ТІС КІРЕУКЕСІНІҢ, ДЕНТИННІҢ, ЦЕМЕНТТІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ

1.3.1. КІРЕУКЕ Қ Ұ РЫЛЫМЫ

Кіреуке-эмаль (enamelum) организмдегі ең қ атты тін болып саналады. Оның микроқ аттылығ ы 1 мм2 алаң ғ а 390 кг артық болып келеді. Кіреуке тіс сауытының сыртын қ аптап тұ рады.

Кіреукенің қ алың дығ ы тіс сауытының ә рбір аймағ ында ә ртү рлі жә не оның қ алың дығ ы кіреуке цемент байламында 0, 01мм болса, шайнау беткейінде, тө мпешіктерде 3, 5мм қ ұ райды.

Кіреукенің химиялық қ ұ рамы: су — 3, 8%, органикалық заттар —1, 2%, бейорганикалық заттар — 95%, соның ішінде кальций — 37%, фосфор — 17% қ ұ райды.

Кіреукенің пайда болуы тіс бү ртікшесі ұ шында дентиннің пайда болуынан кейін басталады. I кезең де энамелобласттар (амелобласт) коллаген типтес емес ақ уыз — амелогениндерді жә не энамелиндерді бө леді.

Кіреукенің негізгі ақ уызы барлық ақ уыздардың 90% қ ұ райтын энамелобласттар бө летін амелогенин болып келеді.

Бұ л ақ уыздар гидроксиапатиттер кристалының ұ зындық қ а, қ алың дық қ а, еніне қ арай ө суін реттеп отырады деп есептейді. Кіреукеде ақ уыздардың қ абаттануымен қ атар гидроксиапатит кристаллдарының пайда болуы кіреукенің минералдануына ә сер етеді.

Бейорганикалық заттардың негізгі тү су кө зі энамелобласттар болып табылады. Қ айта қ алыптасқ ан кіреуке кө птеген органикалық заттардан тұ рады. Кіреукенің даму барысында қ ұ рамындағ ы ақ уыздар кө птеп азая бастайды. Кіреукенің призмалық қ ұ рылымы энамелобластарда Томс ө сінділерінің пайда болуынан бастап қ алыптаса бастайды. Олар кіреукеде заттың бағ ыттала қ абаттану ү рдісін реттейді жә не оны ары қ арай ұ йымдастырады. Сонымен қ атар призманың қ алыптасу кезіне гидроксиапатиттің кристалдарының бағ ытын реттеп отырады. Орталық бө лімде призма кристалдары ось бойымен орналасса, шет жақ тарында ретсіз орналасады жә не призма осьіне тік бұ рышпен бағ ытталуы мү мкін.Тістердің жарып шығ уы барысында энамелобластар жетіледі де кіреуке беті жұ қ а қ абық пен кутикуламен жабылады. Кіреуке призмасының диаметрі 4–6 мкм. Кіреуке призмасының негізі дентинкіреуке байланысында орналасады. Бұ л байланыстан призмалар кіреукенің барлық қ алың дығ ына қ арай тарала отырып тістің беткейіне дейін жетеді.

Кіреуке призмасының жолы шамамен тіс сауыты осіне негізінен радиальді орналасқ андық тан ө те кү рделі болып келеді.Призманың ұ зындығ ы S- тә різді имектік болуына байланысты кіреуке қ алың дығ ынан аздап кө п болады. Призмалардың имектігі нә тижесінде кіреукенің тігінен жә не кө лденең кесінді шлифінде призмалардың ә ртү рлі оптикалық тығ ыздығ ы бар екендігі бірін бірі алмастырып отыратын Гунтер –Шрегер жолақ тары деп аталатын ашық жә не кү ң гірт аймақ тардың ә серінен туындайды.

Кіреукенің тығ ыздыну ү рдісінің ерекшелігі онда Ретциус сызық тарының болуымен сипатталады. Бұ л сызық тар тігінен кесінді шлифінде кіреукені қ исық бағ ытта кесіп ө теді, ал кө лденең кесінді шлифінде тіс беткейімен параллельді жү ретін концентриялық шең бер тү рінде орналасқ ан.

Ретциус сызығ ы кіреукенің минералдану ү рдісінің біртегістік емес екендігін сипаттайды жә не энамелобласттардың қ ызметінің тыныштау кезең іне сә йкес. Бұ л аймақ тарда кіреуке аз минералданғ ан. Ретциус сызығ ы дентинкіреуке шекарасынан басталып кіреукенің барлық қ абатын қ иғ аштай ө тіп кріеуке бетінде бір-бірінен ө те терең емес тө мпешікпен бө лінген білікпен аяқ талады.

Сауыттың беткейін толық тай қ оршап тұ рғ ан жә не параллельді қ атармен орналасқ ан біліктер – перикимат деп аталады. Кіреуке призмаларында оның тә уліктік минералдануын суреттейтін кө лденең жолақ тар бар. Призмалар кө лденең кескінде кө п пішінді, сопақ ша немесе дұ рыс емес пішінді болып келеді. Призмалардың доғ а тә різдес тү рі ең кө п кездеседі. (1.4сурет).

а

1.4. Сурет. Кіреуке призмалары: а — кө лденең кесіндіде доғ атә різді пішінді призма; б — тігінен кесінді;

Бұ рын ә р призманың айналасында қ ұ рамында органикалық материалдар ө те кө п призмааралық кең істік деп аталатын қ абық ша бар деп есептеген.

Замануи зерттеу ә дістері, мысалы электронды микроскопты қ олдану барысы призмааралық аймақ тың призмадан тек қ ана гидроксиапатиттердің кристалдарының орналасуымен ғ ана ерекшеленетіні анық талды. Кіреуке кристалдарының ұ зындығ ы орташа 160, ені -40-69, ал қ алың дығ ы шамамен -1нм. Кіреукеде байланысқ ан гидратты судан басқ а микрокең істікте орналасқ ан бос денелі су кездеседі. Осы суды кіреуке сұ йығ ы деп атайды. Болжамдау бойынша гидратты қ абат жә не кіреуке сұ йық тығ ы қ оршағ ан ортамен жә не кіреуке кристалдары арасында иондық зат алмасуды қ амтамасыз етеді. Қ ағ идағ а сү йенсек герероиондық зат алмасу да болуы мү мкін. Мысалы, гидросильді ион фтор ионымен алмасады да кіреукенің қ ышқ ылғ а беріктігін арттырады. Кіреукенің 75% дан астам апатиттері гидроксиапатит Са10(РО4)6(ОН)2 болып табылады. Фторапатит шамамен 0, 7% қ ұ райды. Гидроксиапатиттің қ ұ рамында кальций жә не фтордың молярлы қ атынасы 1, 67 қ ұ рауы, кіреукенің тісжегіге беріктігін қ амтамасыз етеді. Бү тін кіреуке шлифінде кіреуке пластинкасы (ламеллалар)жә не кіреуке шоғ ырлары анық талады.

Кіреуке пластинкасы дентин-кіреуке байланысынан басталып тіс сауытының беткейіне дейін барады. Олардың ең кө п орналасқ аны тіс мойыны болып табылады.

Кіреуке шоғ ырлары дентин-кіреуке байланымын бойлай тек қ ана кіреукенің ішкі қ абатында орналасады. Бұ л ө сініділер органикалық затқ а бай кіреуке аймағ ы болып келеді.

Органикалық заттар ақ уыздардан, липидтерден жә не кө мірсуларынан тұ рады. Аминдіқ ышқ ылды қ ұ рамы бойынша кіреуке ақ уыздарын кератин тобына жатқ ызуғ а болады.

Дентин-кіреуке байланымы талшық ты қ ұ рылым тү ріндегі дентинге жә не кіреукеге бойлай енген кө птеген органикалық заттан тұ рады. (1.5 сурет).

Тістің бетінде тіс жарып шық қ аннан кейін ауыз қ уысы ортасы мен тістің қ атты тіндеріне ә сер ететін ә ртү рлі қ ұ рылымды ө сінділер болады.

Тіс жарып шық қ анғ а дейін кіреуке беті екі қ абаттан тұ ратын кутикуламен жабылып тұ рады. Ішкі қ абат, немесе біріншілік кутикула энамелобластардың бө ліп шығ ару ә серінен пайда болғ ан жұ қ а гомогенді қ абық қ алыптастыратын гликопротеиндерден қ ұ рылады.

Сыртқ ы қ абат, немесе екіншілік кутикуланы жетілдірілген кіреуке мү шесінің эпителиі болып саналады. Тіс шық қ аннан кейін ас шайнау нә тижесінде кутикула жойылып, жартылай тістің бү йір беткейлерінде жә не беткей асты қ абатында сақ талып қ алады

1.5.Сурет. Дентин-кіреуке байланысы: 1 — кіреуке; 2 —

дентин; 3 — дентин-кіреуке байланысы

Кіреуке беткейінде пелликула қ алыптасады. (жү ре пайда болғ ан кутикула). Ол негізінен сілекеймен араласу кезінде пайда болғ ан ақ уызды-кө мірсулы кешеннен тұ рады. Бұ л қ абық кіреукеге қ ышқ ылды диффузияның жә не кальций, фосфат ионының кіреукеден шығ уына кедергі жасайды.

1.3.2. ДЕНТИН Қ Ұ РЫЛЫМЫ

Тістің негізгі қ ұ рамы дентиннен тұ рады. Сауыт бө лігіндегі дентин кіреукемен, ал тү бір бө лігіндегі дентин цементпен жабылғ ан. Дентиннің 70% дан кө бі бейорганикалық заттардан тұ рады. Дентиннің негізгі заттары диаметрі 1–5 мкм болатын дентин тү тікшелеріне енген. (1.6 сурет). Тіс ұ лпасынан тү тікшелер кіреуке жә не цементке қ арай шең берленген бағ ытпен жү реді. Дентин тү тікшелерінің диаметрі орталық тан шетке қ арай кішірейеді. Қ алыпты жағ дайда олардың саң лауы одонтобласт ө сінідлерімен толық қ ан. Дентиннің негізгі заттары қ ұ рамында коллаген талшық тары болады. Тіс тіндерінің қ алыптасуы кезінде пайда болғ ан дентин біріншілік дентин деп аталады. Ұ лпамаң ындағ ы дентин — ішкі, дентин қ абатының ең қ алың қ абаты. Онда коллаген талшық тары негізінен тангенциальді орналасқ ан жә не олар Эбнер талшық тары деп аталады.

а б

1.6.Сурет. Дентин тү тікшелері: а — тігінен кесінді; б — кө лденең кесінді;

Гидроксиапатиттің кристалдары дентинде оптикалық микроскоппен кө рінетін глобул тү рінде жиналады. Глобулдер ә ртү рлі кө лемде болады: сауыт бө лігінде ірілеу, ал тү бір аймағ ында ұ сақ тау болады. Глобулдер арасында минералданбағ ан дентин аймағ ы –интерглобулярлы дентин орналасады. Оның глобулярлы дентиннен айырмашылығ ы кальций тұ здары болмайды. Интерглобулярлы дентин аймағ ында дентин тү тікшелері ө з бағ ытын ө згертпестен ү зілмей жү ріп отырады. Тіс тү бірі аймағ ында дентин-цемент байланысы маң ында интерглобулярлы дентин ө те ұ сақ тығ ыз орналасып, кү ң гірт жолақ ты дә нді Томс қ абатын қ ұ райды. Одонтобласт қ абатына жататын ұ лпамаң ындағ ы дентиннің жартысы предентин деп аталады. Предентин қ атаймағ ан немесе толық минералданбағ ан, оның қ алың дығ ы 10-50мкм. Предентин қ ұ рамында дентин тү тікшелеріне перпендикулярлы бағ ытталғ ан коллаген талшық тары болады.Предентин адам ө мірінің барлық уақ ытында тү зіледі. Жаң а қ абаттардың пайда болуына қ арай ескі қ абаты минералданады. Предентиннің тұ рақ ты қ абаттану нә тижесінде тіс қ уысы біртіндеп тарыла бастайды.

Тістер шық қ аннан кейін пайда болғ ан дентин екіншілік дентин деп аталады. Екіншілік дентин қ ұ рылымы аздап дұ рыстаулығ ы оның дентин тү тікшелерінің бағ ытының реттілігімен жә не олар қ алыпты жағ дайғ а қ арағ анда тарлау, саны жағ ынан аз болып келеді.

Тісжегі кезінде, тістің қ атты тіндерін егеуде, тістің қ атты тіндерінің қ ажалуында одонтобластар ө сіндісінің тітіркенуі жаң адан бір ү лес дентиннің тү зілуіне ә сер етеді. Оны екіншілік (ү шіншілік) орынбасушы дентин деп жү йелейді. Бұ л дентин ә ртү рлі қ ұ рылымды болады.Онда дентин тү тікшесі бар немесе толығ ымен жоқ аймақ тар да, сонымен қ атар бейберекет тә ртіпсіз орналасқ ан коллаген талшық тары да кездеседі. Міне сондық тан осындай дентинді иррегулярлы, немесе дұ рыс қ ұ рылымнан айырылғ ан дентин деп те атайды. Баяудамығ ан тісжегіде, тісті одонтоегеуде, тістің қ атты тіндерінің қ ажалуында одонтобластар ө сіндісінің тө мендеуі нә тижесінде интерглобулярлы дентиннің минералдануы мү мкін.

Осы кезде дентиннің минералданғ ан қ абаты тү зіледі. Егер сә уле тү сіріп қ арайтын болса ол ақ шыл, мө лдір тү стес болып кө рінеді. Мұ ндай дентин мө лдір немесе тығ ыздалғ ан дентин деп аталады. Тісжегіде, тістің қ атты тіндерінің тез қ ажалуында жә не тістерді егеп тазалау кезінде одонтобласттардың бір бө лігінің жойылуы жә не ұ лпағ а жақ ын орналасқ ан дентин тү тікшелерінің иррегулярлы дентинмен алмасуы мү мкін.

Тү тікше ішіндегілер ыдырауғ а ұ шырайды. Мұ ндай тү тікшелер сә улемен қ арағ анда қ ара болып кө рінеді жә не ол ө лі жол деп аталады. Дентиннің осы аймағ ындағ ы сезімталдық тө мендейді.

1.3.3. ЦЕМЕНТТІҢ Қ Ұ РЫЛЫМЫ

Цемент тү бір дентинін толық тай жауып жатқ ан тығ ыз, қ атайғ ан тіс тіні болып табылады. Цементтің қ алың дығ ы тістің мойын бө лігінде 20-50 мкм болса, ал тү бір ұ шына қ арай бағ ытында цемент қ абаты қ алың дап 1500 мкм қ ұ райды. 60% жағ дайда цемент кіреукемен қ абаттасады, ал 30% кіреукемен тү йісе орналасса, 10% жағ дайда цемент жә не кіреуке жиегінде ашық дентин аймағ ы қ алады. Кіреуке-цемент байланысы ә р тістер тобында жә не бір тістің ә р беткейінде бірдей емес. Цемент ө зінің қ ұ рылымы жә не химиялық қ ұ рамы жағ ынан дө рекіталшық ты сү йекке ұ қ сас келеді, бірақ

сү йектен айырмашылығ ы қ ан тамырлары болмайды.

Цементтің бейорганикалық бө лігін 50–60% гидроксиапатиттің кристалдарынан тұ рса; ал органикалық бө лігі негізінен I типтегі коллагеннен тұ рады. Цементтің сү йектен айырмашылығ ы сү йекте қ алыпты жағ дайда сорылу ү рдісімен қ атар жұ қ а сү йек тінінің қ алыптасуы жү ретін болса, ал цементте сорылу ү рдісі жү рмейді.

Цемент коллагені периодонттағ ы цементобластардан жә не фибробластардан қ ұ рылады жә не ол жалғ ыз пайда болу кө зі болап табылады. Цементобластар ішкі коллаген талшық тарын, ал фибробластар сыртқ ы коллаген талшық тарын тү зейді. Ішкі диаметрі кіші талшық тарцементтің ө зіндік талшық тары цементтің беткейімен параллельді жү ріп отырады. Сыртқ ы талшық тардың диаметрі ү лкен, периодонта қ алыптасып, шарпеев талшық тары тү рінде цементке еніп оның беткейіне тік бұ рышта жү реді. Бұ л талшық тар тістің альвеолада мық ты тұ руын қ амтамасыз етеді.

Жасушалық сыз немесе біріншілік жә не жасушалық -екіншілік цемент болып бө лінеді. (1.7сурет).

Жасушаллық сыз цементте жасуша болмайды. Ол жұ қ а қ абатпен тістің мойын бө лігін жә не тү бірдің бү йір беткейін жабады.

Онық қ алың дығ ы 30–50 мкм қ ұ райды. Жасушалық цемент тү бірдің тү бір арасында жә не тү бірдің ұ шы бө лігінде орналасады жә не саны жағ ынан ө те кө п жасушалы ө сінділері бар цементоциттерден тұ рады. Цементоцит цементте жә не цементобласт қ алың дығ ы арасында цемент беткейінде орналасады. Жасушалық цемент жасушалық сыз цемент қ абатында немесе тікелей дентинде де орналасуы мү мкін.

Жасушалық сыз цементке қ арағ анда жасушалық цемент тез тү зіледі жә не цементобластар цементоциттерге ауысып отырады. Цеменнтоциттер –бұ л ірі ядролы жә не кө птеген тармақ талғ ан ө сінідісі бар жасушалар. Терең қ абаттарда цементоциттер тез ө ліп, ө зінен кейін ұ яшық тар қ алдырады. Периодонтқ а жақ ын қ абаттарда бұ л жасушалар жақ сы қ ызмет етеді жә не цементобластармен ұ қ састығ ы бар. Цементобластар цементтің пайда болуын қ амтамасыз ететін белсенді жасушалар болып саналады. Цементтердің кө п тү зілуі гиперцементозғ а алып келеді.

Рис. 1.7. Тіс цементі: 1 — жасушалық сыз цемент; 2 — жасушалы цемент; 3 — Дә нді Томс қ абаты; 4 — дентин