Периодонт

Периодонт —тү бір цементі мен альвеоланың компакты пластинкасы арасындағ ы саң лауды толтырып тұ рғ ан дә некер тін. Периодонт негізгі ү ш компоненттерден тұ рады: жасушалық элементтер мен талшық тар орналасқ ан борпылдақ дә некер тіндерден. Периодонттың байламшы аппараты бір жағ ынан альвеола сү йегіне, ал екінші жағ ынан тіс цементіне бекітілген кө птеген коллаген талшық тарының жиынтығ ынан тұ рады.

Периодонттағ ы коллаген талшық тары жиынтық тарының орналасуына байланысты бө лінеді:

· Альвеола айдаршығ ының талшық тары: тістің ұ рт жақ беткейіне алвеолярлы сү йектің айдаршығ ымен байланыстырады жә не ұ рт-тіл жақ жазық тығ ында орналасады.

· Кө лденең орналасқ ан талшық тар: альвеола айдаршығ ы талшық тарынан терең периодонт саң ылауына кіреберісінде орналасады жә не циркулярлы (шең берлі, айналмалы) тіс байламын қ ұ райды. Ең алдымен ол ү ш талшық тан тұ рады. Бірінші топ талшық тары тіс-қ ызылиек байламынан тө мен цементке бекітіледі. Екіншісі қ ызылиектен жә не қ ызылиек бү ртікшесінен желпуіш секілді басталып, тіс мойнына бекітіледі де қ ызылиектің қ озғ алмауын жә не оның тіске тығ ыз байланысуын қ амтамасыз етеді.

· Ү шінші топқ а талшық тардың транссептальді тобын жатқ ызады. Бұ л топ талшық тары тістерді кө рші тіспен байланыстырады жә не тісаралық бү ртікше қ алың дығ ынан, алвеолды ө сінді ұ шынан ө теді.

· Қ исық орналасқ ан талшық тар: сан жағ ынан басқ а топ талшық тарынан басым келеді жә не периодонт саң ылауының 2/3 бө лігін алып тұ рады.

Талшық тар цементтен жоғ ары алвеола сү йегіне қ арай қ иғ аш орналасады.

· Тү бір ұ шы талшық тары тү бір ұ шы бө лігінен альвеола тү біне қ арай тігінен таралады, біреуі кө лденең бағ ыт алса, ал басқ алары тігінен бағ ытталды.

· Тү біраралық талшық тар кө птү бірлі тістерде бифуркация аймағ ында тіс тү бірін тү біраралық қ алқ анша айдаршығ ымен байланыстырады. Олар оғ ан жартылай кө лденең, ал жартылай тігінен бағ ытталады.

Коллаген талшық тарынан басқ а периодонт қ ұ рамына ретикулярлы, эластикалық жә не окситаландық (эластикалық жетілмеген) кіреді. Олар диаметрі 0, 5-1 мкм жә не ұ зындығ ы бірнеше миллиметр болатын жиынтық қ ұ райды. Ретикулярлы талшық тар коллаген талшық тары жиынтығ ы арасында орналасып, коллаген талшық тарының жү рісін қ айталайды. Олар жің ішке кү рделі кө мірсумен қ апталғ ан микрофибрил коллагенінен тұ рады. Ретикулярлы талшық тарының басым кө пшілігі мойын бө лігінде, тү бір ұ шы жә не бифуркация аймағ ында анық талады.

Эластикалық талшық тар негізінен қ ан тамырларының қ абырғ аларында болады жә не гликопротеидті микрофибрилдерден, эластин белоктарынан тұ рады. Тіреу-механикалық қ ызметін атқ арады.

Окситаланды талшық тар- бұ л эластикалық талшық тардың бір тү рі. Периодонтта қ ан тамырларымен жалғ асып, окситаланды-тамырлық қ ұ рылым қ ұ райды. Тү бірге параллельді жү ріп, периодонт саң ылауының ортасында орналасады. Олар коллаген талшық тарына тік бұ рышта енетін тү бір айналасында ү шшекті тор қ ұ райды. Окситалан талшық тарының ең кө п бө лшегі тіс мойны аймағ ында орналасады. Окситалан талшық тары болжамдау бойынша қ ан айналымын реттеуге қ атысады.

Периодонттың қ антамырлары қ ызылиек жә не сү йек тіні қ антамырларымен анастамоз жасайды. Периодонттың лимфа жү йесі жұ қ а қ абырғ алы лимфалық қ ылтамырлардан тұ рады жә не ондағ ы борпылдақ тіннен басталып, қ алақ шалары (клапан) бар веналармен бірге жү ретін жинағ ыш лимфа тамырларына ө теді. Лимфа тамырларының біразы қ ызыл иекке бағ ытталса, біразы альвеола қ абырғ асын тесіп ө теді.

Периодонт сезімтал нерв ұ штарына жә не нерв талшық тарына ө те бай. Бұ л – оның ө те ерекше сезу ағ засы екенінің дә лелі жә не оның шайнау қ ысымын рефлекторлық реттеудегі маң ызын кө рсетеді (Фалин Л.И., 1963).

Периодонттың иннервациялануы афферентік жә не эфферентік талшық тар арқ ылы жү реді. Афферентік талшық тар периодонтқ а екі иннервациялаушы жолмен келеді. Олардың біріншісі – тіс нервісінен бө лінетін бірге тү бір ұ шы тесігіне кіргенге дейін жә не қ ызыл иекке дейін жететін қ антамыр-нерв шоғ ырымен бірге перифериялық тармақ тар. Афферентік нервтердің екінші бастар жолы – тістераралық жә не тү біраралық қ алқ андардың тесіктеріне ө тетін (фолькман ө зектері) тармақ тар. Олар тіс нервісінен тү бір ұ шына немесе тіс сауытына қ арай бағ ытталғ ан жә не периодонттың орта жә не тіс мойыны бө лігін нервтендіруге қ атысады.

Периодонттың жасуша қ ұ рамы: фибробласттармен, плазматикалық, толық ша, адвентициальді жасушадан, остеобластардан, цементобластардан, макрофагтардан (гистиоциттер, остеокластар, цементокластар), қ ан жасушаларынан (сегментті ядролы лейкоциттерден, кейде эозинофилдер мен лимфоциттер), эпителиальді жасушалар жинақ тарынан тұ рады.

Фибробласттар коллаген талшық тары жә не негізгі заттардың тү зілуіне қ атысады. Физиологиялық жағ дайда жә не периодонттың жарақ аттануы кезінде фибробласттар сү йек жә не цемент жағ ына қ арай ауысатын периваскулярлы орналасқ ан жасушалар-орынбасушы қ айта қ ұ рылатын жасушалармен алмасып отырады. Фибробласттар саны жас ұ лғ аюына байланысты азаяды.

Толық ша жасушалар борпылдақ дә некер тіндерде кө птеп орналасып, лейкоциттер жә не плазмалық жаушалардан дамиды да секреторлық қ ызмет атқ арады. Бұ л цитоплазмасында кө птеген базофильді дә ндері бар ірі дұ рыс шең берлі емес жасушалар. Толық ша жасушалардың бұ зылуы кезінде организм жағ ынан кү рделі жауапты реакциялар туындататын сандық жағ ынан басым кө птеген биологиялық белсенді заттар бө леді, ә сіресе, гепарин жә не гистаминді.

Цементобласттар екіншілік жасушалық цементің қ ұ рылуына, ал остеобластар альвеолада сү йек тінінің қ ұ рылуына қ атысады.

Барлық тістердің периодонтында, ә сіресе ү лкен азу тістерде жә не кү рек тістерде аздағ ан аралшық тар немесе эпителиальді жасушалар тарпалары немесе Малассе аралшық тары кездеседі.

Бұ л эпителиальді жасушалар ә ртү рлі қ абыну ү рдісін, тү бірұ шы тінінде жалғ анісіктә різді жә не ісікті ү рдістердің дамуына, радикулярлы жылауық тардың (киста) эпителиальді жабындысының қ алыптасуына ү лкен роль атқ арады.

Периодонтта қ ұ рылымы жағ ынан рецепторлардың ә р тү рлі болуы олардың қ ызметінің де ә р тү рлі болуын қ амтамасыз етеді:

· Тіреп –бекіту қ ызметі: Периодонттың негізгі қ ызметі тіреп-бекіту жә не амортизациялаушы болып табылады. Периодонттың гидравликалық аппараты (қ ан жә не лимфа тамырлары) оның негізгі қ ызметінің биомеханикасында белсенді роль атқ арады. Гидростатикалық қ ысымның ө згеруі байламдық аппараттың созылғ ыштығ ына ә сер етеді, периодонтқ а жоғ ары қ ысым тү скенде полимерлерде болатын ө згерістер сияқ ты оның талшық тарының қ аттылығ ының жоғ арылағ аны байқ алады. Функционалдық кү ш тү скен кезде тістер серпімді бекіген жағ дайда болады, сондық тан ешқ ашан альвеола қ абырғ аларына аса жақ ындамайды.

· Шайнау қ ысымын реттеуші: Периодонттың амортизациялаушы қ ызметінің мә ні – шайнау тербелістерін реттеп, қ ысымды тіс ұ ясы қ абырғ аларына тепе-тең бө ліп, оны бұ зушы фактордан зат алмасу ү рдістерін ынталандыратын факторғ а айналдыру.Бұ ғ ан коллаген талшық тары мен тамырлар жү йесі мү мкіндік етеді. Олар периодонт тініндегі сұ йық пен қ осылып тіске арнайы гидравликалық жастық қ ұ рады. Периодонтта қ ысым жоғ арылағ ан кезде қ ан мен лимфа сү йектегі тамырлар жү йесіне бағ ыт ала бастайды.

· Қ орғ аныс қ ызметі: Периодонттың қ орғ аныс немесе барьерлік қ ызметі оның барлық бө лігінде бірдей орналасқ ан гистиоциттермен тығ ыз байланысты, Периодонттың жиі орналасқ ан қ антамырлар торы оның ә рбір аймағ ында микрофаг-лейкоциттер мен антителалардың болуын қ амтиды. Мұ ның ө зі периодонт арқ ылы ауыз қ уысынан организмнің ішкі ортасына инфекциялық жә не басқ алай агенттердің тү суіне тосқ ауыл бола алады.

· Пластикалық қ ызметі: Пластикалық немесе қ айта қ ұ ру қ ызметі арнаулы жасушалардың остеобластар мен цементобластардың арқ асында орындалады жә не тістер шық аннан кейін де жалғ аса береді. Бұ л жасушалардағ ы ферменттік жү йелерге жоғ ары белсенділік тә н, сондық тан сү йек қ ұ рылымдары мен тү бір цементі сорылғ ан кезде, оларды қ айта қ ұ руғ а осы жасушалар қ атысады.

· Сенсорлық қ ызметі: Периодонт ө зінің кө птеген нерв ұ штарымен сенсорлық қ ызмет атқ арады. Периодонттағ ы механорецепторлар шайнау қ ызметін реттейді. Периодонттың гомеостатикалық қ ызметі коллагеннің жаң ару ү рдісін, цементтің репарация жә не сорылуын, альвеола сү йегінің қ айта қ ұ рылуын, жасушалардың пролиферативті жә не функциональді белсендігін, тістегі қ ұ рылымды функциональді ө згерістерге байланысты шайнау қ ызметін реттейді жә не емдік ә сер етеді.

· Рефлексогенді қ ызметі: периодонтта сезімталдық нерв талшық тарының кө п болуына байланысты тіске тү сетін шайнау қ ысымы реттеліп тұ рады.

· Трофикалық қ ызметі: периодонтта капиллярлы тордың тарамдануына байланысты тү бір цементі жә не альвеола қ орек алады.

1 КЛИНИКАЛЫҚ ЖАҒ ДАЙ

Емтихан тапсыру кезінде студентке жұ лынғ ан тіс берілді. Студент берілген тістің қ ай топқ а жататын тісі жә не қ ай жақ та орналасқ ан тіс екенін анық тауы тиіс еді. Тісті мұ қ ият қ арау барысында тістің окклюзиялық бетінде 5 тө мпешік орналасқ анын анық тады: 2 тө мпешіктен сауыттың шетінде, ал бесінші кө лемі жағ ынан кішілеу тө мпешік осы тө мпешіктердің артында жә не аздап сауыттың ортаң ғ ы сызығ ына қ арай ығ ыса орналасқ анын анық тады. Тісте бесінші тө мпешікке иіле орналасқ ан 2 тү бір бар. Бұ дан басқ а бесінші тө мпешік бағ ытына қ арай сауыт кө лемінің аздап кө лденең тарылғ аны кө рінеді. Осы параметрлерді ескере отырып анық тау керек:

1. Тістің қ ай топқ а жататынын?

2. Студентке бағ алау ү шін қ андай нақ тылы тіс берілгенін?

3. Осы тістің қ ай жақ қ а жататынын?

4. Берілген тіс жақ тардың қ ай жағ ында орналасатынын?

5. Берілген тісті анық тауды қ ажет ететін негізгі белгілерін атаң ыз.

2 КЛИНИКАЛЫҚ ЖАҒ ДАЙ

Сынақ алу сабағ ы кезінде студентке гистологиялық препарат берілді. Тіндер кесіндісін микроскоппен зерттеу негізінде препаратта қ андай тіндер берілгенін анық тау керек болды. Микроскопғ ы кө ріністі бағ алау нә тижесінде студент препаратта ауыз қ уысы ағ заларының бір тін екенін анық тады. Сыртқ ы қ абаты біркелкі қ ұ рылымды жә не барлық ұ зындық та енген тү тікшелер орналасқ андығ ын анық тады. Бұ л қ абаттың астында қ ан тамырлары мен борпылдақ талшық тардан тұ ратын тін орналасқ ан. Тінде бірнеше белбеуді бө луге болады.

Шеттік қ абат екі ө сіндіден тұ ратын бірнеше қ атар ұ зынша жасушадан тұ рады. Жасушаның ұ зын ө сіндісі сыртқ ы қ абаттың тү тікшелерінде орналасқ ан. Осыдан басқ а препаратта жасушасы аз қ абат жә не тамырлары ө те кө п қ абат анық талды.

1. Кесіндіде ағ заның қ ай тіні берілген?

2. Кесіндіде қ ай тін анық талады?

3. Тіннің гистологиялық ә р параметрін сипаттаң ыз?

ЖАУАП БЕРІҢ ІЗ:

1. Екі тістің тү йіскен аймағ ы қ алай аталады:

1) окклюзиялық бет;

2) вестибулярлы бет;

3) жанасу нү ктесі;

4) кіреуке – дентин байланысы;

5) жиектік айдаршық.

2. Жоғ арыминералданғ ан қ алыптасқ ан кіреукеге тә н:

1)кө птеген қ антамырларының болуы;

2) нерв талшық тары торының тарамдануы;

3) қ анмен қ амтамасыз етілуі жә не иннервацияландың болмауы;

4) лимфа жү йесінің болуына;

5) энамелобласттардың болуы.

3. Қ алыптасқ ан кіреукенің негізгі компоненттері:

1) гидроксиапатит;

2) коллаген;

3) монофторфосфат;

4) кварц;

5) энамелобласттар.

4. Ретциус сызығ ы қ амтиды:

1) одонтобластардың қ ызметі нә тижесінде кіреукенің минералдау ү рдісінің біркелкілігін;

2) энамелобласттардың қ ызметі нә тижесінде минералдану ү рдісінің біркелкіеместігін

3)кіреукенің минералдану ү рдісіне фибробласттардың қ атысуын;

4) кіреукенің минералдануына цементобластардың ә сер етуін;

5) кіреукенің дамуы ү рдісінде остеокластардың минералдану ү рдісіне ә сер етуін;

5. Кө лденең кесіндіде кіреуке призмасының пішіні қ андай болады:

1) тікбұ рышты;

2) ү шбұ рышты;

3) доғ атә різдес;

4) сопақ;

5) ромб тә різді.

6. Ламеллалар, немесе кіреуке шоғ ырларының қ ұ рылымы тә н:

1) кіреукеге;

2) дентинге;

3) ұ лпағ а;

4) периодонтқ а;

5) цементке.

7. Дентиннің негізгі заты бойлай ө ткен:

1) қ ан тамырларымен;

2) нерв талшық тарымен;

3) дентин тү тікшелерімен;

4) кіреуке білігімен;

5) энамелобласттар ө сіндісімен.

8. Цементтің белсенді жасушалары болып табылады:

1) одонтобласттар;

2) энамелобласттар;

3) ұ лпаның толық ша жасушалары;

4) цементобласттар;

5) периодонттың фибробластары.

9. Ұ лпаның шеттік сыртқ ы қ абаты тұ рады:

1) бірнеше қ абат тікенекті жасушалардан;

2) бірнеше қ абат талық ша жасушалардан;

3) фибробласттардан;

4) 1–8 қ абат одонтобласттардан;

5) 5–6 қ абат энамелобласттардан.

10. Цемент ө зінің қ ұ рамы жә не қ ұ рылымы бойынша неге ұ қ сас келеді:

1) дө рекіталшық ты сү йекке;

2) етті тінге;

3) жабынды дентинге;

4) жасушалары аз Вейля қ абатына;

5) Томс дентинінің дә нді қ абатына.

11. Дентин тү тікшелерінде орналасады:

1) одонтобласттардың шеттік ө сінділері;

2) ұ лпа жасушасының детритті ө сіндісі;

3) ұ лпаның жасушааралық коллаген талшық тары;

4) периодонттың коллаген талшық тарының шоғ ырлары;

5) қ ан тамырлары.

12. Периодонттың тосқ ауыл қ ызметін атқ арады:

1) гистиоциттер;

2) эритроциттер;

3) плазматикалық жасушалар;

4) цементобласттар;

5) тромбоциттер.

ДҰ РЫС ЖАУАПТАР:

1 — 3; 2 — 3; 3 — 1; 4 — 2; 5 — 3; 6 — 1; 7 — 3; 8 — 4;

9 — 4; 10 — 1; 11 — 1; 12 — 1.

ТАРАУ