Радиактивті ластанудың көздері

Кіріспе

Ғ ылыми-техниканың ғ арыштап дамуы табиғ атты тиімді пайдалану ісін ұ йымдастыруда адамзаттың алдына бірқ атар жаң а міндеттер қ ойып, табиғ атты қ орғ аудың кө птеген мә селелерін шиеленістіріп жіберді. Табиғ ат ресурстарын пайдалану кө лемінің артуы, тұ рғ ан ортаның ө ндіріс жә не тұ тыну қ алдық тарымен ластануының ө суі, адамзаттың энергиямен қ арулануының артуы, жаң а заттар жасап ө ндірістің жаң а салаларының пайда болуы, ауыл шаруашылығ ын интенсивтендіру, халқ ы кө п ірі қ алалардың кө беюі негізгі шешімін тезірек табатын мә селелердің қ атарына жатады.
Ғ ылыми-техникалық революция экологиялық ортаның ластануына қ арсы кү рес. Ластану дегеніміз ауаның, жер мен судың біз қ аламайтын қ олайсыз ө згерістерге ұ шырауы, ол қ азір немесе болашақ та ө сімдіктердің, жануарлардың, адамның ө міріне, ө неркә сіп пен ауыл шаруашылығ ындағ ы ө ндіріс процестеріне, табиғ ат ресурстарының жай-кү йіне қ олайсыз ық палын тигізуі мү мкін.
Экологияның кү рт нашарлап кетуі адамдардың табиғ атқ а антропогендік ә серінен болып отыр. Атмосферадағ ы кө мірқ ышқ ыл газдардың концентрациясының артуына байланысты климат ө згеріп, температураның жоғ арлауына ә келіп соғ ады. Энергия кө зі ретінде кө мір, мұ най, табиғ и газды пайдалану нә тижесінде жә не машиналардың кө бейіп индустриялық революцияның ө ркендеуіне байланысты бұ л процесс тезірек жү реді.

Радиактивті ластанудың кө здері

Қ азіргі таң да қ оршағ ан ортаның экологиялық қ ауіпсіздігінің проблемалары туындауда. Топырақ -ө сімдік-судың химиялық заттармен ластануы топырақ тың қ ұ рамында химиялық ө згерістерге алып келеді. Жер шарындағ ы кейбір аймақ тардың техногендік қ алдық тары табиғ и норманы бірнеше есе асы тү седі.

Жуырғ а дейін ең басты ластаушы деп шаң, кө мірқ ышқ ыл газ, кү кірт оксиді, азот болғ ан. Радионуклидтер ластаушы ретінде қ арастырылмағ ан.Стронций мен цезийдің ластауынан соң ғ ы кездері радионуклиттік ластануғ а кө п кө ң іл бө лінуде.

Чернобыль апаты Ресей Федерациясының кө птеген аймақ тарының экологиялық жағ дайына ә сер етті. 1992 жлдың науырыз айында цезиймен 11 облыс ластанғ ан. Жалпы цезиймен ластанғ ан жерлердің ауданы 5210 км кв.

Радионуклидтер ө сімдіктер мен жануарлар арқ ылы адам ағ засында жиналып денсаулығ ына кері ә серін тигізеді. Сондық тан да экологиялық таза ө нім шығ ару керек.

Ауыл шаруашылығ ының ең басты проблемасы радионуклиттермен ластанғ ан жерлерде экологиялық таза ө сімдіктер мен жануарлар ө сіру. Бұ л іс-шараларды жү зеге асырудың басты себебі, ластанғ ан аймақ тарда бала ө лімдерінің кө беюі менә р тү рді аурулардың пайда болуы.

Жер шарында тіршіліктің дамуы ә р қ ашан қ оршағ ан ортаның радиациялануымен сипатталғ ан. Радиациялық сауленену табиғ и жә не жасанды болады. Табиғ и радиацияның шығ у тегі космостық жә не жергілікті болады. Олар жер бетінде адам ағ засына ә сер етеді. Ал космостық радиациялар бө лшектелген жиынтығ ы мен қ атты гамма сә улелерден тұ рады. Олардың атмосфералық малекулармен ә рекеттескенде екілік мезон мен электрондардан тұ ратын космостық сә улелену пайда болады.

Табиғ и радиактивті элементтерді шартты тү рде 3 бө луге болады:

1. Уран, торий мен антиноуранның изотоптары;

2. Калий, кальций, рубидий жә не т.б.;

3. Радиактивті изотоптар, яғ ни тритин;

Биосферада жасанды радионуклиттермен пайда болғ ан сә улелер жасанды радиацияның пайда болуына алып келеді(АЭС-тердегі апаттар, ө дерлі ө неркә сіптердің қ алдық тары).

Р.Ф.аумағ ындағ ы радиактивті ластанулардың бірнеше кө здері бар:

• атмосфера мен жер астында ядер қ аруларын сынақ тан ө ткізу;
• 1986 жылғ ы Чернобыль АЭС-ң апатынан;
• атом ө неркә сібінің жоспарлы жә не апатты қ адық тарынан;
• АЭС-ң жумыс барысындағ ы атмосфера мен су жү йесіне қ алдық тары.

Жалпы атом энергетикасы радиациялық фонның ө згеруіне ық пал жасайды. АЭС-да ө ң делген ө нім кей кездері екінші рет ө ң деледі.

АЭС-ң апаттарында қ оршағ ан ортағ а кө птеген радионуклидтер шығ арылады. Ең қ ауіпті апаттар, радионуклиттердің атмосферағ а шығ уы.

Сонымен қ атар ядролық жарылыстардың да маң ызы зор. Ядерлы қ арулардың сынақ тарына кей бір бө лшектері атмосферада қ алып айлар бойы жер бетіне тү седі.

Бұ рың гы Кең ес одағ ындағ ы Семей полигонын орны ерекше. 29 тамыз 1949 жылы мұ нда ең алғ аш тө менгі ауа жарылысы ө ткен. Ол жарылыс Алтайғ а максимальді кесірін тигізгені дә лелденді. 1949-1990 жж аралығ ында Семей полигонында 470тен астам сынақ ө ткен(олардың 120 ауа). Радиациялық ластанғ ан зонада жалпы халық саны 1600 мың, яғ ни Алтайдың 60, 9 пайызы, 27 аудан, 45 қ ала орналасқ ан.

Қ оршағ ан ортағ а атом жер асты су кемелері де ә сер етеді. 1985 жылы Чажма бухтасында болғ ан жарылыстан қ аншама адам қ аза тапты. Ал радиактивті қ алдық тар Владивостокқ а қ арай кетті. Ө сімдіктердің сә улененуінің ө німнің сапасына ә сері.

Сә улеленген бидай, май ө німдерінің сапасы техникалық тұ рғ ыдан ө згермейді.

Бидайда клейковина мен ақ ұ здың мө лшері бірлік массасымен салыстырғ анда тө мендемеген. Ал кү нбағ ыс пен лотоста қ ұ рамында майдың болуы сә уле алудың мө лшеріне байланысты. Томаттардың да қ ұ рамындағ ы с дә руменінің де болуы сә уле алудың мө лшеріне байланысты. Енді гү деуі кезінде сә улелену кейінгі даму процестерін баяулатады. Картоптың дамуында дә л осылай ә серін тигізеді. Егер картоп туйнектегенде сә улеленсе, онда жалпы астық қ а ә серін айтарлық тай тигізбейді. Ал егер ө сімдіктер ертерек сә улеленсе, картоп астығ ы 30-50 пайызғ а тө мендейді. Сонымен қ атар тү йнектер жайсыз болады.

Сонымен ө сімдіктер ағ засында радиактивті изотоптар айтарлық тай зиян қ алдырмайды, бірақ ауыл шаруашылық астық тарына ә сер етеді.

Радионуклеидтердің топырақ пен ө сімдіктерге ә сері. Радионуклеидтердің айтарлық тай мө лшері топырақ та қ алыптасқ ан, олар беткі қ абаттарында да тө менгі жерлерінде де бар.

Негізінен біздің аймақ та радионуклидтік ластанудың 2 кө зі бар. Олар: цезий-137, стронция-90. Стронцийдің топырақ та қ алыптасуы ең алдымен ионды зат алмасумен байланысты, ал цезийдің қ алыптасуы ионды сорбезия процестерімен байланысты.

Қ оршағ ан ортағ а цезийдің бө ліну кезінде, радионуклеид жақ сы ерітінді кү йде болады.

Сол кү йде цезий – 137 ө сімдіктер тез ө з бойларына сің іріп алады. Сосын радионуклид топырақ тарда ә р тү рлі процестерді жалғ астырады, радаинуклид сол кү йде «қ артееді» жә не де «қ артейген» бұ л зат ә р тү рлі химиялық ә рекеттерге тү седі.

Радиактивті изотоптардың топырақ та қ алуы, оның сорбициялануың маң ызы зор, ө йткені сорбиция диапозондардың миграциялауын, топырақ тың оларды сің іруін жә не де олардың ө сімдік тамырларының оларды сің іруін бақ ылап жағ дай жасайды. Радиактивті изотоптардың сорбизиясы кө птеген факторларғ а байланысты. Олардың ішінде ең бастылары: топырақ тың механикалық жә не минералогиялы қ ұ рамы болып табылады. Топырақ тың механикалық қ ұ рамы балшық ты болса, онда радиануклиттер ол топырақ тарда тез сің еді.

Радиаизотоптардың топырақ тарга тез сің іуін, топырақ та сол элементке химиялық жағ ынан ұ қ сас элементтер ә сер етеді. Мысалы, кальций изотоптарғ а ұ қ сас болғ андық тан, кальцийі кө п топырақ, радиаизотоптарды кө бірек сің іреді. Сонымен қ атар радиаизотоптардың миграциялауын баяулатады. Ал калий болса топырақ қ ұ рамында цезийге ұ қ сас зат. Сонымен қ атар радиануклиттердің миграциялауы метереологиялық жағ дайларғ а да байланысты. Стронцийдің топырақ бетіне тү сіп тө менгі қ абаттарында пайда болуы жаң бырдардың ә сері. Топырақ тарда радиануклиттердің миграциялауы баяу ө теді, олардың негіздері 0-5 см аралығ ында болады.

Радиануклиттердің ө сімдіктерде жиналуы топырақ пен ө сімдіктің тү ріне байланысты. Қ ышқ ыл топырақ тарда радионуклиттер ө сімдіктерде кө бірек жинақ талады. Топырақ тын қ аншалық қ ышқ ылдығ ы аз болса, радиануклиттерді ө сімдіктерге енуі соншалық тө мен болады. Сондық танда топырағ ына байланысты строций 90 мен цезий 137 ө сімдіктерде 10-15 есе ө згеруі мү мкін. Тың аймақ тарда, жайылым жерлерде, цезий 0-5 см аралық қ абатта орналасады. Ал аударылғ ан жерлерде цезий 132 беткі қ абаттарында болады.

Рязань облысында жайылым жерлердің ластануы жоғ ары болмаса да, бұ л аймақ та агротехникалық іс-шараларды жү ргізу қ ажет. Ө йткені радионуклиттердің ауыл шаруашылығ ына айтарлық тай ә сер етеді.

Суды кө п қ ажет ететін ө сімдіктер суды аз қ ажет ететін ө сімдіктерге қ арағ анда, цезий 137 ө з бойына кө бірек сің іреді. Радионуклиттердің шө птектес ө сімдіктерде жиналуы оның қ ұ рамына байланысты. Дә нді дақ ылдар ө сетін жерде радиануклиттің мө лшрі шө п тектес ө сімдіктер ө сетін жерлерге қ арағ анда 3-4 есе жоғ ары.

Қ ұ рамында калий мө лшері аз ө сімдіктер ө з бойына цезийді аз жинайды. Топырақ тарғ а қ арағ анда ө сімдіктер ө з бойына радиануклиттерді аз жинайды, бірақ соғ ан қ арамастан кейбір ө сімдіктер азық -тү лік ретінде пайдалануғ а жарамсыз.

Цезий 137-ң ө сімдіктерге жиналуы топырақ тың типіне байланысты. Радиануклиттердің астық қ а жиналуы тек топырақ қ а ғ ана емес, ө сімдіктің биологиялық ерекшелігіне де байланысты.

Қ ұ рамында кальций кө п ө сімдіктер, қ ұ рамында кальций аз ө сімдіктерге қ арағ анда стронция 90 кө п жинайды. Стронций 90 ең кө п мө лшерде майлы дақ ылдар жинайды.

Радионуклиттердің мө лшеріне тың айтқ ыштарда ү лес қ осады. N 90, P90 тың айтқ ыштары цезий 137-ң 3-4 есе арттырады. Ал егер дал осы мө лшерде калий тың айтқ ыштарын қ олданатын болсақ цезий 137-ң мө лшерін 2-3 есе тө мендетеді.

Долмит минералды тың айтқ ышын қ олдану стронций 90 ө сімдіктерге енуін айтарлық та тө мендетеді. Радионуклиттердің астық та жиналуына органикалық тың айтқ ыштар, метереологиялық жағ дайлар ә сер етеді. Стронций 90 мен цезий 137-ң топырақ қ а енгенен 5 жыл кейін олардың ә сері 3-4 есе тө мендейді.

Сондық тан радиануклиттердің миграциясы кө біне топырақ тың типіне, механикалық қ ұ рамына, сулы-физикалық жә не де агрохимиялық қ асиеттеріне байланысты. Радиаизотоптардың сорбциясына кө птеген факторлар ә сер етеді, олардың ең негізгілері топырақ тың механикалық жә не минерологиялық қ ұ рамы. Одан басқ а радиануклиттердің миграциясына метереологияда ә сер етеді, яғ ни жауын-шашын мө лшері

2.Атмосфераның ластануы мен ластаушы кө здер.
Ө ндiрiстiң қ арқ ындап дамуына жә не отын тү рлерін кең масштабта жағ уғ а байланысты атмосферадағ ы бос оттектің қ оры азайып, ал кө мірқ ышқ ыл газының мө лшері жоғ арылауда. Нə тижесiнде табиғ аттағ ы кө мiртектiң айналымы бұ зылды деуге болады. Адам баласы отты ең алғ аш рет қ олданғ ан кү ннен бастап осы кү нге дейін тү рлі жану процестерінде 273 млрд. тонна оттегі жұ мсағ ан болса, соның 246 млрд. тоннасы, яғ ни (90% ғ а жуығ ы) соң ғ ы жарты ғ асырда ғ ана жұ мсалғ ан. Кө мiртек айналымының бұ зылуы мен атмосферада кө мiрқ ышқ ыл газының концентрациясының жоғ арылауы Жердегi барлық химиялық тепе-тең дiкке ү лкен ə сер етедi.

Атмосфералық ауа — тү рлi газдардың қ оспасы. Оның қ ұ рамында 78, 08% азот, 20, 9% оттегi, 0, 93% аргон, 0, 03% кө мiрқ ышқ ыл газы бар. Ал қ алғ ан 0, 01% басқ а неон, гелий, метан, радон, ксенон, т.б газдардың ү лесiне тиедi. Жер бетiнде оттексiз тiршiлiк жоқ. Ол жасыл ө сiмдіктердiң тiршiлiк ə рекеттерi нə тижесiнде тү зiледi. Ө сiмдiктер су мен кө мiрқ ышқ ылынан фотосинтез процесi кезiнде оттектi бө ледi. Ал басқ а барлық тiрi организмдер оттектi тек пайдаланушылар болып есептеледi. Кө мірқ ышқ ыл газы атмосферағ а тiрi организмдердің тыныс алуы, отын тү рлерiнiң жануы, органикалық заттардың ыдырауы мен шiруi кезiнде бө лiнедi. Ауаның қ ұ рамындағ ы кө мiрқ ышқ ыл газы мө лшерiнiң кө беюi адам мен жануарлар организмiне зиянды ə сер етеді.
Атмосфера табиғ и жə не жасанды (антропогендiк) жолмен ластанады.

2.1Табиғ и ластану.
Атмосферада ү немi белгiлi мө лшерде шаң болады. Шаң табиғ атта жү ретiн табиғ и процестер нə тижесiнде тү зiледi.
Шаң ның ү ш тү рi болады: минералдық (органикалық емес), органикалық жə не космостық. Тау жыныстарының ү гiтiлуi мен бұ зылуы, вулкандар атқ ылауы, орман, дала, торфтардың ө ртенуi, тең iз беттерiнен судың булануы минералдық шаң ның тү зiлуiне себеп болады. Органикалық шаң ауада аэропланктондар — бактериялар, саң ырауқ ұ лақ тардың споралары мен ө сiмдiктердiң тозаң дары, т.б. тү рiнде жə не ө сiмдiктер мен жануарлардың ыдырау, ашу, шiру ө нiмдерi тү рiнде болады. Космостық шаң жанғ ан метеориттердiң қ алдық тарынан тү зiледi.

Атмосфералық шаң Жер бетiнде жү ретiн кейбiр процестер ү шiн белгiлi роль атқ арады. Ол су буларының конденсациялануы ү шiн, олай болса жауын-шашынның тү зiлуiне ə сер етедi. Бұ нымен қ атар кү н радияциясын сiң iрiп тiрi организмдердi кү ннiң зиянды сə улелерiнен қ орғ айды.
Жер бетiндегi заттардың биологиялық ыдырауы, оның iшiндегi топырақ бактерияларының тiршiлiгi кү кiртсутек, аммиак, кө мiрсутектер, азот, кө мiртек оксидтерiнiң орасан зор мө лшерiнiң тү зiлуiне ə келiп соғ ады.

2.2. Жасанды ластану.

Атмосфераны ластаушылардың ең негiзгiлерi транспорт тү рлерi, ə сiресе автомобильдердiң жанармайларының жану ө нiмдерi болып табылады. Есептеулер бойынша, (слайд) автомобильдерден бө лiнген газдардың қ ұ рамында кө мiрқ ышқ ыл газы — 9%, кө мiртек оксидi -4%, кө мiрсутектер — 0, 5%, оттек — 4%, сутек -2%, альдегидтер — 0, 004, азот оксидтерi — 0, 06%, кү кiрт оксидтерi — 0, 006% барлығ ы 200 ге жақ ын компоненттер бар екенiн анық тады. Атмосферағ а транспорттардан бө лiнген газдардың қ ұ рамында 25-27% қ орғ асын болатыны анық талғ ан.

Қ азiргi кезде бү кiл ə лемде шамамен 500 млн аса автомобиль жү рiп тұ рса, ү лкен қ алалардағ ы атмосфералық ауаның тазалығ ын сақ тау адамзат ү шiн қ аншалық ты маң ызды екенi тү сiнiктi. Мысалы, Лос-Анджелес қ аласының ауасын ү немi 2, 5 млн автомобиль, Парижде — 900 мың, т.с.с. ластайды. Ал ə рбiр мың автомобильден кү нiне ауағ а 3000 кг кө мiртек оксидтерi, т.с.с отынның толық емес жану ө нiмдерi бө лiнедi. Яғ ни физико-химиялық қ оспалар тыныс алу кезiнде адам мен жануарларғ а аса зиянды.

Келесі ластаушыларымыз – жылу электр станциялары. Қ уаты орташа жылу электр станциясы 1 сағ атта 80 т кө мiр жағ ып, атмосферағ а шамамен 5т кү кiрттi ангидрид жə не 16-17 т кү л бө ледi. Атмосфералық ауаның тазалығ ына ү лкен ə сер ететiн жағ ылатын отынның сапасы, жағ у ə дiстерi, газтазартқ ыш қ ондырғ ылар мен қ алдық бө летiн трубалардың биiктiгi. ЖЭС газғ а кө шiру зиянды қ алдық тар мө лшерiн бiршама азайтады.
Зиянды газдарды авиациялық транспорт та бө ледi. Есептеулер бойынша, реактивтi самолеттер ұ шу кезiнде 1 сағ атта 0, 7 кг/м3 альдегидтер, 6, 5 кг кө мiртек оксидi, 1, 7 кг кө мiрсутектер, 4, 3 кг азот оксидтерi, 6, 3 кг/м3 қ атты бө лшектер бө ледi екен.

Атлант мұ хиты арқ ылы ұ шып ө тетiн бiр реактивтi самолет, 8 сағ ат ұ шу кезiнде осы уақ ытта 25000га жердiң орманы бө летiн оттектi жұ мсайды екен. Атмосфераның антропогендi ластану жолдары жылу энергетикасы, мұ най, газ ө ң деу ө неркə сiптерi, транспорт, термоядролық қ аруларды сынау, т.б. арқ ылы жү редi. Бұ лардың ə рқ айсысы қ ұ рамы ондағ ан мың компоненттерден тұ ратын тү рлi қ оспаларды атмосферағ а бө лiп шығ арады. Ауа кең iстiгiн ластайтын қ осылыстар кө мiртек оксидтерi, кү кiрт пен азот қ осылыстары, кө мiрсутектер мен ө ндiрiстiк шаң тозаң. 1 жыл iшiнде атмосферағ а 200 млн тонна кө мiртек оксидi (СО), 20 млрд тонна кө мiрқ ышқ ыл газы, 150 млн тонна кү кiрт оксидi, 53 млн тонна азот оксидтерi, 50 млн тонна тү рлi кө мiрсутектер бө лiнедi.

Биосфераның ауыр металдармен ластануы — ғ ылыми техникалық прогресстiң аса маң ызды проблемаларының бiрi болып отыр. Кейбiр есептеулер бойынша бү кiл адамзат қ оғ амы кезең iнде 20 млрд тонна темiр ө ндiрiлген болса, оның тү рлi техника, қ ұ рал жабдық тар, қ ондырғ ылардағ ы мө лшерi 6 млрд тонна ғ ана, олай болса 14 млрд тонна темiр қ оршағ ан ортағ а таралып, ластап отыр деуге болады. Бұ дан басқ а жыл сайын ө ндiрiлген сынап пен қ орғ асынның 80-90% биосферағ а таралғ ан. Кө мiр жанғ ан кезде кү л жə не тү рлi газдармен бiрге қ оршағ ан ортағ а таралатын кейбiр элементтердiң мө лшерi олардың ө ндiрiлген мө лшерiнен де асып тү седi.

Ауаның ластануы адамның денсаулығ ына, экожү йелердiң қ алыпты жұ мыс iстеуiне, т.с.с. кө птеген организмдерге зиянды ə серiн тигiзедi. Кө мiрқ ышқ ыл газы инфрақ ызыл сə уленi — жылу сə улесiн сiң iредi, оның мө лшерi белгiлi бiр концентрацияғ а жеткенде қ оршағ ан ортадағ ы жалпы температураның жоғ арылауына ə келiп соғ уы мү мкiн. Атмосферадағ ы озонның мө лшерi (кө лем бойынша) 20%, бiрақ ол Жер бетiн кү н радиациясынан қ орғ ап тұ рады жə не бактерицидтiк қ асиетi бар.

Атмосфераның кү кiрттi қ осылыстармен ластануы қ азiргi таң дағ ы аса маң ызды проблемалардың бiрi болып отыр. Қ ышқ ыл жаң бырлар ағ аштар мен ауыл шаруашылық дақ ылдарының ө суiн тежейдi. Атмосферағ а бө лiнген ауыр металдар заттардың табиғ и айналымына қ осылып, су мен топырақ та кө п мө лшерде жинақ талып тiршiлiкке ү лкен зиян келтiредi. Мышьяк пен хром рак ауруларының тууына себеп болады. Ал селенмен уланғ ан организм ө лiмге ұ шырайды.

2.3. Атмосфераның радиоактивтi заттармен ластануы
Атмосфераның радиоактивтi ластануы нə тижесiнде радиациялық ə сер ету байқ алатын болғ андық тан ө те қ ауiптi болып саналады. Радиациялық ə сер — радиоактивтi ыдырау кезінде бө лiнетiн радиоактивтi сə улелердiң ə серi. Бұ л сə улелер кейбiр химиялық элементтердiң атом ядроларының ыдырауы кезiнде сыртқ ы ортағ а бө лiнедi. Бө лiнген радиоактивтi сə улелер адам организмiнiң тiрi тканьдерi арқ ылы ө тiп, биологиялық процесстердi бұ зып, организмде тү рлiше физикалық, химиялық жə не физиологиялық, ең соң ында патологиялық ө згерiстер туғ ызады.
Радиациялық ə серлердiң шығ у кө здерi баршағ а мə лiм, қ арапайым космостық сə улелерден бастап, экологиялық катастрофалар болып табылатын ядролық қ аруларды сынау, атом ядролық станциялардағ ы авариялар, т.с.с. Радиоактивтi элементтердi ө ндiру мен атом қ ондырғ ыларын, двигательдерiн iске қ осу жұ мыстары кезiнде атмосферағ а ө те қ ауiптi радиоактивтi заттар бө лiнуi мү мкiн. Радиоактивтi заттар атмосферада тозаң, не аэрозоль тү рiнде болады, олардың азғ антай дозасының ө зi адамның нерв системасы, жыныс бездерi, асқ орыту, тыныс алу органдары, қ алқ анша без бен гипофиз қ ызметiне зиянды ə сер етедi.

Атмосфера радиоактивтi заттармен ə сiресе, атом жə не сутектi бомбалардың жарылуы кезiнде ластанады.
Радиоактивтi изотоптар ө сiмдiктердiң қ алдық тары, жануарлардың қ алдық ө нiмдерi арқ ылы да таралады. Судағ ы изотоптар ө сiмдiктерге сiң iрiлiп, олармен балық тар қ оректенiп, балық тарды жыртқ ыш балық тар не қ ұ стар қ орекке пайдаланады, т.с.с.
1945 жылы августа Жапонияның Хиросима мен Нагосаки қ алаларында жарылғ ан атом бомбаларының зардаптары ə лi кү нге дейiн сақ талуда. 1949жылы Семей жеріндегі ядролық сынақ тың зардаптары да ә лі сезілуде. 1963 жылы Москва қ аласында бейбiтшiлiк сү йгiш мемлекеттердiң бiразы бiрiгiп, ядролық қ аруды атмосферада, космос кең iстiгiнде жə не су астында сынауғ а тыйым салу туралы келiсiмге (менорандум) қ ол қ ойды. Қ азірде Қ азақ стан ядролық қ арудан бас тартқ ан алғ аш ел ретінде танылып отыр.

2.4. Атмосфераның физикалық ә серлермен ластануы
1.4.1. Дiрiлдеу жә не шу.
Ғ ылым мен техниканың қ арқ ынды дамуы кезең iнде атмосфераның шумен ластануы да бiрқ атар зардаптарын тигiзуде.
Айнымалы физикалық ө рiстiң ә сері болатын серпiмдi денелерде пайда болатын аз механикалық тербелiстер дiрiлдеу деп аталады.
Дiрiлдеулерге, ең алдымен, дыбысты жатқ ызуғ а болады.
Серпiмдi орталардың естiлмейтiн тербелiстерi де, естiлетiндері де акустикалық тербелiстердi қ амтиды. Дыбыс тербелiстерi - бұ л 16Гц – пен 20кГц аралығ ындағ ы тербелiстер. 16Гц-тен тө мен жиiлiктегі тербелістер – инфра дыбыс, 20кГц-тен жоғ ары тербелістер – ультрадыбыс деп аталады.
Шу – ә р тү рлi қ арқ ын жә не жиiлiктегі периодтық емес дыбыстардың жиынтығ ымен анық талады. Адамдарды қ оршағ ан шулар ә ртү рлi қ арқ ында болатындығ ын білеміз, мысалы: сө йлеу тiлi – (децибел) 50-60Дб; серена – 100Дб; жең iл автомобильдiң қ озғ аушысының шуы – 80Дб; қ атты музыка – 70Дб; кә дiмгi пә тердегi шу – 30-40Дб.

Шу адамның организміне, оның физиологиялық белсендiлiгiне ә сер етедi жә не белгілі мө лшердегі ә серлердің жинақ кү ші адам организмінде тү рлі ауытқ ушылық тарды шақ ыра алады, алдымен адамның дыбысты қ абылдау қ абілетінің тө мендетуiне, керең дiкке алып келуі мү мкін.
Дең гейi шамамен 90-120 децибел болатын шулар адамның жү йке жү йесiне ə сер етiп, есту органдарының қ ызметiн нашарлатып, тiптi кейбiр жағ дайларда жү йке — психикалық аурулардың пайда болуына себеп болады. Бұ нымен қ атар гипертония, асқ азанның жарасы, организмнiң эндокриндiк системасының бұ зылуы сияқ ты аурулардың пайда болуына, нерв клеткаларының дегенерациялануына ə кеп соғ ады. Ү здiксiз қ атты шу ə серiнен перифериялық қ ан тамырлары тарылып, бұ лшық еттер мен миғ а қ анның келiп жетуi қ иындайды. Дең гейi 130 децибелден асатын шу акустикалық травмалар туғ ызады.
Батыстың бiрқ атар елдерiнде ə скери аэродромдар маң ындағ ы елдi мекендер тұ рғ ындарының ү немi ұ шып тұ ратын реактивтi самолеттердiң шуынан жү ректiң миокардi инфаркт, жыныс органдары қ ызметiнiң ə лсiреуi сияқ ты аурулар жиiлеген. Ал кенеттен болғ ан қ атты шу ə серiнен жү ректiң тоқ тап қ алуы да байқ алады. Жануарларда да, ə сiресе ү й қ ұ старында жұ мыртқ алар салу, сиырлардың сү т беру қ абiлетi тө мендейтiнi байқ алғ ан.
1.4.2. Электромагниттi ө рiстер

Қ азірде электромагниттi ө рiстердегі ионданбайтын сә уле шығ арулар адамзаттың қ оршағ ан экологиясында ө те кө кейкестi сұ рақ тардың біріне айналды, ә сіресе бұ л жерде қ азiргi тұ рмыстық техника, ұ ялы телефондар, плеер, компьютер сияқ ты қ ұ ралдардың ә лсiз жә не аса ә лсiз электромагниттік ө рістерді шығ аратындығ ын ескеру қ ажет.
Қ азіргі қ олданыста жү рген тұ рмыстық техниканың шығ аратын ә лсіз ЭМ тербелістерінің қ оршағ ан ортағ а, сау адамғ а, оның организміне ұ зақ ә серiн анық таудың сенiмдi қ ұ ралдары жоқ қ а тә н.
1.4.3. Фондық электромагниттік ө рістер. Электромагниттi ө рiс деп ұ зақ уақ ыт бойы тірі жә не тiрi емес объектілерге ә сер ететiн жасанды жә не табиғ и сипаттағ ы ионданбайтын сә уле шығ аруды айтады.

Табиғ атта табиғ и сипаттағ ы электромагниттік ө рiстер бар. Табиғ аттағ ы тө мен жиiлiктi (жү здеген килоГцке дейінгі) ЭМ толқ ындарғ а мыналар жатады: атмосфералық электр, табиғ и тау жыныстарының табиғ и магнетизмi; тең iз суының қ айтуы жә не тасуы қ ұ былыстары; жердегi магнитосферағ а кү н желінiң ә серi; атмосфералық электрдiң жылжымалы зарядтарымен ә рекеттесетiн ғ арыштық бө лшектердiң ә р тү рлi ағ ындары; полярлық жарқ ыраулар.
Аталғ ан электромагниттік толқ ындар кө здерiнің арасында, атмосфералық электр эрісінiң кө здерiн 0, 003-30 МГц жиiлiктерi аралық тарында санау керек.
1.4.4. Радиоэлектронды қ ұ ралдардың ЭМ ө рiстерi. Жасанды сипаттағ ы электромагниттік толқ ындарғ а радиоэлектронды қ ұ ралдардың шығ аратын толқ ындарын жатқ ызамыз

1.4.5. ТД жә не радиохабар. Радиотолқ ындар басқ а электромагниттік ө ріс толқ ындарымен салыстырғ анда аса жоғ ары қ уатты, ұ зақ уақ ыт бойы ү здiксiз ағ ымда жұ мыс iстеу ү шiн арналғ ан. Радио жә не телестанцияның негiзгi міндеті қ оршағ ан кең iстiкке ЭМ ө ріс толқ ындарын тиiмдi шығ ару болып табылады, сондық тан да оны қ оршағ ан ортағ а жә не адамдарғ а қ олайсыз ә сер етуші бастапқ ы фактор ретінде қ арау керек. Мұ ндай ЭМ ө ріс шығ арғ ан толқ ындар адамдардың басым кө пшілігіне ә сер етеді.
Санитарлық талаптарғ а сай, адамдар тұ ратын ғ имараттарда, емдiк, мә дени, бала оқ ытатын мектептер жә не орта білім беру оқ у орындарында ЭМ ө ріс ә серін ұ зақ уақ ыт пайдалануғ а рұ қ сат етiлмейдi.
1.4.6. Ұ ялы байланыс. Ұ ялы байланыс қ ұ ралдарының қ азiргi адамдардың кү нделiктi ө мiрiне жаппай енгiзілуі оның зиянды ә серін ескеру қ ажеттілігінен туындағ ан басты мә селе болып тұ р.

Негізінен ұ ялы телефондардың шығ аратын ә лсіз ЭМ ө рістерінің адам организміне зияны бар екендігі кең інен талқ ылануда.
1.4.7. Энергетика жә не электрлік кө лiк. Электрлік кө лiк бү гiнде ө мiрдiң ажырамас бө лiгіне айналды, дегенмен оның адам денсаулығ ына ә серіне басты назар аударылмайды. Кө п жағ дайларда, жолаушылар электрлік кө лiктiң электромагниттiк қ ауiпсiздiгiнiң дә режесi жайлы ойланбайды.
Зерттеулері нә тижесінде электрлік кө лiктiң ә сері оны пайдалану жағ дайында мү мкіндігінше ө згеретіндігі анық талғ ан. Яғ ни кө ліктің жылдамдық алуы мен тоқ тауының 0, 01 – 50Гц аралық тарында қ озғ алыс кезіндегі магниттiк индукциясының мә ні тө мендегідей ө згереді: троллейбустардың жү ргiзушiлерiнiң кабиналарында – 49 – 325 мкТл, трамвайлардың жү ргiзушiлерiнiң кабиналарындағ ы – 160 – 220 мкТл, жолаушылар салондарда - 265 мкТл-ғ а дейiн, қ аладан тыс электрлік кө ліктерде – 75 – 85 мкТл-ғ а дейін.

1.4.8. Компьютер жә не кең се техникасы. Адам ағ засына зиянды ә сері жағ ынан дербес компьютерлер ұ ялы байланыстың сенiмдi бақ таластары болып табылады. Зерттеулер, ДК-мен жұ мыстың 45 минутынан кейiн қ олданушылар организмінде маң ызды шамадан тыс жү ктеулер айқ ындалатындығ ын кө рсетедi.
Қ азiргi заманда кең се ү шiн маң ызды техникалық қ ұ ралдар компьютер, телефон, ксерокс – адам ағ засына ө те қ ауіпті. Компьютердің жү йелік блогы мен мониторынан шығ арылатын электромагниттi сә улеленулер компьютердің айналасына толық таратылады, қ ауіпті электромагниттік ө ріс аймағ ы 2, 5 м-ге дейін жетуі мү мкін.

1.4.9. Тұ рмыстық техника. Қ азiргi тұ рмыстық техника бү гінгі кү нде адам ү шін электромагниттік сә уле шығ ару кө зі болып қ алуда. Электр тогымен коректенетін барлық тұ рмыстық техника электромагниттік ө ріс кө здері болып табылады. Ең қ уаттысы – ультратолқ ынды пештер, аэрогриль, электрлік плиткалар. Ультратолқ ынды пештерден (УТП) басқ а барлық тұ рмыстық техника жиілігі 50Гц электромагниттік толқ ындарды пайдаланады. УТП-терде жұ мысшы жиілігі 24ГГЦ-тi қ ұ райтын ө рiстiк арнайы ультратолқ ынды ө ріс генераторлары қ олданылады.
1.5. Атмосфералық ауаның ластануының зардаптары

Атмосфераның ластануы адам, жануарлар мен ө сiмдiктер ү шiн ə рқ ашан зиян. Тү тiннiң қ ұ рамындағ ы газдар қ олайсыз метеорологиялық жағ дайларда қ алың улы тұ мандардың тү зiлуiне ə кеп соғ ады. Тiптi кейбiр жағ дайларда улы заттардың жинақ талуы нə тижесiнде адамдардың аса қ ауiптi аурулары мен ө лiмiне себеп болады. Бiрқ атар елдерде зиянды улы заттардың жоғ ары концентрациясының атмосферада жинақ талуы нə тижесiнде смог деп аталатын қ алың тұ мандар байқ алды. Ө ндiрiс орындарынан шық қ ан қ алдық тар қ ұ рамында 140-қ а жуық зиянды заттар болады. Олардың кө пшiлiгi тү ссiз, иiссiз болып, организмге бiрден ə сер ете қ оймайды. Ауаның ластануы адамның жалпы жағ дайын нашарлатып, жұ мыс қ абiлетiн тө мендетiп, жө тел, бас айналу, дыбыс жолдарының спазмалары, ө кпенiң тү рлi аурулары, организмнiң жалпы улануын туғ ызып, тү рлi ауруларғ а қ арсы тұ ра алу қ абiлетiн тө мендетедi.
Ө ндiрiс орындарынан шық қ ан қ алдық тар, транспорт тү рлерiнен шық қ ан газдар, тү тiн, iрi қ алалардың ү стiнде пайда болатын тү рлi шаң дар Кү н сə улесiнiң Жердiң бетiне тү гел тү суiне кедергi келтiредi. Ультракү лгiн сə улелерiнiң жетiспеушiлiгi балаларда авитаминоз жə не рахит ауруларын туғ ызады.
Атмосфераның қ ұ рамындағ ы зиянды заттардан жануарлар мен жабайы аң дар да уланады. Ө ндiрiс орындарынан шық қ ан қ алдық тар қ ұ рамындағ ы фторлы жə не мышьякты қ осылыстардан бал аралары уланып, олардың бал жинау қ абiлетi тө мендейдi. Бiрқ атар мемлекеттерде жабайы аң дардың (бұ ғ ы, қ оян мен қ ырғ ауыл, т.б.) атмосфераның қ ұ рамындағ ы кү кiрттi газ, мышьяк, сурьманың ə серiнен улану оқ иғ алары кө п кездеседi.

Ө сiмдiктер ү шiн ə сiресе улы болып саналатыны кү кiрттiң, фтор, хлордың қ осылыстары мен кө мiрсутектер. Олар ауылшаруашылық дақ ылдарына, орман мен бақ тар, парктерге ү лкен зиян келтiредi.
1.6. Атмосфералық ауаны ластанудан сақ тау жə не қ орғ ау жолдары
Атмосфералық ауаның ластануымен кү ресу мə селесi кү рделi, жан-жақ ты жə не ү лкен материалдық шығ ындар мен кү штi қ ажет етедi. Дегенмен ғ ылыми-техникалық прогресстiң қ азiргi заманғ ы даму дең гейi адам организмi мен қ оршағ ан ортағ а зиянды ə сер ететiн заттардың тү зiлуiн жə не бө лiнуiн азайтып, ластанудың алдын-алудың iс-шараларын жасауғ а мү мкiндік бередi.

Атмосфералық ауаның ластануының алдын алатын жə не зиянды қ алдық тардың мө лшерiн азайтуғ а мү мкiндiк беретiн iс-шараларды тө мендегiдей 3 топқ а бө луге болады:
1. Зиянды қ осылыстар тү зiлетiн технологиялық процестердi жақ сарту жə не мү мкiндiгiнше зиянды заттар аз бө лiнетiн жаң а технологияларды ө ндiрiске енгiзу.
2. Отынның қ ұ рамын, аппараттар мен карбюрацияны жақ сарту жə не ауа тазартқ ыш қ ондырғ ылар арқ ылы ауағ а зиянды заттардың тү суiн азайту немесе мү лде болдырмау.
3. Зиянды қ осылыстарды бө летiн объектiлердi тиiмдi орналастыру жə не жасыл ө сiмдiктердi кө птеп отырғ ызу, егу.

Жоспары: