Транспозондар және ретротранспозондардың құрылымдық және функционалдық ерекшеліктері.

Транспозондар- ДНк-лы элементтер ретінде геном бойынша орын ауыстырып қ озғ алатын ДНК сегменттері. Бұ л элементтер прокариоттардың кейбір транспозондары сияқ ты инвертирленген қ айталанулармен шектелген.Мысалы, дрозафиланың Р-элементтері, жү герінің Ас жә не Ds- элементтері. Осы организмдердің геномдарында осындай элементтердің 30-50 кө шірмелерінен болады.Ас-элементінің ұ зындығ ы 4563 ж.н, ұ зындығ ы 11 ж.н болатын инвертирленген қ айталанулары бар.Қ ұ рамында транспозаза ферментін кодтайтын транскрипция бірлігі болады. Ds-элементтері Ас-элементтерінің ішкі бө лімдерінің делециясы нә тижесінде пайда болады. АС элементі болмағ ан кезде Ds- элементі геном бойымен орын ауыстырмайтыны жә не W генінің экспрессиясы байқ алатынын анық талғ ан. Ас қ атысында Ds –элементі геном бойымен орын ауыстыруы мү мкін.Ds-элементінің кө рші жатқ ан W генімен транспозициясы кезінде хромасомада ү зілу пайда болады жә не W генімен хромасома фрагменті жойылады, осығ ан байланысты мутантты феноти п байқ алады.

Мобильді элементтер дрозафила, приматтар мен адамнан басқ а да организмдерде табылғ ан. Дрозафиланың линияларында Р-элемент болады. Р-элемент жоқ аналық тарды Р-элементі бар аталық тармен шағ ылыстырса, гибридтерде Р-элементінің транспозициясы туындайды, олар ұ рық тық жолдағ ы клеткаларда байқ алады. Байқ алатын нә тижелер жиынтығ ын гибридті дисгенез деп атайды.Гибридті дисгенез ұ рық тық жолдағ ы клеткаларда З-элементінің жиі транспозициясына себеп болады. Р-элементі шенге немесе гендерге жақ ын жерге еніп, олардың экспрессиясын бұ зып, мутацияларды тудырады.

Ретротранспозондар-мобильді элементтердің ірі класы, олардың қ ұ рылымы кері транскрипция механизмін қ олдана отыра, геномғ а енетін проретровирустарғ а ұ қ сас, яғ ни мобильді элементтің РНК-матрицасында ДНК синтезделеді. Кері транскрипция тек РНК-да ДНК тізбегінің синтезін ғ ана емес ДНК-ның екінші комплемаентарлы тізбегінің синтезн іске асырады.РНК матрицасы ыдырап, жойылады.Екі тізбекті ДНК цитоплазмада синтезделеді, содан ядроғ а барып генмғ а енуі мү мкін, нә тижесінде провирус тү зіледі. Ретротранспазондардың мө лшері 5-8 м.ж.н қ ұ райды, олардың ә р ұ шы ұ зын ұ шты қ айталанулармен шектелген, шамамен 300-400 жн тұ рады.Бір топқ а жататын тү рлі кө шірмелердегі LTR-де ретротранспозондар элементінің ө зінде ендірмелер мен делециялар болуы мү мкін. LTR арасындағ ы ДНК қ ұ рамында ашық оқ ылу шегі бар.Оның 1-шісі вирионның нуклеопротеинді ө зегінің 3 белокты компоненттерін кодтайтын ретровирустардың gag геніне ұ қ сас. Екінші оқ ылу шегі pol вирусты геніне ұ қ сас жә не транспозиция қ ажет протетаза, кері транскриптаза, РНК-аза Н жә не интеграза сияқ ты барлық белоктарды кодтайды.Поицистронды мРНК-да оқ ылады, артынан ол трансляцияланады.Ү шінші оқ ылу шегі env вирусты геніне ұ қ сас орналасқ ан, бірақ нуклеотидтер реттілігі басқ а болып келеді.Ретротранспозондардың орын ауыстыру тә сілінің бірі –РНҚ полимераза 2 арқ ылы транскрипциясы.LTR қ ұ рамында транскрипция инициациясының сайттары мен полиаденилдену сигналдары боладыLTR белсенді промоутер ретінде қ ызмет атқ арады.Транскрипция LTR –дің бір жағ ында басталып, басқ а жақ тан аяқ талады.