі зор. Осындай ерекшеліктер іске асқ ан жағ дайда ғ ана оқ ылғ ан материалдан керек ақ параттар жинақ талып алынып, оқ ушының қ ажетіне жарайды.

Оқ ылымның мақ саты – мә тіндегі негізгі жә не қ осымша ақ паратты ә ртү рлі дең гейде қ абылдауы жә не тү сіне білуі, тілдің айтылым заң дылық тарына сә йкес оқ и алуы.

Оқ ылым бойынша біліктілік дең гейін анық тау жә не бағ алау келесі нә тижелермен айқ ындалады:

- тү сініп оқ уы;

- зерттеп оқ уы;

- шолып оқ уы;

- мә селені сын тұ рғ ысынан бағ алауы;

- негізгі аргументті анық тап, дә лелдеуі.

Жазылым да айтылым сияқ ты қ арым-қ атынас қ ұ ралы. Бұ л екеуінің атқ арар қ ызметтері ұ қ сас болғ анымен, екеуі екі басқ а психикалық процесс: «оның айырмашылығ ы – жазба сө здің ерекшелігінде, оның психологиялық қ ұ рылысында», – дейді академик Т.Тә жібаев.

Тағ ы бір ерекшелігі – жазбаша сө йлеу кезінде ә ң гімелесуші адам болмайды, сондық тан ойды жазып білдірудің мазмұ ны жү йелі, логикалық байланысы берік жә не ауызша сө йлескендегіден толығ ырақ болуы тиіс. Сондық тан жазылым дағ дыларын қ алыптастыруғ а алғ ашқ ы кү ннен бастап ерекше мә н берілуі керек. «Жазылым» «ойың ды басқ а біреуге тү сінікті болу ү шін қ ағ аз бетінде сауатты жеткізе білу» дегенді білдіреді.

Жазылымның ерекшелігі – оқ ушыларды жазу кезінде дене мү шелерінің қ имыл-қ озғ алысын, қ олдың, саусақ тың іс-ә рекетін, кө з бен бастың қ озғ алысын дұ рыс ү йретуді, т.б. ескеріп отыруды қ ажет етеді.

Жазылымда: сө з ішіндегі ә ріптерді дұ рыс байланыстырып, ү здіксіз ә рі ырғ ақ ты жазу; шағ ын мә тінді дұ рыс кө шіріп жазу; есту арқ ылы жатқ а жазу, кө ргенін есте сақ тау арқ ылы сө здерді, сө йлемдерді, шағ ын мә тіндерді жатқ а жазу; жазғ анын ө здігінен тексеру; кө ркем, таза, қ атесіз, сауатты жазу дағ дыларының қ алыптасуына мә н беріледі.

Сауат ашу (оқ у, жазу)

Пә ннің басты мақ саты – оқ ушылардың оқ у жә не жазу дағ дыларын қ алыптастыру, қ арапайым грамматикалық ұ ғ ымдармен таныстыру, айтатын ойын толық, тү сінікті, жү йелі жеткізе білуге, байланыстыра сө йлеуге ү йрету, ауызша, жазбаша тілін дамыту, сө здік қ орын байыту жә не белсендіру.

«Сауат ашу» пә нін оқ ытудың мiндеттерi:

ә лiппеге дейiнгi кезең:

- тың далым, айтылым дағ дыларын қ алыптастыру, лексикалық тақ ырыптар, сюжетті суреттер бойынша байланыстырып сө йлеу тiлiн дамыту, сө здiк қ орын байыту;

- сө йлем қ ұ рауғ а ү йрету, сө йлемнен сө зді, сө зден буынды бө ліп алуғ а, сө зді буынғ а бө луге, буынды дыбысқ а ажыратуғ а машық тандыру; дыбыстық талдау (сө здегi дауысты жә не дауыссыз дыбыстардың саны мен ретiн табу) жасауғ а, дыбыстық сызба қ ұ руғ а дайындау, оны «оқ у»;

- жазуғ а даярлау: жазу жолын сақ тай отырып, ә рiп элементтерiн (ә ртү рлi сызық тар, ө рнектер мен таң балар) жазуғ а ү йрету.

ә лiппе кезең i: жаң а ә рiппен таныстыру (ә рiптiң баспа тү рi жә не жазба тү рi, бас ә рiп жә не кiшi ә рiп); сө зге дыбыстық -ә рiптiк талдау жасау; сө здiң дыбыстық -ә рiптiк сызбасын қ ұ ру; буынды, сө здi, сө йлемдi оқ у; байланыстырып сө йлеу тiлiн дамыту; сө здiк қ орын байыту; мә тiндi дұ рыс, саналы, тү сініп оқ уғ а дағ дыландыру; сауатты, кө ркем жазуғ а ү йрету.

ә лiппеден кейiнгi кезең: тың далым, айтылым, оқ ылым, жазылым дағ дыларын жетілдіру, оқ ушының тiлін дамытып, алғ ашқ ы грамматикалық мә ліметтермен таныстыру.

«Сауат ашу» пә ні бойынша жазба жұ мыстары

1-жартыжылдық тың соң ында: айтылуы мен жазылуы бірдей сө здерді (3-5 сө з), 2-3 сө зден тұ ратын сө йлемдерді тың дау арқ ылы жазу; баспа ә ріптермен берілген мә тінді (10-15 сө зден артық емес) кө шіру жұ мыстарын орындай алуы тиіс.

2-жартыжылдық тың соң ында:

1) кү рделі, айтылуы мен жазылуы ә ртү рлі сө здерді, қ ұ рмында л – р, н– ң, с – з, с – ш, ж – ш, п – б дыбыстары кездесетін сө здерді тың дау арқ ылы жазу (барлығ ы 8-10 сө з);

2) 3-4 сө зден тұ ратын сө йлемдерді, шағ ын мә тіндерді (10-15 сө зден аспайтын) тың дау арқ ылы жазу;

3) сұ рақ тарғ а жауап жазу арқ ылы мазмұ ндама жазу (15-20 сө з кө лемінде); белгілі бір тақ ырыпқ а сө йлемдер қ ұ рап жазу (2-4 сө йлем мө лшерінде) (2-кестені қ араң ыз) жұ мыстарын орындай алуы керек.

Ескерту: 1-сыныпта шығ арма жазылмайды.

2-кесте - Жазба жұ мыстарының оқ у тоқ сандары бойынша бө ліну ү лгісі

«Сауат ашу (оқ у, жазу)» пә ніне оқ у жылы бойында аптасына
7 сағ ат берілген, барлығ ы 231 сағ атты қ ұ райды, оның ішінде: ә лiппеге дейiнгi кезең – 14 сағ ат; ә лiппе кезең i – 98 сағ ат; ә лiппеден кейiнгi кезең – 119 сағ ат.

Қ азақ тілі (оқ ыту қ азақ тілді мектептер ү шін)

Қ азақ тілі пә ні - бастауыш сынып оқ ушыларын алғ ашқ ы тілдік білім негіздерімен қ аруландыратын, тіл арқ ылы қ арым-қ атынас жасау қ ызметінің барлық дағ дысын (тың далым, айтылым, оқ ылым, жазылым) мең гертетін жә не олардың ақ ыл-ойын дамытатын пә н.

Пә нді оқ ыту мақ саты: т іл туралы оқ ушыларда тұ тас ғ ылыми ұ ғ ым қ алыптастыру, тіл ғ ылымы туралы негізгі ережелерді мең герту; алғ ашқ ы тілдік мағ лұ маттарды мең герту, сауатты жазу, оқ у дағ дыларын жетілдіру, интеллектісі мен шығ армашылық қ абілеттерін, қ атысымдық қ ұ зыреттілігін дамыту, жеке тұ лғ аның қ алыптасуы мен дамуына мү мкіндік жасау; ауызша жә не жазбаша сө йлеу білігі мен дағ дысын игерген тілдік тұ лғ а қ алыптастыру.

Пә нді оқ ыту міндеттері:

-оқ ушылардың ө з ана тілі – қ азақ тіліне деген қ ызығ ушылығ ын ояту, тілдің қ ұ діретін жә не оның эстетикалық қ ұ ндылығ ын сезіндіру арқ ылы қ азақ тың ұ лттық мә дениетінің бір бө лігі ретінде ө з тілін қ ұ рметтеу жә не мақ таныш ету сезімдерін қ алыптастыру;

-тілдік ұ ғ ымдар арқ ылы оқ ушыларды ө зін тілді иеленуші тілдік тұ лғ а ретінде сезінуге тә рбиелеу;

-ауызекі жә не жазба тілде қ арым-қ атынас жасау дағ дыларын жетілдіру;

-тілдік материалдар негізінде қ ажетті тілдік білім, білік, дағ дыларды (ө з ана тілінде дұ рыс, тү сініп, мә нерлеп оқ у жә не сауатты, кө ркем жазу) қ алыптастыру жә не дамыту;

-алғ ашқ ы тілдік қ ұ былыстарды танымдық нысан ретінде мең герту, оларды талдау, салыстыру, топтау жә не ажырату дағ дыларын қ алыптастыру;

-оқ ушының ө зіндік іс-ә рекеті арқ ылы оның белсенді, креативтік, сын тұ рғ ысынан ойлауын жетілдіру.

Пә нді оқ ыту ерекшелігі – грамматикалық материалдар жү йелi-шоғ ырлы ұ станымғ а негiзделiп, кешендi сипатта берілді. Пә н мазмұ ны «Тіл жә не сө йлеу», «Дыбыс жә не ә ріп», «Мә тін», «Сө йлем», «Сө з жә не оның мағ ынасы», «Сө з қ ұ рамы», «Сө з таптары» бө лімдерінен тұ рады. Тілдік саладағ ы барлық тоғ ыз сө з табы мен олардың белгілері таныстырылады.

Қ азақ стан Республикасының Білім жә не ғ ылым министрінің 2013 жылғ ы 3 сә уірдегі №115 бұ йрығ ымен бекітіліп, Қ азақ стан Республикасы Ә ділет министрлігінде 2013 жылы 10 сә уірде №8424 тіркелген «Қ азақ тілі» пә нінің оқ у бағ дарламасына сә йкес 2014 жылы 3-сыныптың оқ улығ ы қ айта ө ң делді. Аталмыш оқ улық тың қ ұ рылымы мен мазмұ ны тiлдi оқ ытудың коммуникативтiк iс-ә рекеттiк бағ ытын жү зеге асыру арқ ылы тiлдiк бiлiмнiң сапалы мең гертілуін қ амтамасыз етеді.

Жоғ арыда аталғ ан бағ дарламағ а сә йкес оқ улық қ а енгізілген ө згерістер мынадай:

1) оқ улық «Фонетика ә леміне саяхат», «Синтаксис ә леміне саяхат», «Морфология ә леміне саяхат», «Еліктеу сө здер», «Сө йлеу мә дениеті» тақ ырыптарымен толық тырылғ ан;

2) жаттығ улар мен тапсырмалар Блум таксономиясы бойынша оқ у дең гейлеріне (білу, тү сіну, қ олдану, талдау, жинақ тау, бағ алау) сә йкес берілген;

3) оқ улық мазмұ ны оқ ушының ө з біліміне сын кө збен қ арап, қ атесін анық тап, ө зіне бағ а беруге ү йрететін рефлексиялық жаттығ улармен (проблемалық жағ даят) толық тырылғ ан;

4) кейбір 1 сағ аттық материалдардың соң ында міндетті бө ліктерден басқ а міндетті емес бө ліктер берілген;

5) ү лкен тақ ырыптардан, тараулардан соң оқ ушылардың ө з білімдерін ө здері тексеруін мү мкін ететін 1 сағ аттық «Ө зің ді ө зің тексер» материалдары берілді;

6) «Жыл бойы ө ткенді қ айталау» тарауының соң ғ ы 1 сағ аттық материалы оқ ушылардың «Жазғ ы қ ызық тар» жобасымен жұ мыс істеуіне арналады.

2015 жылы 4-сыныптың оқ улығ ы қ айта басылып шық ты. Ондағ ы ө згертулер мынадай: дыбыс жә не ә ріп тарауында фонетика терминіенгізіліп, фонетикалық талдау ү йретіледі; сө йлем тарауында синтаксис ұ ғ ымы енгізіліп, синтаксистік талдау жасау ү йретіледі; сө з таптары тарауында морфология термині енгізіліп, морфологиялық талдау ү йретіледі.

Пә нді оқ ытудың басты ерекшелігінің бірі – оқ ушылардың сауаттылығ ын арттыру жә не тілін дамыту мақ сатында жазба жұ мыстарын жү ргізіп отыру. Сондық тан мұ ғ алімдерге жазба жұ мыстарының мө лшерін оқ у тоқ сандары бойынша бө ліп ұ сынып отырмыз (3-кесте). Ә р сыныпта тоқ сан сайын диктантқ а – 3 сағ ат, мазмұ ндамағ а – 1 сағ ат, шығ армағ а – 1 сағ ат, (жылына барлығ ы – 20 сағ ат) берілген.

3-кесте – Жазба жұ мыстарының оқ у тоқ сандары бойынша бө ліну ү лгісі

Сауаттылық ты тексеру қ азақ тілі пә нінің міндеті болғ андық тан, шығ арманың ә дебиеттік оқ у пә нінде де жазылатыны ескеріліп, шығ армағ а берілген сағ ат саны қ ысқ артылып, диктантқ а бө лінді.

Ескерту: Ә р сыныпқ а мазмұ ндама мен шығ армағ а берілген жылдық сағ ат саны – 8 (4 мазмұ ндама, 4 шығ арма жұ мысы), ал диктантқ а (сауаттылық ты тексеру жә не бақ ылау диктанты) – 12 сағ ат беріледі.

«Қ азақ тілі» пә ні 2-4-сыныптарда аптасына 4 сағ аттан оқ ытылып, жылдық жү ктемесі 136 (116 + 20) сағ атты қ ұ райды.