Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Көне түркі тіл білімі 1 страница






Тү ркі тіл білімінде алдымен МАхмұ т Қ ашғ ариды атаймыз. Ол – тіл білімі тарихында салыстыру ә дісін алғ аш рет қ олданғ ан ғ алым, Ө зінің 1072-74 жылдары жазғ ан «Диуани луғ ат ат турик» деген 3 томдық ең бегінде тү ркі тң лдес кө птеген тайпалар сө здерін бірбіріне салыстыра отырып зерттеген. Бұ л сө здік – бү кіл тіл білімі тарихында ә р тү рлі тілдер мә нбірлерін бір-біріне салыстыра зерттеу ә дісін қ олданғ ан тұ ң ғ ыш туынды. Тү ркі тілдері тарихы ү шін маң ызы зор. Егер тіл білімінің тууына салыстырмалы тарихи ә дістің септігі тиді дейтін болсақ, онда аталғ ан сө здіктің тіл білімін дамытудағ ы ролі ерекше. Сондық тан В. А. Звегинцев сө здікті: «салыстыру ә дісін саналы ғ ылыми принцип ретінде негізге алғ ан шын мә тіндегі тү ркі тілдерінің энциклопедиясы» деп бағ алапты. Ө кінішке орай, тү ркі халық тарының жартылай кө шпелі ө мір салты мен саяси-ә леуметтік жағ дайына байланысты ХІ ғ асырда Махмұ д Қ ашқ ари шығ армашылығ ынан басталып, ХҮ ғ асырғ а дейін классикалық араб тіл білімімен сабақ тастық та қ алыптасқ ан тү ркі тіл білімі (Жалалиддин Ә бу Мұ хаммад Абдуллах Тү рки, Махмұ д ибн Омар Замахшари, Джамал ад-дин ибн Муханна, Асиф ад-Дин Абу Хайан Мухаммад ибн Али ибн Юсуф ал- Гарнати) біраз уақ ыт кешеуілдеп барып, жалғ асын тапты. Тү ркі тілдерін, тү ркі жазба мұ раларын зерттеу ХХ ғ асырдың алғ ашқ ы жылдарына дейін негізінен басқ а ұ лт ө кілдерінің, шетел ғ алымдарының ү лесінде болды. Саяси- ә леуметті жағ дайларғ а, академиялық ғ ылыми дә стү рдің кешеуілдеп қ алыптасуына байланысты тү ркі халық тары ө кілдерінің ө з тілдері мен оның тарихын зерттеуге мү мкіндігі аз болды. Бұ л мә селе де тү ркі тілдерінің табиғ и болмысы мен тарихи даму жолын анық таудағ ы еуроцентристік кө зқ арастардың қ алыптасуына алып келді. «‘Тү рік» сө зінің этимологиясы белгісіз. Ғ алымдардың айтуына қ арағ анда, ол батыр, кү шті деген мағ ынаны білдірген.«Тү ркі» ертеде этникалық атау ретінде қ олданылмағ ан, ә рқ айсысының ө здеріне тә н этникалық атаулары бар тайпалардың саяси бірлестігінің аты болғ ан. Ертедегі ә скери шонжарлар «тү ркі» деп аталғ ан. Келе-келе тү ріктер басшылығ ымен біріктірілген тайпалар тү ріктер деп аталғ ан да, тү рік этникалық атауғ а айналғ ан.«Тү рік» сө зін ө зінің этникалық, ұ лттық атауы ретінде иемденген жә не кү ні бү гінге дейін сол мағ ынада қ олданатын тү рік республикасында тұ ратын, «Осман тү ріктері» деп аталатын бір ғ ана халық. Ал «тү ркі» деген сө з — «тү рік» атауы сияқ ты бір ғ ана халық қ а, ұ лтқ а тә н атау емес, ол — ә рқ айсысының ө здеріне меншікті ұ лттық атаулары бар тү ркі халық тарының бә рін қ амтитын атауы. «Тү ркі» — бір ғ ана халық тың атауы мә нінде қ алыптасқ ан «тү рік» атауымен шатастырмау, барлық тү ркі халқ ы Осман тү рігінен тарағ ан екен деген теріс ұ ғ ым тумау ү шін, тү ркологияда ү стіміздегі ғ асырдан бастап қ олданылып жү рген, ә бден орнық қ ан ғ ылыми термин.Ертеректе тү ркі халқ ын гректер — скиф, қ ытайлар — гунн, ирандар — сақ деп атағ ан. Тү ркология дербес ғ ылым ретінде Ресейде қ алыптасты. Олай болуының географиялық та, саяси да себептері бар. Географиялық жақ тан алғ анда тү ркі халық тары кө не заманнан Ресеймен кө рші ел, саяси жағ ынан соң ғ ы уақ ытқ а дейін Шығ ыс славяндармен бір мемлекет қ ұ рамында болып келді «‘Тү ркі тілдері» деген жалпы атау, оның қ ұ рамына тү ркі тілдес 30-ғ а тарта ұ лттар мен этникалық топтар енеді. Солардың бірі — қ азақ тар. Тү ркілер — дамудың талай қ иян-кескі ө ткелдерінен ө ткен кө не халық, қ азақ тар да солай. «Арғ ы атам ер тү рік» деп М.Жұ мабаев айтқ андай, қ азақ халқ ының арғ ы тегі, тү пкі тө ркіні — тү ркілер. Тү ркілердің бір бө лігі, бір тармағ ы болғ андық тан, олар ө ткен тарихтық ө ткендерден қ азақ тар да ө тті. Осы себептен де қ азақ халқ ының азаматтық, тілдік, рухани тарихы, белгілі шамада болса да, жалпытү ркілік тарихпен сабақ тасып жатады. Сондық тан тү ркілер тарихынан, тү ркология қ ағ идаларынан хабардар болмайынша, туғ ан халқ ымыздың, тіліміздің тарихын жете білу мү мкін емес.Қ азақ тілі туыстық белгілері жағ ынан да, типологиялық белгілері жағ ынан да тү ркі тілдерімен бірлікте. Оның қ алыптасу, даму тарихы жалпы тү ркі тілдерінің тарихымен тығ ыз байланысты. Осы себептен де қ азақ тілі білімі Отандық тү ркологияның бір саласы болып есептеледі. Отандық тү ркологияның табыстарына, жетістіктеріне қ азақ тілі білімі де ортақ, ол сол табыстарғ а сү йенеді, соны басшылық қ а алады. Сондық тан тү ркология тарихын білмейінше, қ азақ тілі білімінің тарихын жете білу мү мкін емес. Осы себептен де тү ркі халық тарының ертедегі тарихын білу деген — ө з туғ ан халқ ымыздың тарихын білу деген сө з, сол сияқ ты, жалпы тү ркі халық тары тілдерінің, яғ ни тү ркі тілінің ертедегі тарихын білу деген сө з ана тіліміздің тарихын білу деген сө з. Тү ркологияны білудің қ ажеттігі міне осында.Тү ркі тілдерінің бір негізден тарағ ан ө зара туыстас тілдер екендігі олардың морфологиялық формалары мен синтаксистік тә сілдеріндегі бірліктен, жақ ындық тан да, дыбыстық жү йелері мен негізгі сө здік қ орындағ ы бірлік пен жақ ындық тан да байқ алады.Туыстық жақ тан бір топқ а жатқ ызылғ анымен, тү ркі тілдерінің бір-бірімен жақ ындық дә режелері бірдей емес: олардың ішінде бір-бірінен шамалы ғ ана ө згешелігі бар, сө йлеушілері бір-бірімен тілмашсыз-ақ тү сінісе алатындары да, тілмашсыз сө йлессе, тү сін.се алмайтын алыстары да бар.

 

8) Орта ғ асыр тіл білімі Орта ғ асыр — адамзат қ оғ амы дамуының он шақ ты ғ асырын қ амтитын жә не прогресс тұ рғ ысынан алғ анда ә р тектес болып келетін кү рделі де шытырманы кө п дә уір. Еуропа тарихы тұ рғ ысынан қ арағ анда бұ л мезгілді ү ш кезең ге бө луге болады: а) III-Ү ғ асырлар арасы. Бұ л — қ ұ лдық дә уірінің ыдырап, феодалдық қ оғ амның қ ұ рыла бастағ ан кезең і; ә) Ү І-Х ғ асырлар аралығ ы. Бұ л — феодалдық қ атынастың ә бден орнығ ып, гү лденген заманы; б) ХІ-ХУІ ғ асырлар аралығ ы. Бұ л — феодалдық қ атынастың ыдырап, капиталистік қ оғ амның туа бастағ ан, тарихта «қ айта ө ркендеу дә уірі» деп аталатын кезең.Орта ғ асырдың ө зіндік бір ерекшелігі — ә р тү рлі діндердің туып, ә лемдік діндерге айналуы. Ондай діндер қ атарына будда, ислам, христиан діндерін жатқ ызуғ а болады. Д ү ние жү зілік діндердің тарауымен қ атар сол діндердің сү ндет-парызын, шариғ атын уағ ыздайтын жазбалар да тарады. Ол жазбалар тілі киелі, қ асиетті тіл, пайғ амбарлар тілі деп жарияланды. Жергілікті халық тар ол тілде жазылғ ан аят-хадистарды мағ ынасын, тілін тү сінбесе де жатқ а біліп, қ ұ дайғ а қ ұ лшылық ететін дұ ғ а ретінде айтуғ а міндетті болды. Бұ л тіл -тіл ғ ылымында канондық тіл деп аталады. Сө йтіп, дін тарағ ан аймақ тардағ ы халық тар ө з ана тілімен қ атар канондық тілді де қ олданды. Канондық тіл бірден-бір дұ рыс тіл деп жарияланды да, ә р халық тың ө з ана тілі, сө йлеу тілі, теріс тіл, пендешілік тілі деп есептелді. Жазба тіл, ә деби тіл деп саналатын да канондық тіл болды. Мысалы, тү ркі халық тары, сондай-ақ қ азақ халқ ы ү шін де канондық тіл араб тілі, исламның ең қ асиетті, киелі кітабы — Қ ұ ранның тілі болды. Араб тілі оқ у пә ні болды. Оны молдалар, дін иелері оқ ытты. Оқ ытудың I-сатысында ә ліпби, екінші сатысында иманшарт, ү шінші сатысында ә птиек, одан кейін Қ ұ ран оқ ытылды. Еуропа халық тары ү шін канондық тіл — латын тілі. Олар латын тілін жазу тілі, ғ ылым ретінде пайдаланды. Бү кіл оқ у орындарында ғ ылыми пә н ретінде оқ ытылатын да латын тілі грамматикасы болды. Жеке тілдер грамматикасы латын тілі грамматикасы негізінде сө з болып, соның ү лгісіне тү сірілді. Латын тілі грамматикасы барлық тілдерге бірдей дә режеде қ олдануғ а болатын ортақ қ ұ рал деп есептелінеді. Солай бола тұ рса да, орта ғ асырдағ ы грамматикалық ой-пікірдің бір мә нді жағ ы бар: ол кейінгі заман жалпы тіл ғ ылымының сол орта ғ асыр топырағ ында тамырлана бастауы еді. Ә лем халық тарының бү кіл рухани мә дениетіне ұ лы ө згерістер енгізген «Қ айта ө ркендеу дә уірінің» ө зі де орта ғ асыр топырағ ында кө ктей бастағ ан болатын. Сондық тан кейбір мә селеде кері тартпалығ ына, діни қ арсылық тарына қ арамастан, орта ғ асырды прогресс ү шін, ғ ылым ү шін қ ұ ралақ ан болды деу жө н емес.Зерттеудің ө зіндік жаң а жү йесін жасай алмағ андарымен, қ олтума ең бектер бермегендерімен, филологиялық, грамматикалық мә селелермен орта ғ асырда шұ ғ ылданушылар да аз болғ ан жоқ. Олардың баса назар аударғ ан бір мә селесі — кө не канондық жазбалар тілінің ө зіндік нормасын ө згеріссіз сақ тау, кейінгі заман жазба тілін кө не канондық тілмен ү йлестіру, олардың арасындағ ы алалық тарды бір ізге салу сияқ ты нормалаушылық жұ мыстар болды. Бұ л жұ мыстарында олар антикалық қ оғ ам қ алдырғ ан грамматикалық, поэтикалық, риторикалық, логикалық тұ жырымдарғ а сү йенеді, соларды басшылық қ а алады.Канондық жазбалармен қ атар біраз елдерде жазба жұ мысы мен ә дебиет едә уір дамыды. Жергілікті тілдерді зерттеу, нормалау, олардың грамматикаларын жазу талабы кү н тә ртібіне қ ойылды. Сө йтіп, Ү ІІ-ХҮ ғ асырлар аралығ ында иран, исланд, француз, испан, итальян, тү ркі, ағ ылшын, т.б. тілдердің грамматикалары жарық кө реді.Грамматика мә селелерімен қ атар ежелгі дә уірден келе жатқ ан зат атауларының табиғ аты жө ніндегі мә селе де ескерусіз қ алмады. Оны сө з етушілер бұ л дә уірде де екі топқ а бө лінді. Оның бірі — реалистік, екіншісі — номиналистер деп аталады. Реалистер заттар жө ніндегі жалпы ұ ғ ым — ақ иқ ат, ол алғ ашқ ы, зат соң ғ ы деген идеалистік бағ ытты ұ сынады. Номиналистер керісінше, зат болмаса, ол туралы ұ ғ ым да болмайды, сондық тан ақ иқ ат нә рсе — зат, ол алғ ашқ ы, ал зат туралы ұ ғ ым соң ғ ы деген материалистік бағ ытты уағ ыздайды.

9) Қ айта ө ркендеу дә уірі тіл білімі. Еуропа тарихы тұ рғ ысынан алғ анда, қ айта ө ркендеу дә уірі ХІҮ -ХҮ І ғ асырлар арасын қ амтиды. Бұ л — қ оғ ам дамуында орта ғ асырдың аяқ талып, жаң а тарихтың, буржуазиялық қ оғ амның басталғ ан кезі. ХІҮ ғ асырдан бастап, алдымен Италияда қ алыптасқ ан «Қ айта ө ркендеу» деген термин феодалдық қ атынастың орнына келген капиталистік қ оғ амдағ ы буржуазия мә дениетімен тығ ыз байланысты. Ө йткені қ айта ө ркендеу дә уірі — озық ойдың еркін дамуына мейілінше кедергі жасағ ан, догмалық ережелерге сү йенген орта ғ асырлық керітартпа дә стү рден, мешеу мә дениеттен шынайылық ты, гуманизмді уағ ыздайтын жаң а дә уір мә дениетіне ө ту. Бұ л дә уірде орта ғ асырда діннің қ уғ ынына ұ шырап, елеусіз қ алғ ан кө не мә дени мұ раларғ а ерекше кө ң іл бө лу, оларды қ айта кө ркейту, ө рлету ұ раны кө терілді. Сірә, жаң а дә уірдің «Қ айта ө ркендеу» деп аталуы да осыдан болса керек.Қ айта ө ркендеу дә уірі бү кіл қ оғ ам ө мірінің басқ а да салалары сияқ ты тіл ғ ылымы ү шін де жаң а, даму дә уірі болғ ан. Бұ л дә уірдің лингвистикалық проблемасы: а) ұ лттық тілдердің қ алыптасып, дамуы; ә) бұ рын белгісіз, жаң адан ашылғ ан тілдерді ү йрену, зерттеу; б) ежелгі дә уірдің лингвистикалық ой-пікірін кө ркейтіп, қ айта дамыту.Жаң а жерлердің, елдердің ашылуы, сауданың дамуы, отаршылық жорық — Еуропа тіл ғ ылымының дамуына қ олайлы жағ дай туғ ызды, бұ рын белгісіз толып жатқ ан тілдердің барлығ ы айқ ындалды. Отарлау мү ддесі ол тілдерді ү йрену, зерттеу, тү рлі сө здіктер жасау, грамматикалық мә ліметтер жинау міндетін алғ а қ ойды. Азия, Африка, Америка халық тары тілдерінен жиналғ ан орасан мол материалдарды бір-біріне салыстырып қ арау, сол арқ ылы олардың арасындағ ы ұ қ састық, ө згешеліктерді айқ ындауғ а алғ ашқ ы қ адамдар жасалды. Зерттеудің сипаттама, салыстырма тү рлері бой кө рсете бастады.Қ айта ө ркендеу дә уірінде ерекше қ олғ а алынғ ан тағ ы бір мә селе — орта ғ асырда жө нді мә н берілмеген ежелгі грек, рим жазба нұ сқ аларын тауып, жариялау, оларғ а филологиялық талдаулар жасау болды. Ө з дә уірі ү шін бұ л саладағ ы кү рделі істер қ атарында Ж. Скалигердің 1540 жылы шық қ ан «Латын тілінің негіздері туралы», Р.Стефанустың 1553 жылы шық қ ан «Латын тілі қ азынасы» жә не «Грек тілі қ азынасы», П. де Алкаланың «Араб тілі грамматикасы» (Рейхлиннің «Еврей тілі грамматикасы» 1505 жыл) атты ең бектерді атауғ а болады. Осылармен қ атар ХҮ -ХҮ І ғ асырлар ішінде испан, корей, нидерланд, жапон, парсы, армян, венгер, ағ ылшын, француз, мексикан тілдерінің грамматикалары шығ арылды. Сө йтіп, бірінші орынғ а канондық тілдерді емес, ә р халық тың, ә р ұ лттың ө зіндік сө йлеу тілін, ана тілін қ оюды, соны зерттеп, соның сырын -ашуды кө здеді. Осылардың нә тижесінде ХҮ П-ХҮ Ш ғ асырларда жаң а ү лгіде жазылғ ан грамматикалық ең бектер ә р елде, ә р жерде шығ ып жатты. Олардың кейбіреулері ә лі де болса, латын тілі грамматикасы ү лгісінен шығ а алмағ ан, тілдік материал ретінде сө йлеу тілі фактілерінен гө рі ескі жазба тіл фактілеріне кө бірек сү йенген ең бектер болса да, канондық тіл грамматикасы тіл атаулының барлығ ына бірдей жарамды бола алмайтынын, ә р тілдің ө зіндік ерекшеліктері, ө зіндік грамматикалық қ ұ рылымы болатынын жә не осы бағ ытта жү ргізілетін зерттеулерге жол ашқ ан, бастама болғ ан ең бектер еді.Нормативтік, практикалық грамматикалармен қ атар, нормативтік сө здіктер де жарық кө ре бастайды. Ондай сө здіктер қ атарына 1612 жылы Италияда шығ арылғ ан «Курск Академиясының сө здігі» деп аталатын тү сіндірме сө здікті, 1694 жылы Францияда жарияланғ ан «Француз Академиясының сө здігін», 1726-1739 жылдар ішінде ә зірленіп жарияланғ ан «Россия Академиясы сө здігін», тү ркі тілдерінің ә р тү рлі мақ сатта жасалғ ан бір, екі тілді сө здіктері жатады.Ә р тү рлі халық тар тілдерінен жиналғ ан материалдарды бір-біріне салыстыра қ арау, бір тілдегі сө здерді екінші тілге аудару да осы кезең де кең етек алды. П.С.Палластың басқ аруымен 1786-1791 жыллдар арасында жасалғ ан, 272 тілден іріктеліп алынғ ан сө здерден қ ұ ралғ ан «Барлық тілдердің жә не наречиелердің салыстырма сө здігі» деп аталатын ең бек шығ арылды. Бұ ғ ан тү ркі тілдерінен, казақ тілінен де біраз сө здер енді. 1784 жылы испандық монах Лоренсо Эрвас-и-Пандуроның «Белгілі тілдердің каталогі жә не олардың ө зара ұ қ састығ ы мен ө згешеліктері туралы ескертпе» деп аталатын ең бегі шық ты. Неміс ғ алымы И.К.Аделунг мен И.С.Фатердің 500-ге жуық тілдердің таң дамалы сө здерінен қ ұ ралғ ан тө рт томдық сө здігі жарық кө рді.Бұ рын белгісіз кө птеген тілдер фактілерімен жә не олардың тарихымен азды-кө пті болса да танысу тілдің бір қ алыпта қ алып қ оймайтынын, ө згерістерге ұ шырайтынын байқ атады. Бұ л жағ дайда кейінгі дә уірлерде тілді уақ ыт ө ткен сайын дамып отыратып тарихи қ ұ былыс деп тануғ а тү рткі болды.Ә р тілдерден жиналғ ан материалдарды салыстыра қ арау олардың бір-бірінен ө згешеліктерімен қ атар ұ қ састығ ы, ортақ қ асиеттері де болатыны байқ алды. Бұ л — тілдер арасындағ ы жакындық ты, ұ қ састық ты, универсалдық сипаттарды зерттеугс жол ашты. Оның ү стіне бұ л дә уірде логика ғ ылымы да едә уір дамып, логикалық категориялардың жалпы адамзаттық болатыны, оның тілдік категорияларымен байланыстылығ ы да айқ ындала тү сті. Логикалық категориялар жалпы адамзаттық болғ ан соң, тілдік категориялар да жалпы адамзаттық болу керек дейтін кө зқ арастар туады. Бұ л іске сол дә уірдің атақ ты философтары да, тіл ғ алымдары да қ атынасады. Сө йтіп, логикалық категориялардың жалпы адамзаттық, универсалдық сипатын байқ ағ ан ғ алымдар жалпы тілдерге ортақ, универсалды грамматика жазу талабын кү н тә ртібіне қ ояды.

10) Батыс Еуропада ұ лттық тілдер грамматикалырының пайда болуы. Қ азіргі заман тіл білімі жас грамматистерге қ арсы кү ресте туып қ алыптасты. 19ғ асырдың соң ғ ы он жылы мен 20ғ асырдың бас кезінен бастап Батыс Еуропа тіл білімінде жас грамматистік бағ ыт қ атты сынғ а алынды, зерттеудің жаң а ә дісі, бұ рынғ ыдан ө згеше амал-тә сілдері іздестірілді. Ә р елде, ә р жерде жас грамматизмге қ арсы лингвистикалық мектептер пайда болды. Олардың қ атарына «Сө здер мен заттар», «Эстетизм», «Социологизм» деп аталатын мектептерді жатқ ызуғ а болады. Жас грамматизм бағ ытын сынауда бұ лардың ө кілдері бірауызды болғ андарымен, тілдің ө зіндік сипатын, мә нін айқ ындауғ а келгенде, ә рқ айсысының ө зіндік кө зқ арастары, ұ стағ ан жолдары болды. Сө здер мен заттар. Бұ л — тіл білімі тарихында жас грамматикалық бағ ыттан біржола жә не ү зілді-кесілді бас тарту ұ ранын тұ ң ғ ыш кө терген мектеп. Оның ө кілдері 1909 жылдан бастап Рудольф Мерингердің (1859-1931) басқ аруымен шығ а бастағ ан (Австрияда) «Сө здер мен заттар» деп аталатын журнал тө ң ірегінде топтасқ андық тан, соның атымен аталғ ан (Журнал XX ғ асырдың 40 жылдарына дейін шығ ып тұ рды). Бұ л мектептің ең кө рнекті ө кілі — роман тілдері мен жалпы тіл білімінің маманы Австрия тіл ғ алымы Гюго Шухардт (1842- 1927).Г. Шухардт тек роман тілдерін ғ ана емес, басқ а да кө птеген тілдерді зерттеген, жан-жақ ты, терең білімді адам болғ ан. Ол тіл білімінде бірталай тың да қ иын мә селелерді кө теріп, ө з кө зқ арасын білдіріп отырғ ан. Бұ л мектептің ө кілдері зат пен оның атауы арасындағ ы қ арым-қ атынасқ а ерекше мә н береді. Г.Шухардт «Заттар мен сө здер» деген ең бегінде: сө з затты білдіреді, зат — алғ ашқ ы, ол ешнә рсеге тә уелсіз, ө зі ү шін ө мір сү реді, ал сө з затқ а қ арағ анда соң ғ ы, кейінгі, ол — затқ а тә уелді, оның ө мірі затқ а байланысты, зат жоқ болса, оғ ан қ ойылатын атау да жоқ, тілдегі ә р сө здің ө зіндік тарихы бар, оны тек лингвистикалық талдау «арқ ылы ғ ана емес, заттар тарихы арқ ылы да зерттеуге болады, заттар тарихы мен сө здер тарихы арасында толық параллелизм де, сондай-ақ кү рделі жә не нә зік қ арым-қ атынастар да бар, тіл білімінің міндеті — соны ашу дейді. Эстетизм. XX ғ асырдың бас кезінде Батыс Еуропада жас грамматизм бағ ытына қ арсы бағ ытта пайда болғ ан лингвистикалық мектептің тағ ы бір тү рі — эстетизм немесе эстетикалық лингвистика. Оны қ алыптастырушы — неміс ғ алымы, роман тілінің маманы, ә рі ә дебиетші, Мюнхен университетінің профессоры Карл Фосслер (1872-1949).Эстетизм мектебінің негізгі принциптері К.Фосслердің «Тіл -біліміндегі позитивизм мен идеализм» (1904), «Тіл — шығ армашылық жә не даму» (1906) деген ең бектерінде баяндалғ ан.Мектептің эстетизм деп аталу себебі — оның тілдері тілді эстетикалық тұ лғ а, эстетикалық кө рсеткіш дейді де, оны зерттейтін тіл ғ ылымы — эстетиканың бір саласы, эстетика -оның негізі, қ айнар бұ лағ ы. Тіл жө ніндегі зерттеу эстетикадан басталып, эстетикамен аяқ талады деп санайды.Кейде бұ л мектеп неофилология немесе идеалистік неофилология деп те аталады.К.Фосслердың зерттеулерінің кө пшілігі ә дебиеттану ғ ылымына жатады. Солармен бірге тіл мә селелеріне арналғ ан «Лингвистикадағ ы позитивизм мен идеализм» деп аталатын ең бегінде Фосслер позитивистер деп жас грамматистерді атайды да, идеалистер тобына ө зін жә не ө зінің жолын қ уушыларды жатқ ызады. Бұ л ең бектің ең тү йінді мә ні — жас грамматикалық бағ ыттың позитивизмін қ атал сынай отырып, тілді эстетикалық туынды, тіл білімін эстетикалық ғ ылым деп жариялау. К.Фосслер ө зінің эстетикалық концепциясын негіздеуде идеалистік философия мен ө з дә уірінің атақ ты тіл ғ алымдары В.Гумбольдт пен Г.Штейнталь ең бектеріне сү йенген.В.Гумбольдттың ізімен К.Фосслер де тіл рухтың кө рінісі, тілге байланысты мә селенің қ андайы болса да тіл рухы арқ ылы айқ ындалады, тіл — рухтық процесс. Тілдің даму заң ын рухтан бө ліп алуғ а болмайды, қ айта соның ә рекеті ретінде зерттеу керек дейді. В.Гумбольдттың ізімен К.Фосслер де тілді шығ армашылық туынды, тіл – шығ армашылық дейді. Бұ л — оның бү кіл концепциясының негізі. Тілді шығ армашылық еп санағ андық тан, К.Фосслер индивидумдардың сө йлеу ә рекетіне ерекше мә н береді. Олрухани шығ армашылық тың барлығ ы да эстетикалық қ ұ былыс. Шығ армашылық болғ андық тан тіл де эстетикалың қ арауына жатады. Ал объектісі эстетикалық қ ұ былыстар қ атарына жатқ андық тан, тіл білімінің эстетикалық болмасқ а ә дісі жоқ деп есептейді. Олар тілдің экспрессивтік қ ызметін зерттеуге баса назар аударады, тілді тарихи-мә дени туың ды деп санайды.Эстетистер тіл білімін эстетикағ а стилистика арқ ылы жатқ ызады. Олар: тіл — индивидуалдық рухани шығ армашылық … Сө йлеудің барлық тү рі де индивидуалдық рухани ә рекет. Ал ол ә рекетті, яғ ни ивдивидумның стилін, стилистика зерттейді дейді де, осыдан барып, тілді индивидум жасайтын, индивидумның тілін (стилін) стилистика зерттейтін болғ андық тан, тіл білімінің бастамасы, негізі — стилистика. Стилистика — эстетиканың бір саласы. Олай болса, тіл білімі эстетиканың бө лінбейтін бір бө лшегі деген қ орытынды жасайды.Бұ л мектептің эстетизмі индивидуализммен ұ штасады. Сондық тан бұ ларды кейде эстетикалық индивидуализм деп те атайды. Эстетистер де тілдің қ оғ амдық мә нін ескермейді. Оны жеке адамның рухани табысы деп қ арайды, тү гелдей индивидуалдық рухқ а тә уелді, бағ ынышты етеді. Қ анша индивидум болса, сонша стиль (тіл) бар. Сө йлеудің, хабарлаудың ә рбір қ ұ ралы (яғ ни тілдік элементтер) бастапқ ыда индивидуалдық, стилистикалық болады. Жалпыхалық тық, диалектілік тілдер деген ө мірде жоқ. Тілдің жалпылық мә нінің ө зі де индивидуалдық тілдің жай жиынтығ ы деп қ арайды.Ал тіл индивидумның табысы болса, ол қ алайша қ атынас қ ұ ралы бола алады деген сұ рақ қ а эстетизм мектебінің басшысы К. Фосслер: «Егер адамдар тіл арқ ылы ө зара қ атынас жасай алатын болса, ол тілдік заң ның, тілдік материалдардың немесе тілдік қ ұ рылымның жалпылығ ынан емес, тілдік дарындылық тың, қ абілеттіліктің жалпылығ ынан, ортақ тығ ынан болады. Тілдің пайда болуы, ө мір сү руі, дамуы – бә рі де осы сө йлеу дарындылығ ының жалпылығ ына, барлық адамғ а бірдейлігіне байланысты, соның арқ асында ә р тү рлі тілде сө йлейтін адамдар белгілі бір уақ ыттан кейін бірін-бірі тү сіне алады», - деп жазады.Эстетистердің айтуынша, тілдік категорияларғ а негіз болатын интуиция /сезу/, тек интуиция ғ ана ол категориялардың мә нін танып білуге мү мкіндік береді. Тіл білімінің міндеті — зерттеу ісіне интуитивтік тану ә дісін қ алай қ олдануды айқ ындау. Эстетизм ө кілдері жас грамматизм бағ ытын да, логизм, психологизм бағ ытын да сынғ а алады. Логика тіл табиғ атына тә н емес, логика мен тіл білімі біріге алмайды дейді.Эстетистер жас грамматистерді позитивистер деп айыптағ анда, оларғ а қ оятын басты бір кінә сі — сендер тілдік элементтер арасындағ ы себептестік қ атынасты ескермей, тек тілдік фактілерді кө бейтуге, оларды бір-біріне байланыссыз, бө лек-бө лек сипаттауғ а ә уестенесіндер. Тіл білімі ү шін маң ыздысы — фактілерді қ ұ р есепке алу, оны сипаттап беру ғ ана емес, олардың арасындағ ы себептестік қ атынасты айқ ындау дейді.Қ ұ былыстар арасындағ ы себептестік қ атынастарды айқ ындаудың шешуші мә ні барлығ ы даусыз, бірақ фактілерді есепке алу, оны талдау, соғ ан сү йену қ ажеттігін де ескермеуге болмайды.Лингвистикалық мектеп деп аталғ анымен, эстетистердің принциптерін жақ таушылар аз болды. Неолингвизм (гр. нео — жаң а жә не лингвистика атауларының бірігуінен туғ ан). Неолингвизм де жас грамматизм бағ ытына қ арсы XX ғ асырдың бас кезінде қ алыптасқ ан лингвистикалық мектеп. Неолингвистика деген атауды бұ л мектеп ө кілдері ө здерін жас грамматизм бағ ытынан мейлінше бө лек лингвист етіп кө рсету ү шін қ олданғ ан. Бұ л мектеп Италияда қ алыптасты. Оның негізін салушылар Маттео Джулио Бартоли (1873-1946), Джулиано Боифанте, (1904), В.Пизан (1899) т. б..Неолингвистер жас грамматистерді сынағ ан, ө з принциптерін баяндағ ан кө птеген ең бектер жазды. Сондай ең бектердің бірі — 1925 жылы М.Д.Бартоли жазғ ан «Неолингвистиканың қ осымша очеркі» атты кітап. Онда лингвистикалық жаң а мектептің істері мен принциптері қ ысқ аша баяндалады. Неолингвизм бір-біріне ү йлесе қ оймайтын ә р тү рлі кө зқ арастағ ы ғ алымдардың — В.Гумбольдттың, Г.Шухардттың, К.Фосслердің, кейбір мә селеде Г.Паульдің принциптеріне сү йенеді. Сондық тан бұ л мектеп кейде эклектикалық неолингвизм деп те аталады.Неолингвизм ө кілдері В.Гумбольдт пен К.Фосслер сияқ ты тілді рухани ә рекет, кө ркем туынды, эстетикалық кө рсеткіштердің жиынтығ ы дейді. Г.Шухардт сияқ ты бұ лар да тілдер тоғ ысуына ерекше мә н береді. Е.Пауль сияқ ты бұ лар да индивидумның сө йлеу ә рекетін зерттеуге ерекше кө ң іл бө леді. Эстетистермен бірге неолингвистер де жас грамматистерді позитивистер, фактіге табынушылар деп айыптайды. Ө здерін тілдің барлық мә селелерімен де шұ ғ ылданатын нағ ыз тіл ғ алымдарымыз деп жариялайды. Екіншіден, бұ лар жас грамматистер концепцияларының негізі саналатын «бұ лжымайтын фонетикалық заң» доктринасын ғ ылыми емес, ө мірде шашау шық пайтын, бұ лжымайтын заң деген жоқ деп есептейді.Неолингвизмнің тілдердің географиялық орнына шешуші мә н беретіндіктеріне қ арап кейде оны ареалдық лингвистика деп те айтады. Ареалдық линвистика немесе лингвистикалық география — тілдік қ ұ былыстардың тарағ ан аймағ ын, шекарасын зерттейтін ғ ылым.Неолингвизм ө кілдерінің бір табысы — лингвистикалық география ілімінің принциптерін айқ ындап, жетілдіріп, оны тіл біліміне ендіріп таратты. Жас грамматистер тілді бір ғ ана диахронды тұ рғ ыда зерттесе, неолингвистер оны синхрондық тұ рғ ыда да зерттейді.Жас грамматистер тіл білімінің міндеті сө йлеу тілі фактілерін зерттеу дегендерімен, іс жү зінде жазба тіл фактілерін кө бірек зерттеді. Неолингвистер сө йлеу тіліндегі диалектілік ерекшеліктерді зерттеуге ерекше мә н берді. Неолингвизмнің ең басты кемшіліктері — тілдің жү йелік, қ ұ рылымдық сипатына жеткілікті мә н бермей, экстралингвистикалық мә селелерге кө п кө ң іл бө ліп, тіл ө міріндегі индивидумдар ролін асыра бағ алаулары болды. Социологиялық мектеп. Бұ л мектеп тілдің қ оғ амдық сипатын, ә леуметтік мә ні барлығ ын мойындаудан туғ ан. Тілде ә леуметтік сипаттың барлығ ын, қ айта ө ркендеу дә уірі мен ХҮ Ш-ХІХ ғ асырлардың бірсыпыра ойшылдары да баса айтқ ан. Дегенмен, бұ л мә селе XIX ғ асырдың екінші жартысына дейін жү йелі зерттелмеді.Тіл қ оғ аммен байланысты, тіл — қ оғ амдық қ ұ былыс дегендердің тезис ретінде алынып, тіл білімінің кү рделі бір проблемасы ретінде арнайы сө з болуы ө ткен ғ асырдың екінші жартысынан басталады. Социологиялық зерттеу тіл біліміндегі натуралистік, индивидуалдық кө зқ арастарғ а қ арсы бағ ытта туып қ алыптасты.IX ғ асырдың аяқ кезі мен XX ғ асырдың бас кезінде тілдің ә леуметтік сырын ашумен кө бірек шұ ғ ылданғ андар француз ғ алымдары болды. Осы себептен тіл білімі тарихында тіл зерттеудегі социологиялық бағ ыттың отаны Франция деп санап, оны Франция социологиялық мектебі деп атады. Ал социологиялық лингвистика деген термин 1952 жылдан бері қ арай қ олданылып жү р.Социологиялық бағ ыттың Франциядағ ы кө рнекті ө кілдері — Поль Лафарг (1842-1911), Ф.де Соссюр (1857-1913), А.Мейе (1866-1936), Ж.Вандриес (1875-1960), Э.Бенвенист (1902). Мектептің социологиялық деп аталғ ан себебі бұ л бағ ыттағ ылар индивидуалистік, натуралистік бағ ыттағ ыларғ а қ арама-қ арсы тіл — қ оғ амдық, ә леуметтік қ ұ былыс, ол тек адам қ оғ амы бар жерде ғ ана ө мір сү ре алады. Тілді дү ниеге келтірген де, оны ілгері дамытатын да қ оғ амдасқ ан адамдар. Тіл ә леуметтік қ ұ былыс болғ андық тан, ол басқ а ә леуметтік қ ұ былыстармен байланыста қ аралу керек деп санайды. Социологиялық мектеп кө терген жә не шешкен проблемаларды байқ ау ү шін, оның кейбір қ айраткерлеріне ө те қ ысқ а болса да тоқ талып ө тейік.Поль Лафарг. Ол ө зінің 1894 жылы шық қ ан «Революцияғ а дейінгі жә не одан кейінгі француз тілі» деп аталатын ең бегінде қ оғ ам мү шелерінің ә леуметтік, таптық жіктерінің тілге, ә сіресе оның лексикасына қ андай ә сер ететіндігі терең де жан-жақ ты зерттелген. Француз тілінің ХYІІ-ХYШ ғ асырлардағ ы даму сипаттарын, жеке сө здер мағ ынасында болғ ан қ ұ былыстарды зерттей отырып, Лафарг ұ ғ ымның, ә деби тіл нормасының кө п жағ дайда қ оғ амдық қ атынастарғ а тә уелді болатындығ ын дә лелдейді. Ол — тілді ө зінің ә леуметтік ортасынан бө ліп алуғ а болмайды деп есептейді.






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.