Лемдік нозоареал эволюциясының жалпы шарттары және инфекциялардың таралуы

Қ азіргі уақ ыт ө німді жануарлардың жұ қ палы ауруларының 600, шамамен алғ анда 400 ү й етқ оректілерінің, адамда 1400 астам тірі қ оздырушы-патоген тү рлерінің идентифицирленгендігімен ерекшеленеді. Осы топтарда 60-тан 90% дейінгі қ оздырушылар полипатогенді, яғ ни табиғ и жағ дайларда тү рлі жануарлар мен адамдар арасында аурулар тудыра алады. Шамамен алғ анда жү з шақ ты жұ қ палы аурулар эмерджентті аурулар тобын қ ұ райды, олар ә лемде соң ғ ы жылдары пайда болып, тарала бастағ ан (ХЭБ/ФАО/БДҰ деректері бойынша).

Қ азіргі заманғ ы жағ дайда инфекциялардың аумақ тық -географиялық бө лініп таралуы бірқ атар обьективті белгілерге байланысты ө теді, яғ ни негіз етеді, оларды шартты тү рде ү ш топқ а бө луге болады – жануарлардың тіршілік етуінің табиғ и-климаттық жағ дайы, ө ң ірлер дамуының зоографиялық жә не ә леуметтік-экономикалық факторлары.

Табиғ и-климаттық жағ дайлар ең алдымен табиғ и-ошақ тық инфекциялар мен энзоотиялардың ә лемдлік тұ рғ ыдан бө ілініп таралуын айқ ындйды. Маң ызды трансмиссивтік инфекциялардың полярлық бө лініп таралуы толығ ымен олардың жанды тасымалдаушылары мен резервуарларының (маса, кене т.б. инфекциялар, тө менде келтірілетін ЛДР, ЛЗН, КЛО мә ліметтерін қ араң ыз) таралу ареалы мен биологиялық циклдарына тә уелді. Сол себептен кө птеген трансмиссивтік инфекциялар ү шін орташа ендіктерде ө здерінің телімді тасымалдаушыларының (атап айтқ анда жылқ ылардың африкалық обасы, қ ойлардың катаралды қ ызбасы, ЛДР) «қ ыстап шығ у» мү мкін болмауына орай нозоареалдың экзотикалық шоғ ырлануымен байланысты болады. Жалпы алғ анда бұ л ереже трансмиссивті емес физикалық географияның басқ а факторларына, мысалы су кө здеріне (жануарлардың су-су маң ы кешені аурулары, кеміргіштер инфекциялары) байланысты жұ қ палы ауруларына да қ атысты. Бұ л факторлар тобының ауылшаруашылығ ының ғ аламдық мә селелеріне қ атысты айтарлық тай практикалық маң ызы бар. Мә селен, Африкада потенциалды ауылшаруашылық жерлерінің 8 млрд га жартысынан кө бі зоонозды аурулар (малярия, трипаносомоз, онхоцеркоз, шистосомоз) таралуына орай пайдаланылмайды. Тек жалғ ыз трипаносомоз (ұ йқ ыбасу ауруы) салдарынан ауылшаруашылығ ы ө ндірісінен ауданы бойынша АҚ Ш аумағ ына тең аумақ алынып тасталынғ ан (В.П.Сергиев, 2000). Бұ л шошқ алардың африкалық обасына да қ атысты мә лімет.

Зоографиялық факторлар жабайы, сондай-ақ, ә сіресе ө німді жануарлардың ғ аламдық тұ рғ ыда бө лініп таралуы (немесе ғ аламдық зоогеография) нақ тылы айқ ындалғ ан ө ң ірлік вариабелдік байқ атуымен байланысты ө рбиді. Атап айтқ анда, шошқ алардың ә сіресе жоғ ары зоографиялық тығ ыз орнығ уы Қ ытайғ а (бұ л жерде олардың ә лемдік кө лемінің жартысынан астамы шоғ ырланғ ан), қ ұ стар –Оң тү стік-Шығ ыс Азияғ а, қ ойлар – Австралияғ а, ІҚ М – Латын Америкасына жә не басталуы (Орталық Азиядан Аравия тү бегін қ оса алғ андағ ы Шығ ыс-жерортатең із бассейніне дейінгі кең істікті қ амтитын) «Еуроазиялық кү йіс қ айыратындар дә лізіне» (Eurasian ruminant street) тә н. Ү й жануарларының ө те тығ ыз орналасуы қ ұ рлық тық Еуропа мен Ұ лыбритания елдеріне тә н кө рініс.

Бұ л факторлар жекелеген елдер мен континенттердің телімді патологияларына қ атысты нозоареалдары мен нозологиялық профилдерінің ө зіне тә н тұ рғ ыда ө туін байқ атады. Осығ ан қ атысты аса маң ызды инфекциялық патологияларғ а жататындар қ атарында шығ у орталық тарының орнығ уы мен эмердженттік патогендер, сонымен қ атар аурулардың ө здерінің эволюциясы ү шін статистикалық алғ ышарттар қ ұ рылатын (сезімтал жануарлар популяцияларында қ оздырушылардың кең ауқ ымды пассирленуі ү шін болжауғ а келмейтін жағ дайлар байқ алу ық тималдығ ы) зоографиялық жағ дайлар қ алыптасады немесе ү й жә не жабайы жануарлардың ареалдары жабылып қ алады. Осығ ан жататын инфекциялық патологиялар қ ұ былыстары ішінде, шығ у орталық тарының шоғ ырлануы мен таралу векторларын атауғ а болады. Міне осы арқ ылы Оң тү стік шығ ыс Азия ө ң ірінде жоғ ары эпидемиялық жә не эпизоотиялық тұ мау вирусының кө птеп таралуын тү сіндіруге болады, бұ л жерлерде қ ұ стардың жоғ ары тығ ыз орнығ уы мен қ ұ стардың (ү йректердің), шошқ алардың, адамдардың жиі байланыста болуы қ оздырушының экологиялық дербес нұ сқ аларының тү рлі қ абылдау сезімділігіндегі ү й қ ожайындарына бейімделінген генетикалық реассортациясын қ амтамасыз етеді.

Ә леуметтік-экономикалық факторлар негізгі, таралғ ан, ең кө п кездесетін жұ қ палы жануар ауруларының қ азіргі заманғ ы нозоареалдарын анық таудағ ы айтарлық тай маң ызды жә не динамикалық алғ ышарты болып табылады. Бұ л тұ рғ ыдан алғ анда ә лем ү ш ғ аламдық геоветеринариялық кешенге бө лінеді, олардың нозогеографиялық статусының ө зіндік ерекшеліктері бар:

- ү шінші елдер деген атауғ а ие нашар дамығ ан елдер, экономикалық тұ рғ ыдан алғ анда Африканың, Азияның жә не Латын Америкасының кедей мемлекеттері;

- ауыспалы экономикалы дамушы елдер, оғ ан ТМД елдері, біршама Шығ ыс Еуропа елдері мен Қ ытай жатады;

- ө ндірістік тұ рғ ыдан дамығ ан батыс Еуропа елдері мен Солтү стік Америка мемелекеті.

Бірінші топқ а жатқ ызылғ ан елдер ү шін экономикалық (кейде табиғ и-климаттық) себептерге байланысты, аса қ ауіпті жә не ауыр ағ ымдағ ы санатқ а жатқ ызылатын жұ қ палы аурулар тә н - жедел, эпизоотиялық, экзотикалық, трансшекаралық, конвенционды, эмерджентті, тіптен қ айшылық ты сипаттағ ы аурулар. Оларғ а " қ алдық ты ә лемдік патологиялар" тә н (оба мен ІҚ М контагиозды плевропневмониясы, қ ой шешегі). Эпизоотиялық ү деріс ү здіксіз ауру байқ алулары мен ошақ тылық, кезең дік, кө бінесе ауыр жә не эксплозивті эпизоотиялар, дә стү рлі нозоареалдар мен екінші жә не ү шінші сау топтарының аумағ ына инвазияның аумағ ынан шығ ып кетуі тү рінде білінеді. Эпизоотияғ а қ арсы қ арекет паллиативтерге, басым тү рде, телімді профилактикағ а (жү йелі тү рдегі вакцинациялаулар) негізделеді. Эпизоотиялық жағ дай даму заң дылығ ы циклды тү рде ө туімен (кезең ділігімен) сипатталады.

Ү шінші топқ а енгізілген елдерде бұ ғ ан қ арама-қ арсы тү рде негізінен индигенді созылмалы, баяу дамитын инфекциялар, сапроноздар, ө ндірістік малшаруашылығ ының факторлық аурулары тіркелінеді. Жедел эпизоотиялық инфекциялар экзотикалық сипатта болады, болжанбағ ан ауру енуілері, эмерджентті жағ дайлар жә не тү рлі ауқ ымдағ ы ауру орын алуы байқ алуы ық тимал [мысалы, Бельгия мен Голландиядағ ы ШАО (1985) мен Ну қ ұ с тұ мауы (2003), Ұ лыбританиядағ ы аусыл (2001)]. Бұ л жағ дайларда вакцинация жасауғ а тыйым салынады да қ атаң, радикалды шаралар қ олданылады (депопуляция). Тіптен индигенді патология кезінде бақ ылау стемпинг аутке межеленген, белсенді телімді профилактика эксквизитті саналады. Эпизоотиялық ү дерістің байқ алуы – спорадиялық ауру оқ иғ аларынан эпизоотиялық таралғ ан ауруларғ а дейін эпизоотиялық жағ дайдың тұ рақ талуы немесе сауығ уы сипатында аяқ талып жатады. " Эпизоотологиялық ө рнек": кү шті экономика, инфекция енуінен қ орғ анудың жә не ем қ олданудың радикалды принциптері, ол негізінен стемпинг аут пен депопуляция, вакцинация қ олданылмайды, маң ызды делінген инфекциялар бойынша тұ рақ ты эпизоотиялық саулық ты сақ тау.

Макроэволюцияның жә не эпизоотиялық ү деріс бой алуының жалпы тенденциялары. Екінші жә не ү шінші топ елдері ү шін И.В. Давыдовский бойынша жұ қ палы аурулар макроэволюциясының ә діл ағ ымы тә н – жалпы алғ анда жедел эпидемиялық аурудан созылмалығ а, эндогенді, факторлық инфекциялық патологияғ а дейін. Бұ л объективті негізгі жә не альтернативасыз вектор ә лемнің экономикасы дамығ ан, индустриялық тұ рғ ыдан қ амтамасыз етілген қ оғ амының дамуы ү шін ғ ылыми-техникалық, ә леуметтік, менталдық т.б. прогресстің қ айтымсыз дамуын білдіріп соғ ан орай ө теді. Шын мә нінде бұ л жерлерде жаппай аурулар жойылғ ан немесе қ атаң бақ ылауда ұ сталынатын аурулар санатына енгізілген.

Эксплозивті (бірден таралу, жедел ағ ым білдіру) сипаттағ ы эпизоотиялар кең ауқ ымдарды қ амтып, ү здіксіз ө рбіп панзоотияғ а дейін ауыса алатын аурулар ең кем дегенде жиырма жыл аралығ ында байқ алмай отыр; канондық тұ рғ ысынан алғ андағ ы ең соң ғ ы ауыр панзоотия – қ ояндардың вирусты геморрагиялық ауруы, ол ө ткен ғ асырдың 80 жж. екінші жартысында Қ ытайдан бастап Шығ ыс жә не Батыс Еуропаны толық қ амтып, Орталық Америкағ а дейін таралғ ан. Мұ ндай жағ дай (эпизоотия мен панзоотия) бірінші топ елдерінде инфекцияның табиғ и тү рінде сақ талынғ ан, мұ нда эпизоотиялық ахуалдың қ ауырттылығ ы белгілеріне сә йкес бірқ атар қ ауіпті инфекциялық аурулардың ауқ ымды энзоотиялары бар, кезең ді тү рде шошқ алардың африкалық обасы, Рифт даласы қ ызбасы, қ ойлардың катаралды қ ызбасы эпизоотиялары, аусыл панзоотиялары байқ алып отырады.

Осындай жолмен эволюцияланатын инфекциялық патологиялар – абстрактты догма (қ атып қ алғ ан ұ ғ ым) емес, прогрессивті тү рде ө згеріп отыратын практикалық мазмұ нғ а толы эпидемиология мен эпизоотология салалары. Мұ ндай жағ дайларда даму механизмдері мен эпизоотиялық ү дерістің бой алуы радикалды ө згереді: яғ ни оның басты да маң ызды ерекшелігі Л.В.Громашевскийдің МПИ туралы іліміндегі «кезең імен жұ қ тырылудың ү здіксіз тізбегі жә не барлық жұ қ палы аурулардың табиғ атта табиғ и тіршілік етуінің бір формасы тү ріндегі жаң а инфекция оқ иғ аларын ұ дайы қ айталануы» емес кенеттен байқ алу сипаты.

Жұ қ палы аурудың кенеттен бой алуы (ағ ыл. outbreak) – бір немесе бірнеше жануарлардың ауруы, ә детте бірмезгілде ауруғ а шалдық қ ан жануарлардың шағ ын топтары. Мал шаруашылық тарында жануарлардың тұ рақ тық ұ стау жү йесінде бұ л терминмен жекелеген ферма белгіленеді. Жануарларды бос ұ стағ ан кезде ХЭБ ұ сынысы бойынша аурудың бой алуы кө лемі 50 кв км дейінгі нақ тылы кө леммен айқ ындалына алады.

Ал, «қ оздырушы тү рінің табиғ атта сақ талып қ алуына ық пал ететін бір-біріне ә сер етіп отыратын ү здіксіз, сонымен қ атар кез-келген инфекциялық ауру кезіндегі ү здіксіз ағ ымда болуын білдіретін тізбек» ретінде диффузды эпизоотиялық ү деріспен салыстырғ анда бұ л нақ тылы жағ дайда бә рі керісінше – ешқ андай сезіліп білінетін ү здіксіз тізбек байқ алмайды, эпизоотиялық ү деріс ү зілмелі, дискретті, шоғ ырланғ ан сипатта ө теді. Ә рбір ауру байқ алуы дербес сипатта, шектелінген болады (салыстыру ү шін ағ ысы жақ сы ө зен мен ағ ыссыз су кө зін елестетуге болады). Бұ л Л.В.Громашевский бойынша " антиғ ылыми мә лімдемелер" емес, нақ ты факттер. Эпизоотиялық ү дерістің табиғ и тарихымыздағ ы кенеттен, ешбір альтернативаларсыз байқ алу сипаты, индигенді, сондай-ақ эмерджентті инфекциялар ү шін, атап айтқ анда қ ұ с тұ мауына, экзотикалық аусылғ а, шошқ алардың классикалық обасына, жас жануарлардың, шошқ алардың, қ ұ стардың кө птеген жедел инфекциялық ауруларына қ атысты айқ ын кө рініс беретін қ ұ былыстар деуге негіз бар.

Мұ ндай ө згерістер жаң а міндеттер қ ойып, заманауи эпизоотология алдына оның барлық тө рт - ауру қ ұ рылымдануының ғ ылыми негіздері, ә діснамалары, ұ йымдастырылуы, індетке қ арсы ә рекеттер практикасы сынды негізгі бағ ыттары бойынша радикалды талаптар қ ояды. Бұ л жағ дайда «ошақ тылық эпидемияғ а қ арсы» жә не «эрадикация вакцинацияғ а қ арсы» заманауи концепциялар қ олданғ ан жө н тә різді (Макаров В.В., 2009).

Эпизоотологиядағ ы эмердженттілік. Қ абылданғ ан анық тамағ а сә йкес эмердженттілік термині (emergency) болжамдалмағ ан жағ дай, шектен шығ у, тө тенше жағ дайлар туындалуы, қ иын жағ дайдың орын алуы т.с.с білдіреді. Осыдан эмердженттік инфекциялар – кенеттен пайда болғ ан немесе байқ алғ ан жә не ә детте, ө те қ иын да тө тенше жағ дайлар тудыратын аурулар (қ оздырушылар). Оларды зерттеу жә не олармен жұ мыс жасау – заманауи эпизоотологияның тү бегейлі жаң а ерекшелігі мен 20 ғ асыр соң ы мен 21 ғ асыр басындағ ы инфекциялық патологиялардың жаң а бағ ыты. Оның зерттеу нысаны ретінде ү ш санаттағ ы қ ұ былыстарды атауғ а болады:

- жаң а, бұ рындары аттары ғ ылымғ а мә лім болмағ ан инфекциялар;

- эпидемиологиялық стереотиптің, жаң а, ө згерген тү рдегі байқ алуы мен ағ ымы жаң а, сезімтал жануарлардың жаң а тү рлеріне ауысқ ан немесе жаң а ө зіне тә н емес танымал ауруларының байқ алуы;

- ескі, бұ рындары емделінген жә не бақ ылауғ а алынғ ан жә не қ айтадан кү тпеген жерден қ айта тарала бастағ ан аурулар.

Тарихи мысалдар э пизоотологиядағ ы айқ ын эмердженттілік ветеринария ү шін жаң а шошқ алардың везикулярлы экзантемасы сынды ауру ө ткен ғ асырдың 50 жж АҚ Ш пайда болуынан басталды, ол залалсызданбағ ан тағ ам қ алдық тарын жаппай азық тандыру салдарынан тең із сү тқ оректілерінің калицивирустарының басқ а жаң а жануар тү ріне тү раралық траффиктенуі (ауысу) есебінен. Ү ндіқ ытайда да ө ткен ғ асырдың 70 жж осығ ан ұ қ сас ауру - шошқ алардың везикулярлы ауруы адамның жоғ ары контагиозды энтеровирусы Коксаки В5 жаң а жануар тү ріне траффигі (ауысуы) есебінен осығ ан ұ қ сас сипатта дамығ ан болуы керек деген болжам бар.

Ө ткен ғ асырдың 80 жж бастау алғ ан Байкал, Каспий жә не Солтү стік тең іздердегі мың дағ ан жануарлар ө ліміне себепші болғ ан итбалық тардың морбилливирусты обасына қ атысты жаппай қ ырылу сипатындағ ы эпизоотиялар олардың арасында қ оршағ ан (су) ортағ а техногенді поллютант-ксенобиотиктердің кө п мө лшерде болуынан орын алғ ан иммунтапшылығ ы салдарынан сү тқ оректілер обасының таралуы себеп болғ аны анық талғ ан.

Қ ояндардың вирусты геморрагиялық ауруы - эксплозивті панзоотиялық инфекция (қ оздырушысы – Зайцевтардың жаң а калицивирусы), ол да ө ткен ғ асырдың 80 жж соң ына таман Шығ ыс Азияда белгісіз кө зден пайда болғ ан да тым жоғ ары контагиоздығ ы есебінен жылдам тарала бастағ ан. Жаң а, бұ қ а прионының (PrPbse) кенеттен пайда болуы Ұ лыбританияда 80 жж ІҚ М кеуек тә різді энцефалопатия ауруы мен тағ ы ү ш жаң а прионды кү йіс қ айыратын малдардың, мысық тардың, адамдардың (зоопарк кү йіс қ айыратын жануарлары мен мысық тардың ГЭ, Крейцфельдт-Якоб ауруының жаң а нұ сқ асы) ауруларының байқ алып, таралуына ә келіп соқ тырды.

Эмердженттілікке ғ ылым ү шін жаң а аурулардың пайда болып, таралуы жатады: шошқ алардың репродуктивті-респираторлық синдромы, Австралия мен Малайзияда Хендр/Менейнджел (Hendra/Menangel) мен Нипай (Nipah) жарғ ақ қ анаттылардың парамиксовирустары тудыратын жылқ ылар мен шошқ алардың жоғ ары леталды инфекцияларының бой алуы мен эпизоотиялары, Еуропадағ ы тү лкі экотипінің классикалық қ ұ тырық тан табиғ и-ошақ тық инфекциясына эволюциялануы, Рифт даласы экзотикалық қ ызбасы, Шмалленберг ауруының жаң а нозареалдарда кезең ді тү рде таралуы.

Жақ ын аралық тағ ы эмердженттік оқ иғ алардың демонстрациялауғ а тұ рарлық мысалы ретінде Оң тү стік Шығ ыс Азияда 2002-2003 жж. «атипті пневмония» ауруының пайда болып жойылуы оқ иғ аларын, Батыс Еуропағ а қ ойлардың катаралды қ ызбасының енгізіліп, таралып шығ ын келтіре отырып жойылғ анын (2006), Грузияғ а африкалық обаның енгізіліп, таралып жойылу оқ иғ асын (2007) атауғ а болады.

Эмерджентті аурулардың пайда болуының нақ тылы, практикалық маң ызды себебі ретінде қ ожайын-патоген-орта жү йесіндегі болжауғ а келмейтін ө зара байланыстар мен ө зара қ атынастардың ө згеруін жатқ ызу керек, бұ л ең алдымен қ алыптасқ ан паразитарлық жә не ө зге табиғ и инфекциялық жү йелерге жаң а сезімтал контингенттердің (антропургиялық тарапқ а жатқ ызылатын жануарлардың жә не адамдардың) енгізілуін атау керек, соның салдарынан қ оздырушылардың табиғ и резервуарлардан - " зоонотикалық пулдардан" таралуы жә не олардың жаң а қ ожайындарғ а ауысуы (траффик) байқ алады. Экзотикалық инфекцияларды жаң а елдерге енгізумен қ атар, жалпы алғ анда эмердженттік аурулардың пайда болу себебі мен таралуы ү ш топқ а біріктіріледі.

Биологиялық табиғ ат факторлары - ө згергіштік (мутациялар, рекомбинациялар, реассортациялар) пен адаптацияның генетикалық механизмдері – териозооантропоноздар мен жабайы фаунамен ассоцияцидағ ы [wildlife associated diseases (мысалы, жоғ ары патогенді қ ұ с тұ мауы)] ө зге патогендер қ оздырушыларының жаң а нұ сқ аларының сальтистік пайда болуын, олардың трансгосталды траффикін {тең із сү тқ оректілері ү й шошқ алары = везикулярлы экзантема, етқ оректілер-тең із сү тқ оректілері=морбилливирусты итбалық обасы, виверралар - адам = ТОРС), инфекциялардың жә не экотоптардың {урбоценоздардағ ы иттердің кө шелік қ ұ тырығ ы, тү лкілердің табиғ и-ошақ тық қ ұ тырығ ы, Батыс Ніл қ ызбасы) жаң а экотиптердің қ ұ рылымдануын.білдіреді.

Бұ л тұ рғ ыдан алғ анда кейбір этиологиялық кешендер айтарлық тай қ атер тө ндіреді, мысалы, парамиксовирусты этиологиядағ ы инфекциялар, соның ішінде ө ткен ғ асырдың 90 жж. аралығ ында бес жаң а қ ауіпті эмерджентті инфекциялар байқ алғ ан: итбалық тардың морбилливирусты обасы, Австралиядағ ы Хендр/Менейнджел парамиксовирусты инфекциясы жә не Малайзиядағ ы Нипай, ал, «кө к кө з» деген атау алғ ан энцефалитпен, торайлар ө лімімен немесе ересек шошқ алардың репродуктивтік бұ зылыстарымен сипатталатын ауру Мексикада тіркелген.

Факторлық тұ рғ ыдағ ы себептерге табиғ и орта ө згерулері жатады, олар сандық жағ ына, паразитарлық жү йенің, резервуарлардың, тасымалдаушылардың, тү рлік жә не туыстастық қ ұ рамына, патогендік сапрофиттердің кө беюіне ә серін тигізеді. Бұ л санатқ а алуан тү рлі антропогендік кірігулер немесе кү рт, кенеттен байқ алатын табиғ и қ ұ былыстар жатады, олардың салдары экожү йелерді ө згертіп, тү бегейлі тұ рғ ыда жұ қ палы аурулардың эволюциясына ә серін тигізеді – бө геттер мен ірі суқ оймаларының қ ұ рылысына дейінгі ирригациялық шаралар, фауналық тепе-тең діктің бұ зылуы жә не табиғ атты қ орғ ау шараларын ұ станбау, табиғ и жә не экологиялық апаттар, ерекше климаттық қ ұ былыстар. Олардың ең алдымен эпизоотологиялық тұ рғ ыдан алғ анда маң ыздысы резервуарлар, амплификаторлар санын ұ лғ айту, инфекция тасымалдаушыларының немесе жануарлардың тү рлік қ ұ рамының ө згеруі, нә тижесінде эволюциялық ү дерістердің жә не эпизоотиялық ү дерістің қ озғ аушы кү штерінің статистикалық белсенділігіне ә келіп соғ ады. Мұ ндай эпизоотологиялық себеп-салдардағ ы экологиялық қ айта тү рлендірудің нақ ты себептері ішіндегі маң ыздысы ретінде келесі факторларды атауғ а болады:

- тү рлі су қ оймаларын қ ұ ру (кү ріш алқ аптарын, суқ оймаларын, мелиорациялық суқ ұ бырларын), бұ л су-су маң ы кешенінде жануарлар мен қ ұ стар санының едә уір кө беюіне, трансмиссивтік инфекциялардың тасымалдаушыларының кө беюіне, лептоспиралардың дамуына, ө зге «сусү йгіш» (water-associated) патогендердің кө бейуіне жә не олардың таралу механизмдерінің белсенуіне (Рифт даласының қ ызбасы, лептоспироздар) ә келіп соғ ады;

- жануарларды сақ тап қ алу, ө сіру немесе интродукциялау бойынша негізсіз фауналық шаралар (legislation and regulation enforcement), олар табиғ аттың ө зіне тә н кейіпін, қ ұ рамын, табиғ и тепе-тең дігін бұ зады, сезімтал жануар санының кө бейуіне, қ ожайын-жануар тү рлерінің ауысып ө згеруіне, биологиялық резервуарлардың, тасымалдаушылардың, амплификаторлар ө згеруіне, соның салдарынан эпизоотиялық ү дерістің белсенуіне ә келіп соқ тырады [кене инфекциялары (боррелиоз, бабезиоз, риккетсиоздар), кө птеген гельминтоздар];

- кезең ді тү рдегі жауын-шашындар, астық тұ қ ымдас ө зге дақ ылдардың ө німі, тағ ам ө німдерінің ұ лғ аюына ық пал ететін ө зге табиғ и қ ұ былыстар, тағ амдық тізбектердің белсенуі жекелеген экожү йелерде жабайы жануарлардың -тікелей-резервуарлардың, амплификаторлардың жә не табиғ и-ошақ тық инфекциялардың [мысалы, кө птеген " кеміргіштік" инфекциялардың (rodent borne)], сондай-ақ жабайы етқ оректілердің тағ амдары (туляремия, хантавирусты инфекциялар) санының артуы.

Эмерджентті қ оздырушылар мен инфекциялардың осы топтардың факторлық себептері есебінен білінетін ө зіндік мысалы ретінде Рифт даласы қ ызбасының, қ ұ тырық тың тізбекті тү рде эпидемиялық байқ алуын атауғ а болады.

Осылайша, 20 ғ асырдың екінші жартысында қ ұ тырық эволюциясына болжау жасағ анда солтү стік ө ң ірлерде тү лкілер арасында эпизоотиялық шың ыраулар кө п жылдық, сондай-ақ жылдық динамикада байқ алып отырғ ан, мұ ны рабикалық инфекцияның табиғ атитағ ы жабайы етқ оректілер резервуарларының тағ амдық тізбектерінің белсенділігімен, олардың негізгі қ орек кө зі тышқ ан тә різдес кеміргіштердің кө птеп қ атап кетуімен қ иылыстыруғ а болады. Осы факторғ а ө неркә сіптік аң шылық кө зі ретінде тү лкі аулауының («аң шылық пресс») тежелуін де жатқ ызу керек.

Эпидемиялар мен эпизоотиялардың факторлық эмердженттілігінің ең бір иллюстрациялық механизмі ретінде себептік оқ иғ алардың ә мбебап тізбектік байланысын атай аламыз, олар: «ауа-райлық (экологиялық) паттерннің ө згеруі» қ оздырушылардың жануар-резервуарларының тағ амдық базасын жақ сартуғ а арналғ ан қ олайлы жағ дайлар, олардың санын арттыру (" ө мір толқ ыны"), табиғ и ошақ тарда эпизоотиялық ү дерісті белсендіру, эпизоотиялық жә не эпидемиялық аурулар байқ алуы мен таралуы.

Мысал ретінде, АҚ Ш 1994 ж. кө ктем-кү з мерзімі аралығ ында жоғ ары латентті ө кпе дистрессінің хантавирусының эмерджентті байқ алуын тудырғ ан қ ұ былыстардың жақ сы зерттелген жылдам ағ ымды кезектілікте ө ткен оқ иғ аны атауғ а болады: " кө п байқ алғ ан жауын-шашындар, соның салдарынан ғ ылым ү шін жаң а хантавирус Син-номбре резервуары бұ ғ ы атжалманының (Tragulus) басты қ орек кө зі жержаң ғ ақ шығ ымының ұ лғ аюы, осы жануарлар санының артуына, биологиялық циклдың белсене тү суіне ә келіп соқ ты, аталғ ан вирус адам ү шін жоғ ары инфекциялы, патогенді болып шық қ ан, ауыр инфекцияның эпидемиясы жоғ ары латенттілікте ө рбіген, сосын инфекцияның табиғ и ошағ ының белсенділігі тө мендегеннен кейін экологиялық белсенділік те тү се бастағ ан ".

Ә леуметтік-экономикалық тұ рғ ыдағ ы себептер адамдар мен жануарлардың қ озғ алысымен, сауда-саттық пен (movement/trade associated diseases), ө німдерді тұ тынып, пайдағ а асыру ү дерісімен (food-borne diseases), ә леуметтік мә дениетпен (cultural related diseases), шаруашылық ә рекеттерді, мал шаруашылығ ын жү ргізу ерекшеліктерімен, жануар текті ө німдерді ө ндіру жә не ө ң деу практикасымен жә не ө зге техногендік сипаттағ ы факторлармен (production system related diseases) ассоцияцияланады. Бұ ғ ан эмерджентті тағ амдық зооноздар тобын мысал етуге болады (сальмонеллездер, листериоз, иерсиниоз, кампилобактериоз, эшерихиоздар), олар 20 ғ асыр соң ындағ ы ветеринариялық -эпидемиологиялық мә селеге айналғ ан, бұ лардың қ атарына технологиялық тектегі жануарлардың азық тық инфекциялары жатады, мә селен шошқ алардың везикулярлық экзантемас мен ІҚ М ГЭ. Бұ лардың қ атарына тағ амдану дә стү рі мен салтынан туындалатын адамдардың " атиптік пневмониясын" жә не қ ұ с тұ мауын жатқ ызу керек.

Соң ғ ы топ себептерін айқ ындауғ а ә леуметтік, саяси, техникалық прогресске ық палын тигізетін алуан тү рлі кең ауқ ымды инновациялар ә серін тигізеді, мысалы, қ ұ с шаруашылығ ының (Оң тү стік-шығ ыс Азия ө ң ірі) жә не малшаруашылығ ының («Кү йіс қ айыратын жануарлардың еуразиялық дә лізі») аса қ арқ ынды дамуы (интенсификациясы), жалпы алғ анда ауылшаруашылығ ын жү ргізудің практикасы мен технологиялары, урбанизация, ғ аламдану, климаттың ұ зақ мерзімдік ө згерістері.

Тө тенше жағ дайлар мен эпизоотиялар. Табиғ и, экологиялық, техногендік сипаттағ ы тө тенше жағ дайлар (disasters) – қ азіргі заманғ а сай жағ дайлар. Жер сілкіністері, су тасқ ындары, тайфундар, орман ө рттері, жаппай эпидемиялар, эпизоотиялар мен эпифитотиялар, соғ ыс кикілжің дері (конфликттері), терроризм акттері мен биотерроризм, ірі ө ндірісітік апаттар, ө зге қ ирау сипатындағ ы қ ұ былыстар ә лемнің ә р нү ктелерінде кезең ді тү рде бой алып отырады. Олардың ауқ ымы, ә леуметтік, экономикалық тіптен саяси салдары ұ лттық дең гейде азық -тү лік немесе басқ а сипаттағ ы қ ауіптер тө ндіріп отырады. Тө тенше жағ дайлар мен шарттар қ атарында геофизикалық бұ зылыстарғ а қ атысты екі топың маң ызы зор (қ ауіпті метеорологиялық, гидрологиялық, геологиялық қ ұ былыстар) жә не эпидемиялар/эпизоотиялар. Қ азіргі жағ дайда, сондай-ақ болашақ та нақ ты осы факторлар эмердженттілікке қ атысты ө здерінің маң ыздылығ ын сақ тап қ ала береді, ә рі олар қ иылысқ ан сипатта маң ызды. Оның шынайы дә лелі ретінде белгілі факттар мен оқ иғ алар аталады (ХЭБ /ФАО/БДҰ деректері бойынша).

1970 ж. Батыс Бенгалияда (Ү ндістан) циклон салдарынан 250 мың бас ІҚ М мен буйволдар ө лген немесе істен шығ арылғ ан, жыртылатын жерлердің ауданы ү ш реттен астам, балық шаруашылығ ы - 90% қ ысқ арғ ан. 1991 ж. Оң тү стік Американың оң тү стігінде вулкан жарылысы салдарынан мың дағ ан қ ой ө лген. 1992 ж. Зимбабведегі қ ұ рғ ақ шылық аграрлық сектордың катастрофиялық бұ зылуына ә келіп соқ тырғ ан, осы кезде ұ лттық экономиканың 12% шығ ын келген. 1996 ж. қ ысында Қ ытайда қ олайсыз ауа-райы салдарынан 700 мың бас ІҚ М мен қ одастар ө лген, бұ л да ауқ ымды жер телімдерін ө ң деу мү мкіндігі болмауынан орын алғ ан факт. 1996 ж. Сальвадордағ ы су тасқ ыны кесірінен 20 мың бас ІҚ М суғ а кеткен. 1998 ж. қ ыс айларында Қ ытай Тибетінде тө менгі температуралар мен азық тар болмауы салдарынан 10 млн. астам қ ой мен буйволодар қ ырылғ ан.

ХІХ ғ асырдың соң ында Африка континентінде таралғ ан ІҚ М обасы эпизоотиясы жалпы саны 10 млн. ү й жануарларына зардабын тигізген, жабайы сезімтал жануарлардың басым бө лігі де айтарлық тай дә режеде ө лімге ұ шырағ ан, бұ л малшаруашылығ ына айтарлық тай ә леуметтік-экономикалық, ал жабайы табиғ атқ а экологиялық шығ ын болып тиген. Солтү стік Пә кістанның бұ рындары сау деп танылғ ан таулы аймақ тарында 1994ж ауру орын алуы 40 000 астам ІҚ М мен қ одастардың ө лімге ұ шырауына ә келіп соқ тырғ ан. 1995 ж. Ботсванада контагиозды плевропневмония эпизоотиясы салдарынан 320 мың бас ІҚ М жойылғ ан. Шошқ алардың африкалық обасының эпизоотиясы кезең інде жекелеген елдерде барлық ұ лттық шошқ а шаруашылығ ы депопуляцияғ а ұ шырағ ан (Мальта, Доминикан Республикасы). Жоғ ары патогенді қ ұ с тұ мауы таралуы кезінде депопуляция бейзальтернативті шара болып қ алғ анда ондағ ан миллион ү й қ ұ стары жойылғ аны баршағ а мә лім.

Геофизикалық жә не эпидемиологиялық сипаттағ ы қ иылысқ ан немесе ө зара бірлесе байқ алатын тө тенше жағ дайлар аса ө зекті де маң ызды деп танылып жатады. Мә селен, Оң тү стік жә не Орталық Америкада кезең ді тү рде байқ алып жататын " Эль-Ниньо" циклоны кү шті су тасқ ындарын тудыруымен қ атар, аусыл, лептоспироз, қ ұ тырық, ө кпе обасы ошақ тарының байқ алуымен де білініп жататыны мә лім Африканың солтү стік-шығ ысындағ ы 1998 ж. толассыз жауындар ірі эмердженттік эпидемия Рифт даласы қ ызбасының пайда болуын тудырғ ан. Ресей Федерациясының жекелеген ө ң ірлерінде (Дағ ыстан) 2002 ж. гидрологиялық катастрофа мен жануарлардың қ ауырт кө шуі кезінде бруцеллез бойынша эпидемиялық ахуалдың нашарлауы орын алғ ан. Тө тенше қ айшылық жағ дайлар сонымен қ атар, ірі ауқ ымдағ ы, ә сіресе технологиялық сипаттағ ы инновациялар есебінен туындалуы да мү мкін.

Бұ ғ ан мысал ретінде Еуроодақ елдерінде негізсіз малшаруашылығ ын акселерациялау тә сілдерінің «прогрессивтік» ә дістерін енгізу кесірінен ІҚ М ГЭ (BSE crisis) кризисін, барлық ә лем бойынша прионды этиологиядағ ы (ІҚ М кеуек тә різді энцефалопатиясы, Крейцфельдт-Якоб ауруның жаң а нұ сқ асы) аурулар таралуын атауғ а болады, олар жаң а эпидемиялық техникалық, медициналық, фармацевтикалық, ятрогендік, тұ тынушылық т.с.с сипатындағ ы қ ауіпті факторлардың қ атерлі тұ рғ ыда ө суін тудырды.

Биотерроризм – лаң кестік (террористік) мақ сатта биологиялық (бактериологиялық) тектегі жапапай қ ырып-жою қ ұ ралдарын қ олданылу қ атері. Бұ л – жаң а ә лемдік тә ртіп сақ талуының атрибуты, дә стү рлік тү сініктегі биологиялық соғ ыс альтернативасы. Бұ л ә лемдік ғ ылым мен практиканың назарын ө зіне аударатын мә селе, осы тақ ырыпқ а халық аралық дең гейдегі арнайы ғ ылыми-техникалық шаралар арналады. Осы феноменнің жалпы мә ні мен ө зектілігі жайында нақ ты биотерроризмнің, атап айтқ анда баспа кө здерінде кең жарияланғ ан прецеденттер – 1979 ж. Свердловск қ. маң ында орын алғ ан сібір жарасының байқ алуы жә не АҚ Ш тұ рғ ындарына қ арсы сібір жарасы қ оздырушысын 2001 ж. қ олданылуы жайлы ушық қ ан оқ иғ алар мысал бола алады.

Жасанды эпидемиялық прецеденттер қ ұ рылуы биодиверсиялық қ олданысты білдіреді, ол алдымен ғ ылым мен практикағ а жақ сы мә лім зоонотиялық патогендер (сібір жарасы, туляремия, оба, геморрагиялық қ ызба т.б. қ оздырушылары). Биотеррор (мен оның ық тимал қ ұ рамдас бө лігі - агротеррордың) жү зеге асырылуының шарттары мен факторлары ретінде соғ ыс қ имылдары мен ортодоксалды қ асақ ана ә рекеттерді, сонымен қ атар антиә леуметтік, қ аскү немдік, маниакалды т.с.с. пиғ ылдардағ ы микробиология саласы қ ызметкерлерінің ә рекеттері де танылады.

Биологиялық қ ауіпсіздіктің классикалық агенттеріне қ атысты {Bacillus anthracis, Brucella melitensis жә не Francisella tularensis) эпидемиологиялық нү ктелердле анық талынғ ан потенциалды экономикалық шығ ындар 100 000 зардап тартқ андарғ а қ атысты 26 дан 480 млн $ дейінгі шаманы қ ұ райды (Kaufmann, 1997). Қ азіргі уақ ытта экологиялық жә не экономикалық катастрофалар тудыра алатын объективті жә не нақ тылы ә леуметтік алғ ышарттар мен жануарлар инфекциялары бар. Оларғ а, ең алдымен жатқ ызылатындар, аса қ ауіпті жә не трансшекаралық инфекциялар, олардың экономикалық шығ ындары, экологиялық жә не эпидемиологиялық потенциал тұ рғ ысында тигізетін залалы ү лкен қ ауіп тудырып отыр.

Халық аралық сауда-саттық пен байланыстар. Халық аралық ө мірдің осы екіаспекттері ХХ ғ асырдың соң ында кү тпеген ә рі болжанбағ ан шынайы эпизоотологиялық мә нге ие болды, кө птеген елдердің, қ ауымдастық тардың, ірі ө ң ірлердің ветеринариялық қ ызметтерінде алдың ғ ы жеткеші орындарғ а шық ты. Бұ л Еуропа мен Солтү стік Американың дамығ ан елдерінің ауылшаруашылығ ы секторындағ ы айтарлық тай прогреске жетуімен, ә сіресе малшаруашылығ ы ө німдерін ө ндіру саласында кейбір жаң а халық аралық мекемелер қ ызметінің, атап айтқ анда Еуроодақ пен Бү кілә лемдік сауда ұ йымының, сонымен қ атар ө мірлік маң ызды стандарттардың айтарлық тай ө згеруі, зоомә дениеттің белсенді дамуы мен ұ сақ ү й жануарлары-компаньондарын ө сіру ісінің алғ а басуымен тү сіндірілетін жайттар. Халық аралық сауда-саттық пен алуан тү рлі байланыстар ғ аламдық эпизоотологиялық тә уекелділіктің маң ызды факторларына, барлық санаттағ ы эмердженттік инфекциялар пайда болуының себебі, олардың жаң а аумақ тарғ а инвазиялануының, жаң а аумақ тық -табиғ и кешендерде жойылуының себебіне айналды.

Міне сол себептен БДҰ /ФАО ұ сыныстары бойынша инфекциялардың дә стү рлік емес категориялары ажыратылады – орын ауыстырумен, сауда-сматтық пен байланысты аурулар {movement/trade associated diseases), мә дени ерекшеліктерге байланысты аурулар {cultural related diseases) немесе жануар текті ө німдерді ө ндіру мен ө ң деуге қ атысты байқ алатын аурулар {production system related diseases), сонымен қ aтар сауда-экономикалық байланыстарғ а қ атысты аурулар, бұ лардың бә рі жануарлардың маң ызды, трансшекаралық {transboundry diseases) инфекцияларын айырудың аса маң ызды ә рі ө зекті мә селелері саналады.

Жануар текті ө німдер ө ндірісі мен сауда-саттығ ын ұ йымдастыру ісінде халық аралық кооперация қ азіргі жағ дайда бірқ атар кө рсеткішті жағ дайлар легімен сипатталады. Осылайынша, жекелеген елдер ү шін ет пен сү т ө ндірісі, жануарларды кө бейту мен экспорт (мысалы, шошқ а мен шошқ а етінің Голландия, Бельгия жә не Даниядағ ы, сиыр етінің Ирландиядағ ы ө ндірілуі) ұ лттық экономиканың маң ызды секторы болып табылады, осығ ан орай олар мұ ны сақ тау жә не дамыту ү шін кез-келген эпизоотологиялық, экономикалық, ә леуметтік тіптен саяси шараларғ а баруғ а дайын.

Батыс Еуропа (Ұ лыбритания, Германия, Франция, Бельгия) жә не АҚ Ш сынды дамығ ан елдергі малшаруашылығ ы ө німдерін қ арқ ынды тү рде дамыту мен экспорттау тү ріндегі бә секелестіктің жоғ ары дең гейі еуропалық елдер арасында жә не Еуроодақ пен АҚ Ш арасында қ ауыртты да ұ зақ мерзімді конфликті жағ дайлар туындалуына ә келіп соғ ады, олар кейбір ә леуметтік, тіптен саяси оқ иғ алардан да маң ызды болып жатады (мысалы, ІҚ М кеуек тә різді энцефалопатиясына қ атысты, ө су гормонын пайдалану арқ ылы алынғ ан азық -тү ліктер, генетикалық ө згертілінген кө здерден алынғ ан ө німдер мен азық тарғ а қ атысты мә селелер).

Еуроодақ елдерінде ХХ ғ асырдың 80 жылдарында малшаруашылығ ын интенсификациялаудың басты факторы барлық жерлерде жануар текті ө німдердің ет-сү йек ұ ны жә не басқ а қ алдық ты ө німдерін ө сімдік текті ө німдерге альтернатива ретінде жә не азық тық протеиннің болашақ тық алмастырушысы ретінде пайдалану орын алғ ан, осылай ету бірмезгілде екі мә селені – орасан кө п қ алдық тарды ө телдеу жә не малшаруашылығ ының тиімді прогрессін шешу мү мкіндігін берген (Еуроодақ елдеріндегі жыл сайынғ ы қ алдық тар кө лемі соң ғ ы жылдары 10 млн тоннағ а дейін жетіп отыр) Ал, осы ет-сү йек ұ нының Ұ лыбританияда, сосын басқ а еуропа елдерінде ІҚ М ГЭ пайда болып, таралуының қ айшылық факторы болып табылғ андығ ы барлық Еуроодақ аясында малшаруашылығ ының саулығ ын кү мә нді ете тү седі.

Мұ нымен қ атар халық аралық сауда жү ргізу ережелері аса қ атал ветеринариялық талаптар қ оятыны да мә лім. Ең алдымен малшаруашылығ ы ө німдерін ө ндіруші жә не экспорттаушы елдер ү шін эпизоотиялық инфекцияларды қ адағ алау кезінде дә стү рлік вакцинациялау жасалмайды, тек келісілген радикалды шаралар жасалуы керек, ө йткені барлық вакцинацияланғ ан жануарлар жасырын тү рде инфекцияларғ а қ атысты экспозирленген жә не потенциалды сау емес деп танылады.

Ө ндіріс пен сауда кезінде эпизоотиялық қ ауіпсіздікті қ амтамасыз ету ү шін ХХ ғ асыр соң ында ірі де қ ымбат тұ ратын эпизоотияғ а қ арсы халық аралық кампаниялар қ арастырылғ аны белгілі – Еуроодақ елдерінде жү йелі тү рде аусылғ а қ арсы вакцина пайдалану ісіне тосқ ауыл қ оятын, аусылды бақ ылауғ а алу тұ рғ ысында " вакцинацияғ а қ арсы эрадикация" принципін жү зеге асыру, вакцинацияны инфекциядан айыру мү мкіндігін беретін Еуропа мен АҚ Ш маркерленген вакциналарды қ олдана отырып Ауески ауруын бақ ылау бойынша ДИВА-стратегиясы, классикалық обаны эрадикациялау мақ сатында Голландия мен Бельгияда шошқ а бастарының депопуляциясы, сиыр етін ө ндіруші-елдерде (Ұ лыбритания жә не Ирландия) ІҚ М кеуек тә різді энцефалопатиясын бақ ылауғ а алудың кү рделі жү йесі.

Зоомә дениет пен жануар-компаньондарын кө бейту бағ ытындағ ы халық аралық байланыстар алуан тү рлі ә рі бақ ылауғ а ә рең алынатын іс. Сондық тан, нашар бақ ыланатын кө рмелер, байқ аулар, асылдандыру мақ сатында тү рлі экзоттардың, жаң а тұ қ ымдардың, жануар бағ ыттарының ә келінуі, компаньондар ішіндегі ең кө п саналатын мысық тар мен иттердің тасымалдануы қ азіргі таң да кө п таралғ ан деп саналатын парвовирусты энтерит, ит бруцеллезі, панлейкопения, инфекциялық перитонит, мысық тардың калицивирозы сынды ауыр эпизоотиялық инфекциялар, инфекциялардың енгізілу факторы болып табылғ ан..

3.2 Ә лемде жә не Қ азақ стан Республикасындағ ы эпизоотиялық жағ дай талдауы

Инфекциялық аурулар жоғ ары контагиозды бола отырып жылдам ә рі кең інен таралу қ ауіпінде болады, жануар бастарының сақ талып, ұ лғ аюына, алынатын ө нім сапасының жоғ арылауы мен жақ саруына, саланы дамыту ү шін заманауи ә дістердің ендірілуіне айтарлық тай кедергілер келтіреді, кө біне адамдарды да зақ ымдап жатады.

Халық аралық эпизоотиялық бюро (ХЭБ) мә ліметтері бойынша шет елдердегі жануарлар мен қ ұ стар ауруларының географиясы 2 кестеде келтірілген.

Қ азіргі уақ ытта ғ алымдар қ ауымдастығ ы жануарлардың кө птеген ауруларымен кү ресудің алуан тү рлі ә діс-тә сілдерін, қ ұ рал-жабдық тарын қ ұ растырып, ұ сынғ ан. Алайда инфекциялық аурулар пайда болу қ ауіпі бірқ атар себептерге орай (қ оздырушылардың тыстан енуі, аурулардың пайда болып, таралуы т.с.с.) ә лі де болса сақ талып келеді.

Осығ ан орай еліміздің аумағ ында ХЭБ сарапшыларының ұ сыныстарын ескере отырып эпизоотологиялық мониторинглеу жү йесін жетілдіру керектігі кү мә н тудырмайды, ол жұ мыстарды ауруларды бақ ылауында ұ стау ү шін, сондай-ақ олардың уақ ыт аралығ ындағ ы динамикасын, ә р жерлердегі, жануарлар арасындағ ы қ имыл-ә рекеттерін бақ ылап отыру ү шін де қ ажет.

Кесте 2 – Ә лемдегі 2006-2012 жж. аралығ ындағ ы аса қ ауіпті аурулар бойынша эпизоотиялық жағ дай.

Инфекциялық аурулар бойынша қ алыптасқ ан эпизоотиялық жағ дай белгілі бір аумақ тардағ ы нақ тылы инфекциялық аурулардың ерекшеліктері мен эпизоотиялық ахуалдарының ө згеріп отырулары туралы қ олданылып жү рген мә ліметтерді ө ң деу мен жаң а мә ліметтерді жинау осы істі одан ә рі жетілдіруді талап етеді. Тө менде келтірілген 1 суретті талдайтын болсақ республика аумағ ында ә леуметтік маң ызы бар 2003-2009 жж тіркелінген инфекциялық аурулар ішінде бруцеллезге – 789 (55%), қ ұ тырық қ а – 582 елді мекеннен (40, 9%) келетінін кө реміз. Аталғ ан инфекциялық аурулар бойынша сау емес елді мекендердің жалпы санына қ атысты осы пайыз 96, 48% қ ұ райды, бұ л осы инфекциялық аурулардың кең інен таралғ аны мен ә леуметтік маң ызды екендігінің дә лелі. Осы уақ ытқ а дейін ауылшаруашылығ ы жануарлары