Лекциялар конспектілері 2 страница

Конституциялық қ ұ қ ық пен бостандық ты мазмұ нына қ арамастан мына топтарғ а бө луге болады: 1) жеке басының қ ұ қ ығ ы мен бостандығ ы; 2) ә леуметтік, экономикалық жә не мә дени; 3) саяси.

Ә р адамғ а жеке бас қ ұ қ ығ ы туғ анда беріледі жә не азаматтық пен байланысты болмайды. Оғ ан ө мір сү руге қ ұ қ ық сияқ ты қ ұ қ ық жатады (Қ Р Конституциясының 15-бабы), жеке бас бостандығ ына (16-бап), қ адір-қ асиетіне қ ол сұ қ пау (17- бап), жеке басқ а қ ол сұ қ пау (18- бап), ар-ұ ят бостандығ ы (22-бап) жә не басқ алар.

Ә леуметтік-экономикалық қ ұ қ ық адамғ а жақ сы ө мір мен ә леуметтік қ орғ ауғ а қ ұ қ ық береді. Бұ л қ ұ қ ық ең бек бостандығ ына (24-бап), жеке меншік қ ұ қ ығ ына (26-бап), демалуғ а қ ұ қ ық (24-бап), зейнеттік қ амтамасыз ету (28-бап) жә не басқ алар. Мә дени қ ұ қ ық тарғ а тегін орта білім беру (30-бап), шығ армашылық бостандық (20-бап).

Саяси қ ұ қ ық тарғ а бостандық бірлестігі қ ұ қ ығ ы (32-бап), мемлекет істерін басқ аруғ а қ атысу (33-бап), сайлау жә не сайлану (33-бап), сө з бостандығ ы (20-бап).

Жеке адамның конституциялық міндеттері республика Конституциясы жә не заң намасымен белгіленген қ ұ қ ық тық талап тү рінде бекітілген міндетті тә ртіп пен іс-шара тү рлерін орындау. Олар Қ Р Конституциясының 34, 35, 36, 37 жә не 38-баптарында айтылғ ан. Мысалы, ә рбір адамның Республика Конституциясы мен заң намасын сақ тауы.

Азамат пен адамның қ ұ қ ық пен бостандығ ына конституциялық қ ұ қ ық –Қ Р Конституциясы мен заң намасымен белгіленген мемлекет органдары мен оның лауазымды тұ лғ аларының, қ оғ амдық бірлестіктер мен азаматтардың жеке адамның қ ұ қ ығ ы мен бостандығ ын нақ ты іске асыру мен қ орғ ауды қ амтамасыз ету жә не қ олайлы жағ дай жасауғ а бағ ытталғ ан міндетінің жиынтығ ы. Жалпы, мемлекеттік жә не ерекше кепілдіктерге бө лінеді. Жалпы кепілдік – саяси, материалдық, рухани кепілдіктерге бө лінеді. Мемлекеттік кепілдеме – Қ Р Конституциясы мен басқ а нормативтік қ ұ қ ық тық актілерінде бекітілген азамат пен адамның қ ұ қ ық тары мен бостандығ ын қ орғ ауды тікелей қ амтамасыз ететін саяси қ ұ рал мен жағ дай жү йесі. Қ ұ қ ық пен бостандық кепілдігіне барлық мемлекет ү кіметі органдары қ атысады (Президент, Конституциялық Кең ес, Ү кімет, Парламент, Прокуратура жә не т.б.). Қ ұ қ ық пен бостандық тың ерекше заң ды кепілдігі Қ Р Конституциясының 13, 14 жә не 16- баптарында анық талғ ан.

Қ ұ қ ық тық қ абілеттілік жә не қ абілетсіздік қ ұ қ ық тық мә ртебе элементі ретінде – бұ л тұ лғ аны қ ұ қ ық субъектісі ретінде жә не оның заң ды қ ұ қ ығ ы мен міндеттері барын мойындау.

Шет ел азаматтары Қ Р заң намасы бойынша қ ұ қ ық тық жағ дайы бойынша республика азаматтарына тең естірілген. Бұ л 12-баптың 4-тармағ ында кө рсетілген – шет елдер азаматтары мен азаматтығ ы жоқ азаматтар Қ азақ стан Республикасының қ ұ қ ық пен бостандық тарын пайдаланады, сонымен қ атар егер Конституциямен, заң дармен жә не халық аралық шарттармен кө рсетілмесе, біздің азаматтар ү шін белгіленген міндеттерді орындайды. Сонымен қ атар республикада заң ды кү ші бар Президенттің 19.06.1995 жылғ ы «Қ Р шет ел азаматтарының қ ұ қ ық тық жағ дайлары туралы» Жарлығ ы ә рекет етеді.

Қ АЗАҚ СТАН РЕСПУЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ Қ Ұ РЫЛЫМЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ

Қ Р Конституциялық қ ұ рылымы - адамдардың қ оғ ам мен мемлекеттегі экономикалық, саяси, ә леуметтік жә не рухни қ атынастарын кө рсететін қ оғ амдық қ атынастарғ а негізделетін Конституция жү йесіне бекіту.

Конституцияның 1-бабында Қ азақ стан Республикасы егеменді, демократиялық, зиялы (зайырлы), қ ұ қ ық тық жә не ә леуметтік мемлекет болып жарияланғ ан. Қ Р егемендігі басқ а мемлекеттердің егемендігін бұ збай ішкі жә не сыртқ ы мә селелерді ө зі шешуді кө рсететін тә уелсіздігін кө рсетеді. Егемендікті нормативтік қ амтамасыз етуді 25.10.90 жылғ ы «Қ аз ССР мемлекеттік егемендігі туралы» Декларация орындайды, 9 бап егемендіктің экономикалық негізін бекітеді: «егемендіктің негізін қ ұ рап, республиканың ерекше меншігіне Қ Р аумағ ындағ ы жер мен қ азба байлық тары, су, ә уе кең істігі, басқ а табиғ и ресурстар, халық тың мә дени жә не тарихи қ ұ ндылық тары, барлық экономикалық. ғ ылыми-техникалық потенциал – барлық ұ лттық байлық тар жатады.

Сонымен қ атар демократиялық саяси режим (тү зім) Қ Р заң намаларына бекітіледі. Конституцияның 3-бабына сә йкес мемлекеттік ү кіметтің жалғ ыз табыс кө зі болып халық саналады. Ол ө зінің ү кімін тікелей жә не мемлекеттік органдар жү йесі арқ ылы Конституцияда белгіленген тү рмен іске асырады. Демократизмнің басты қ ұ рамы халық тық басқ ару, ү кімет бө лу, саяси плюрализм, ұ лттық егемендік, жергілікті ө зін-ө зі басқ ару болып табылады.

Қ Р зайырлы мемлекет деп жариялау Республикада ресми мемлекеттік діннің болмауын, мемлекеттің барлық діндерге тең қ арауын білдіреді. Дін мемлекеттен толық бө лінген, діни негізде саяси партиялар қ ызметтеріне жол берілмейді. Мемлекет діни бірлестіктердің қ ызметтеріне араласпайды, олардың дамуына кедергі жасамайды.

Ә леуметтік мемлекет – саяси ұ йым, оның басты міндеттері адам ө міріне лайық ты жағ дай қ ұ ру, ә леуметтік тең дік принциптері қ ұ қ ығ ын бекіту болып табылады. Ә леуметтік қ атынастар ең бек, білім беру, денсаулық сақ тау, демалыс, зейнетақ ылық қ амтамасыз ету жә не т.б. мә селелерді қ амтиды.

Қ ұ қ ық тық мемлекет лауазымды адамдар мен азаматардың мемлекеттік органдар ү шін міндетті қ ұ қ ық тық қ ұ сқ амалары белгілерімен сипатталады; мемлекет пен тұ лғ алардың ө зара жауапкершіліктері; заң ның басымдылығ ы; ү кімет бө лу принциптерін іске асыру; заң басымдылық тары; сот ү кіметтерінің тә уелсіздігі жә не басқ алар.

Қ Р Конституциясы басқ арудың республикалық нысанын белгілейді. Мемлекет басында бү кіл халық сайлағ ан Президент тұ рады. Ол Қ азақ стан халқ ының аты мен барлық мемлекет атынан сө йлеуге қ ұ қ ылы.

Қ Р мемлекеттік қ ұ рылым тү рінде біртұ тас мемлекет болып табылады. Қ Р біртұ тас мемлекет ретінде бір азаматтық, бір заң дылық, бір мемлекеттік аппарат қ ұ рылымы, ә кімшілік-аумақ тық қ оныстың сатылы жү йесі барымен сипатталады.

Конституция республика қ ызметтерінің негізін қ ұ райтын прннциптерді белгілейді: қ оғ амдық келісім; саяси тұ рақ тылық; барлық халық пайдасы ү шін экономикалық дамыту; қ азақ стандық патриотизм; мемлекеттік ө мірдегі ең маң ызды мә селелерді референдум немесе Парламентте дауыс беруді қ оса алғ анда шешу.

ЖОҒ АРҒ Ы МЕМЛЕКЕТТІК Ү КІМЕТ ОРГАНДАРЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ -Қ Ұ Қ ЫҚ ТЫҚ МӘ РТЕБЕСІ

Қ Р конституциясына сә йкес Ү кіметтің жалғ ыз кө зі болып халық табылады, халық ө з ү кіметін мемлекеттік органмен іске асыруды табыстайды.

Мемлекеттік органдар – белгіленген заң нама тә ртібімен қ ұ рылғ ан, мемлекеттік басқ ару мен бақ ылау қ ызметтерін орындауғ а уә кілеттіленген мемлекеттік мекемелер.

Конституциялық принциптерге сә йкес Қ Р мемлекеттік ү кіметке бө ліну заң дылық, атқ арушы жә не сот тармағ ы жү йесінде мемлекеттік ү кімет органдары тү рлерге бө лінеді.

Мемлекеттік ү кімет органдары жү йесінде басты рө л Президенттікі. Ұ йымдастыруғ а қ атысты ол ө зерікті, мемлекеттік ү кімет тармақ тарының біреуіне де кірмейді, олар арасындағ ы арбитр болып табылады. Оның қ ұ қ ық тық мә ртебесі Конституция нормаларымен жә не Қ Р заң дарымен анық талады. «Қ Р Президенті туралы» 26.12.1995 жылғ ы Конституциялық заң ғ а сә йкес - мемлекет басшысы Президент Қ Р ел іші мен халық аралық қ атынастарғ а таныстыратын жоғ ары лауазымды адам.

Заң нама Президентке кандидат адамғ а келесі талаптарды қ ояды: туғ аннан азамматтығ ының болуын, жасы – 40 жас емес, республикада тұ рақ ты 15 жылдан аз тұ рмағ ан, мемлекеттік тілді еркін сө йлейтін. Президент уә кілеттілігі 7 жыл. Бір адам екі мезгілден кө п қ атарынан Президент бола алмайды.

Президенттің конституциялық қ ызметтері Қ Р Конституциясының 40 бабында қ ұ рылғ ан:

Мемлекетің ішкі жә не сыртқ ы саясатының негізгі бағ ыттарын анық тау жә не Қ азақ станды ел ішінде жә не халық аралық қ атынастарда таныстыру;

- Президент – азамат пен адамның қ ұ қ ығ ы мен бостандығ ының, Конституцияның халық пен мемлекеттік ү кімет бірлігінің бейнесі мен кепілдігі;

- Мемлекеттік ү кіметтің барлық тармағ ының келісілген қ ызметін жә не халық алдындағ ы ү кімет органдарының жауапкершілігін қ амтамасыз ету. Бұ л қ ызметтердің дамуы мен нақ тылануы Конституция мен басқ а заң нама актілерде бар.

Қ Р жоғ арғ ы атқ арушы органы болып Ү кімет табылады. Бұ л мемлекеттің атқ арушы ү кіметі жү йесін басқ аратын алқ алық орган. Ү кімет мемлекеттік басқ ару мә селелерінің Конституцияғ а, 18.12.1995 жылғ ы «Қ Р Ү кімет туралы» конституциялық заң мен басқ а заң намағ а сә йкес болуын шешеді.

Ү кіметті Қ Р Президенті қ ұ рамында Премьер-министр, оның орынбасарлары, басқ а лауазымды министрлар бар қ ұ раммен қ ұ рады. Премьер-министрді Президент Парламенттің екі Палатасының келісімімен тағ айындайды. Ө зі тағ айындалғ аннан кейін 10 кү н мерзімінде Премьер-Министр Президентке Ү кіметтің қ ұ рамы мен қ ұ рылымы туралы ұ сыныс енгізеді.

Ү кіметтің кең тү рдегі ө кілеттілігі бар, оның ішінде:

- мемлекеттің ә леуметтік-экономикалық саясатының негізгі бағ ыттарын, оның қ орғ аныс қ абілеттілігін, қ ауіпсіздігін, қ оғ амдық тә ртіпті қ амтамасыз етуі мен оларды іске асыруды қ амтамасыз етеді;

- республикалық бюджеттің жобасы мен оның орындалуына есеп беруді ә зірлейді;

- Мә жіліске заң жобалары мен оларды орындауды қ амтамасыз етуді енгізеді;

- Мемлекетік меншіктілікті басқ аруды ұ йымдастырады;

- Республиканың ішкі саясаты мен басқ а қ ызметтерін ө ткізу бойынша іс-шараларды ә зірлейді;

Ү кімет Қ Р Конституциясының, заң дардың, Президент актілерінің, басқ а нормативтік қ ұ қ ық тық актілердің негізінде жә не орындалуы ү шін нормативтік жә не жеке қ аулылар шығ арады. Премьер-министр жеке актілер болып табылатын жә не қ ұ рамында норма қ ұ қ ығ ы жоқ ө кім шығ арады.Ү кімет Қ аулысы мен Премьер-Министрдың ө кімінің барлық республика аумағ ында міндетті кү штері бар.

Республиканың жоғ арғ ы ө кілетті органы болып Парламент табылады. Оның қ ұ қ ық тық жағ дайы Конституция нормаларымен, басқ а заң нама актілермен анық талады, оның ішінде маң ызды орын Қ Р 16.10.1995 жылғ ы «Қ Р Парламенті мен оның депутаттарының мә ртебесі туралы» Конституциялық заң ғ а беріледі.

Сенат конституциялық заң да белгіленген тә ртіппен ә р облыстан, республикалық маң ызы бар қ аладан жә не Қ азақ стан Республикасының астанасынан екі адамнан ө кілдік ететін депутаттардан қ ұ ралады. Сенатта қ оғ амның ұ лттық -мә дени жә не ө зге де елеулі мү дделерінің білдірілуін қ амтамасыз ету қ ажеттілігі ескеріліп, Сенаттың он бес депутатын Республика Президенті тағ айындайды. Мә жіліс конституциялық заң да белгіленген тә ртіппен сайланатын жү з жеті депутаттан тұ рады. Парламент депутаты бiр мезгiлде екi Палатағ а бiрдей мү ше бола алмайды.

Сенат депутаттарының ө кiлеттiк мерзiмi - алты жыл, Мә жiлiс депутаттарының ө кiлеттiк мерзiмi - бес жыл. Мә жілістің тоқ сан сегіз депутатын сайлау жалпығ а бірдей, тең жә не тө те сайлау қ ұ қ ығ ы негізінде жасырын дауыс беру арқ ылы жү зеге асырылады. Мә жілістің тоғ ыз депутатын Қ азақ стан халқ ы Ассамблеясы сайлайды. Мә жіліс депутаттарының кезекті сайлауы Парламенттің жұ мыс істеп тұ рғ ан сайланымы ө кілеттігінің мерзімі аяқ талардан кемінде екі ай бұ рын ө ткізіледі. Сенат депутаттары жанама сайлау қ ұ қ ығ ы негiзiнде жасырын дауыс беру жолымен сайланады. Сайланғ ан Сенат депутаттарының жартысы ә рбiр ү ш жыл сайын қ айта сайланып отырады. Бұ л орайда олардың кезектi сайлауы бұ лардың ө кiлеттiк мерзiмi аяқ талғ анғ а дейiнгi екi айдан кешiктiрiлмей ө ткізiледi. Парламент немесе Парламент Мә жілісі депутаттарының кезектен тыс сайлауы тиісінше Парламент немесе Парламент Мә жілісінің ө кілеттігі мерзімінен бұ рын тоқ татылғ ан кү ннен бастап екі ай ішінде ө ткізіледі.

Қ азақ стан Республикасының азаматтығ ында тұ ратын жә не оның аумағ ында соң ғ ы он жылда тұ рақ ты тұ рып жатқ ан адам Парламент депутаты бола алады. Жасы отызғ а толғ ан, жоғ ары білімі жә не кемінде бес жыл жұ мыс стажы бар, тиісті облыстың, республикалық маң ызы бар қ аланың не Республика астанасының аумағ ында кемінде ү ш жыл тұ рақ ты тұ рып жатқ ан адам Сенат депутаты бола алады. Жасы жиырма беске толғ ан адам Мә жіліс депутаты бола алады. Республика Парламенті депутаттарын сайлау конституциялық заң мен реттеледі. Парламенттiң депутаты Қ азақ стан халқ ына ант бередi.

Жергiлiктi ө кiлдi органдар - мә слихаттар тиiстi ә кiмшiлiк-аумақ тық бө лiнiстегi халық тың еркiн бiлдiредi жә не жалпымемлекеттiк мү дделердi ескере отырып, оны iске асыруғ а қ ажеттi шараларды белгiлейдi, олардың жү зеге асырылуын бақ ылайды. Мә слихаттарды жалпығ а бiрдей, тең, тө те сайлау қ ұ қ ығ ы негiзiнде жасырын дауыс беру арқ ылы бес жыл мерзiмге халық сайлайды. Қ азақ стан Республикасының жиырма жасқ а толғ ан азаматы мә слихат депутаты болып сайлана алады. Республика азаматы бiр мә слихаттың ғ ана депутаты бола алады. Мә слихаттардың қ арауына мыналар жатады: аумақ ты дамыту жоспарларын, экономикалық жә не ә леуметтiк бағ дарламаларын, жергiлiктi бюджеттi жә не олардың атқ арылуы туралы есептердi бекiту; ө здерiнiң қ арауына жатқ ызылғ ан жергiлiктi ә кiмшiлiк-аумақ тық қ ұ рылыс мә селелерiн шешу; заң мен мә слихат қ ұ зыретiне жатқ ызылғ ан мә селелер бойынша жергiлiктi атқ арушы органдар басшыларының есептерiн қ арау; мә слихаттың тұ рақ ты комиссияларын жә не ө зге де жұ мыс органдарын қ ұ ру, олардың қ ызметi туралы есептердi тың дау, мә слихат жұ мысын ұ йымдастыруғ а байланысты ө зге де мә селелердi шешу; Республика заң дарына сә йкес азаматтардың қ ұ қ ық тары мен заң ды мү дделерiн қ амтамасыз ету жө нiндегi ө зге де ө кiлеттiктердi жү зеге асыру. Мә слихаттың ө кiлеттiгiн мерзiмiнен бұ рын Республика Президенті тоқ татады, сондай-ақ мә слихат ө зiн-ө зi тарату туралы шешiм қ абылдағ ан ретте де оның ө кілеттігі мерзімінен бұ рын тоқ татылады.Мә слихаттардың қ ұ зыретi, ұ йымдастырылуы мен қ ызмет тә ртiбi, олардың депутаттарының қ ұ қ ық тық жағ дайы заң мен белгiленедi.

Парламент қ ұ зырына кіретіндер:

- палаталардың бірлескен отырысында іске асырылғ ан қ ұ зырлылық;

- палаталардың бө лінген отырысында іске асырылғ ан қ ұ зырлылық;

- Сенаттың ерекше қ ұ зырлылығ ы;

- Мә жілістің ереше қ ұ зырлылығ ы;

- Басқ а палатаның қ атысуынсыз ө з еркімен шешілетін палаталар қ ұ зырлылығ ы.

- Парламент сессиясы палаталардың бірлескен жә не бө лінген отырыстары тү рінде ө теді.

Парламент қ ызметтерінің негізгі бағ ыттары заң дарды ә зірлеу мен қ абылдау болып табылады. Заң дылық ү деріс келесі кезең дерде болады: 1) заң жобасын енгізу (заң дылық бастама Мә жілісте іске асырылады); 2) заң жобасын Мә жілісте қ арау; 3) заң жобасын Сенатта Мә жіліс депутаттарының жалпы санынан кө п дауыспен мақ ұ лданғ анын қ арау, бұ л жағ дайда Сенаттың депуттарының жалпы санынан кө п дауыс жинағ ан заң жобасы заң ды болады; 4) Заң ғ а Президенттің қ ол қ оюы; 5) заң ды ресми тү рде жариялау.

Жергілікті мемлекеттік басқ аруды жергілікті ө кілетті жә не атқ арушы органдар іске асырады. Олардың қ ұ қ ық тық жағ дайлары Қ Р Констиитуциясының 8 бө лімі мен Қ Р «Қ Р жергілікті мемлекеттік басқ ару туралы» 23.01.2001 жылғ ы Заң ымен анық талғ ан.

Жергілікті ө кілетті органдар – мә слихаттарды – тиісті ә кімшілік-аумақ тық бірліктерде тұ ратын азаматтар сайлайды. Депутаттар саны Қ Р Орталық сайлау комиссиясымен анық талады. Қ Р 20 жасқ а толғ ан азаматы депутат болып сайлана алады.

Мә слихаттардың жү йесі облыстық, қ алалық жә не аудандық мә слихаттардан тұ рады. Мә слихаттар тиісті аумақ тың ә леуметтік жә не экономикалық даму бағ дарламаларының орындалуын, жергілікті жерлерде Конституцияның, заң дардың, Президент пен Ү кімет актілерінің орындалуын, республикалық жә не жергілікті органдар арасындағ ы байланысты, халық ты жергілікті істерді басқ аруғ а тартуды қ амтамасыз етеді.

Жергілікті атқ арушы органдар бірың ғ ай атқ арушы органдар жү йесіне кіреді, атқ арушы ү кіметтің аумақ тың даму мү ддесі мен талаптарының ү йлесуін жү ргізуді қ амтамасыз етеді. Атқ арушы ү кімет органдарының жү йесіне жергілікті жердегі ә кімдер мен ә кімдіктер, басқ армалар, бө лімдер мен комиссиялар жә не басқ а бө лімшелер мен қ ызметтер кіреді.

Облыс, республикалық маң ызы бар қ ала мен астана ә кімдерін лауазымдарына Премьер-Министрдың ұ сынуы бойынша республика Президенті сайлайды.

Басқ а ә кімшілік-аумақ тық бірліктердің ә кімдері лауазымдарына Қ Р Президенті анық тағ ан тә ртіппен сайланады немесе тағ айындалады.

Сот ү кіметінің органдары – бұ л Жоғ арғ ы сот пен жергілікті соттар кіретін Қ Р сот жү йесінің қ ұ рам бө лігі. Арнаулы жә не тө тенше соттардың мекемелеріне республикада тыйым салынғ ан.

Жоғ арғ ы сот Қ Р барлық сот жү йесін басқ арады жә не тө менгі тұ рғ ан соттардың қ ызметтеріне соттық бақ ылау жасайды. Жоғ арғ ы соттың тө рағ асы, сот алқ асының тө рағ алары мен тұ рақ ты судьялары болады. Жоғ арғ ы соттың судьясы Қ Р Жоғ арғ ы сот Кең есінің ұ сынысына негізделген Қ Р Президентінің ұ сынуы бойынша сайланады.

Жоғ арғ ы сот соттылық қ а жататын сот істерін қ арайды; республика соттарының қ ұ қ ық тық сотқ а жіберудегі заң дылық тарды сақ тауларына сот тә жірибесін зерттейді; сот тә жірибесінде заң наманы қ олдану мә селесі бойынша тү сінік беретін нормативтік қ аулыларды қ абылдайды.

Облыстық судьялар мен соларғ а тең естірілген соттарды Жоғ арғ ы сот Кең есінің ұ сынысы бойынша Президент тағ айындайды. Тө менгі тұ рғ ан соттардың судьяларын Президент білікті ә ділет алқ асының ұ сынысына негізделген Ә ділет министрлігінің ұ сынысы бойынша Президент тағ айындайды. Тұ рақ ты судьяларды Парламент Сенаты сайлайды немесе лауазымдарына Президент тағ айындайды.

Қ АЗАҚ СТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒ Ы САЙЛАУ ЖҮ ЙЕСІ

Сайлау қ ұ қ ығ ы объективті мағ ынада – мемлекеттік ү кімет органдары мен жергілікті ө зін-ө зі басқ ару органдары сайлауын ө ткізу барысында туындайын қ оғ амдық қ атынастарды реттейтін, қ ұ қ ық тық нормалардың жиынтығ ы. Субъективті мағ ынада – бұ л мемлекеттік органдар мен жергілікті ө зін-ө зі басқ ару сайлауларына, сайлауғ а (ынталы сайлау қ ұ қ ығ ы) жә не сайлануына (пассивті) азаматтың қ атысу мү мкіндігіне мемлекеттік кепілдік.

Сайлау жү йесі – принциптер белгілейтін, солардың негізінде сайлаулар іске асырылатын заң ды нормалардың жиынтығ ы. Ол ұ йымдастырудың тә ртібі мен сайлау ө ткізуді анық тайды, мемлекеттік ү кімет органдарын қ ұ ру мен жергілікті ө зін-ө зі басқ ару барысында туындағ ан қ атынастарды реттейді.

Азаматтардың сайлауғ а қ атысу принциптері – бұ л сайлау қ ұ қ ығ ының негізгі басы, онда қ оғ ам мен мемлекет істерін басқ аруғ а (Қ Р Конституциясының 33 бабы) азаматтардың қ атысу қ ұ қ ығ ын іске асыру негізі жатыр.Қ Р сайлау қ ұ қ ығ ының негізгі принциптері: жалпылық, тең дік, тік жә не жанама сайлауғ а дауыс берудің қ ұ пиялығ ы. Бұ л Қ Р Конституциясы мен Қ Р 28.09.1995 жылғ ы «Қ азақ стан Республикасындағ ы сайлау туралы» Конституциялық заң ында бекітілген.

Жалпығ а ортақ сайлау қ ұ қ ығ ы – Қ Р анық талғ ан жасқ а жеткен, жынысына, ұ лтына, шығ у тегіне, дін ұ станымына жә не т.с.с қ арамастан барлық азаматтары сайлауғ а жә не мемлекеттік ү кіметтің сайлау органына сайлана алады. Жалпығ а ортақ сайлау қ ұ қ ығ ы активті жә не пасссивті болып бө лінеді. Активті - Қ Р 18 жасқ а жеткен азаматтарының сайлауғ а қ атысып дауыс беруге қ атысу қ ұ қ ығ ы. Пассивті- Республика азаматтарының Президенттікке, Мә жіліс парламенті мен Мә слихат депутаттығ ына Конституцияда белгіленген шектеулермен сайлана алулары.

Қ Р Парламентінде депутаттардың тікелей жә не жанама сайлаулары анық талғ ан. Тікелей сайлау қ ұ қ ығ ының принциптері Президент, Парламент мә жілісі мен Мә слихаттың депутаттары, Республиканың жергілікті ө зін-ө зі басқ ару органдарының мү шелерін азаматтардың тікелей сайлауларымен тү сіндіріледі. Жанама сайлау қ ұ қ ығ ы Парламент Сенаты депутаттарының сайлауына сайлаушылар қ атысады, яғ ни Мә слихат депуттары болып табылатын Қ Р азаматтары.

Сайлау қ ұ қ ығ ына Қ Р азаматтарының тең дігінің принципі, сайлаушылардың Президентті, республиканың Парламент Мә жілісі мен Мә слихат депутаттарын тең негізде сайлауғ а қ атысуы жә не ә рбір сайлаушы тек бір ғ ана тізімге енгізіледі, бұ л сайлауда тек бір рет қ ана дауыс бере алады, бірде-бір сайлаушы басқ а сайлаушылар алдында ешқ андай артық шылық қ а ие болмайды.

Қ ұ пия дауыс беру сайлаушының ө з еркімен дауыс беруін бақ ылауды, сонымен қ атар сайлаушы еркіне қ ысым жасау мү мкіндігін болдырмайды.

Сайлау жү йесі дауыс беру нә тижесіне байланысты кандидаттар арасында мандаттарды бө лу тә сілімен тү сіндіріледі. Бұ л мағ ынада мажоритарлық жә не пропорционалдық жү йе кө рінеді.

Қ азақ стан Республикасының Президентiн конституциялық заң ғ а сә йкес жалпығ а бiрдей, тең жә не тө те сайлау қ ұ қ ығ ы негiзiнде Республиканың кә мелетке толғ ан азаматтары жасырын дауыс беру арқ ылы бес жыл мерзiмге сайлайды. Республика Президентi болып тумысынан Республика азаматы болып табылатын қ ырық жасқ а толғ ан, мемлекеттiк тiлдi еркiн мең герген ә рi Қ азақ станда соң ғ ы он бес жыл бойы тұ ратын Республика азаматы сайлана алады. Республика Президентiнiң кезектi сайлауы желтоқ санның бiрiншi жексенбiсiнде ө ткiзiледi жә не ол мерзiмi жағ ынан Республика Парламентiнiң жаң а қ ұ рамын сайлаумен тұ спа-тұ с келмеуге тиiс. Дауыс беруге қ атысқ ан сайлаушылардың елу процентiнен астамының дауысын алғ ан кандидат сайланды деп есептеледi. Егер кандидаттардың бiрде-бiрi кө рсетiлген дауыс санын ала алмаса, қ айтадан дауысқ а салынады, оғ ан кө п дауыс алғ ан екi кандидат қ атысады. Дауыс беруге қ атысқ ан сайлаушылардың ең кө п дауысын алғ ан кандидат сайланды деп есептеледi.
Парламент Сенатының депутаттарын сайлау жанама сайлау қ ұ қ ығ ы негізінде (азаматтар сайлауғ а қ атыспайды) іске асырылады. Сенатты республиканың тиісті облыс, республикалық маң ызы бар қ алалар мен астаналардың барлық ө кілетті органдары депутаттарының бірлескен отырысында Қ Р ә р облыс, республикалық қ алалар мен астаналарынан екі адамнан сайланғ ан депутаттар қ ұ райды. Сайлаулар сайлаушылардың бірлескен отырысында жү зеге асырылады. Тиісті облыстың, республикалық маң ызы бар қ алалар мә слихаты мен астаналардың барлық мә слихаттарынан сенім білдіретін сайланғ ан депутаттар санынан 50% артығ ы қ атысулары қ ажет. Дауыстарды санау мен дауыс беру қ орытындысын анық тағ ан кезде сонымен бірге кө пшілік дауыс берген мажоритарлық жү йе қ олданылады.