Экономиканы мемлекеттік реттеудегі теориялық көзқарастардың қалыптасуы және дамуы

Меркантелистер іліміндегі мемлекеттің ролі. XV-XVIII ғ асырларда экономикалық ойлардың, саясаттың дамуының басты бағ ыты – меркантелизм ілімі деп аталды. Меркантелизмнің мә ні - экономикалық саясаттағ ы, елдегі жә не мемлекеттегі қ азынадағ ы бағ алы металдарды жинақ тау. Меркантелизмнің мемлекеттік негізгі ойы, шет елдерге шет елдерден сатып алуғ а қ арағ анда, кө бірек сату. Ал оның айырмашылығ ы, елге шетелден келіп жатқ ан алтын немесе кү міс қ орынан байқ алуы қ ажет. XVI ғ асырдың басында бірқ атар Батыс Еуропа елдерінде Англияда, Испанияда, Францияда король билігі кү шейтілген орталық тандырылғ ан ұ лттық мемлекеттер қ алыптасты. Осы кезең ге ерте меркантелизм дә уірі сә йкес келеді.

Ерте меркантелизм кезең індегі елге ақ ша тарту турасындағ ы іс-шаралар ө те қ арапайым болуымен сипатталады. XVII-XVIII ғ асырларда Еуропа елдері бұ дан гө рі икемді жү йеге кө шті. Патшалар жә не оның кең есшілері елге ақ ша тартудың ең негізгі ә дісі - экспорттық тауарлар ө ндірісін дамытып, сыртқ а шығ арудың сырттан енгізуден артық болуына кү ш жұ мсайды. Сондық тан, мемлекеттік бюджет ө неркә сіпті дамытуғ а кү ш салады. Бұ л кезең дамығ ан немесе кеш меркантелизм деп аталады. Ерте меркантелизм елде ақ шаны сыртқ а шығ армау ү шін ә кімшілік шараларды қ олдануымен шектелсе, дамығ ан меркантелизм елдің баю кө зі ретінде асыл тастарды жинақ тау емес сыртқ ы сауданы дамытып, белсенді сауда балансын жү ргізу деп санады.

Нарық тық либерализм идеялары. Нарық тық қ атынастардың дамуымен кемеліне келген буржуазиялық класс мемлекеттің ө з қ ызметіне араласуын жә не осығ ан байланысты шектеулерді кедергі ретінде қ арастырып, осығ ан орай XVIIIғ. Аяғ ында меркантелизм орнына, экономикағ а мемлекеттің араласуын негативті бағ алағ ан, экономикалық либерализм идеялары келді. Экономикалық либерализм идеяларының негізін алғ ашқ ы рет мейлінше толық негіздеген А. Смит болды.

Ө зінің “Халық тардың байлығ ы жә не баю себептері туралы зерттеулер” (“Исследование о природе и причинах богатства народов, Лондоне, 1776г.”) ең бегінде А. Смит қ оғ ам “байлығ ы” (қ оғ амның баюы), яғ ни ө ндіріс кө лемі жә не ө німдерді тұ тыну екі факторғ а тә уелді деп айтады. Олар: 1. Ө ндірістік ең бекпен шұ ғ ылданатын, халық ү лесі; 2. ең бек ө німділігі. Смит екінші фактордың аса маң ызды екенін дұ рыс кө рсете білген. Ең бек ө німділігін не анық тайды деген сұ рақ қ оя отырып, ол былай жауап береді: ең бек бө лінісі. Бұ л сол уақ ыт ү шін заң ды қ ұ былыс. Шын мә нінде капитализмнің мануфактуралық даму кезең інде, машиналар ә лі аз не сирек болғ ан, кө біне қ ол ең бегі пайдаланылғ ан жағ дайда ең бек бө лінісі ең бек ө німіділігінің негізгі факторы болып табылады.

Ең бек бө лінісі екі тү рлі болып табылады. Ә р тү рлі операцияларды игеріп, бір дайын ө нім ө ндіретін, бір мануфактурада жұ мыс істейтін жұ мыскерлер. Бұ л бір тү рі. Келесі тү рі – қ оғ амдағ ы ең бек бө лінісі, яғ ни жекелеген кә сіпорындар мен салалардың бө лінуі.

А. Смит ең бек бө лінісінің бұ л тү рлерінің принципиалды айырмашылық тарын кө рмей, біріктіріп қ арастырғ ан. Бірінші жағ дайда ө німді сату жә не сатып алу болмайды. Екінші жағ дайда ол бар. Қ оғ амды ол ү шін ө те ірі мануфактура, ал ең бек бө лінісін – “халық ты байыту” мү ддесінде адаидардың жалпы экономикалық ә ріптестік тү рі деп танығ ан.

Смит товарлар мен ақ шаның, капитал мен ең бектің еркін алмасуы кезінде қ оғ ам ресурстары ең оң тайлы, ұ тымды жолмен қ олданылады деп санағ ан. Бә секенің еркіндігі оның экономикалық ілімнің негізі болды.

Сұ раным, ұ сыным бә секе, нарық тық жә не нақ ты бағ а категорияларының ө зара байланысы мен тә уелділігін талдау арқ ылы А. Смит қ азіргі экономикалық теорияда жетілген бә секелестік нарығ ы деп аталатын моделді ұ сынғ ан.

А. Смиттің ең бегін жалғ астырушы классикалық мектептің ө кілдері Д. Рикардо, Жан Батиста Сэй, Джон Милл, Альфред Маршалл.

ЭМР жү йесінің қ алыптасуының жә не дамуының негізгі факторлары. XIX ғ. екінші жартысынан бастап экономикада елеулі ө згерістер жү ре бастады. Осы кезең нен бастап ірі корпарациялар ө з қ ызмет ету саласы бойынша монополиясын белгілеуге ұ мтылып жалпы жағ дайларды анық тай бастады. Нә тижесінде нарық тар бірінші ірі корпорациялардың арасында ө зара тиімді келісімдер мен шарттар негізінде бө ліне бастады.

Буржуазиялық революция кезең інде еркін нарық идеялары істің экономикалық таң дау еркіндігін қ амтамасыз ету ү шін іске асырылса, енді олар ірі корпорациялар мү ддесіне қ ызмет етті, ал бұ л еркін нарық жә не еркін бә секе принциптерін маң ызының жойылуына ә келді. Экономикалық саясат ірі корпорациялардың қ олында болды жә не олар ө здерін жетілген бә секенің шынайы қ орғ аушыларымыз деп санады, бірақ ө здері еркін бә секелестіктің негізгі принциптерін ү немі бұ зып отырды.

Толық жұ мысбастылық, Кейнс бойынша, ол тек «маң ызды сұ раным» арқ ылы жету болып табылады. Яғ ни, кә сіпкерлер табатын максималды пайданың, ө ндірістік ө німге жиынтық сұ раным ының кө лемін анық тау»... Ол былай деп жазғ ан: - жұ мысбастылық дең гейі-жиынтық сұ раным мен жиынтық ұ сыным функцияларының қ иып ө ту нү ктесі арқ ылы анық талады. Дә л осы нү ктеде кә сіпкерлердің пайдасы ү лкен кө лемде болады. Жиынтық ұ сынымның функциясымен қ иылысып ө тетін, осы нү ктедегі жиынтық сұ ранымның қ исық функциясының кө лемі (Д) маң ызды сұ раным деп аталады.

Ұ сыныс концепциясы ЭМР-дің жаң а бағ ыты ретінде. Ұ сыныс концепциясы сұ ранымғ а ә сер етпейтін қ аржы жә не ақ ша саясатының жетілмегендігінен шығ ады жә не сұ раныстарғ а мақ саттарғ а лайық ету механизмін қ амтиды. Осығ ан байланысты басымдылық ө ндіріс шығ ындарын тө мендетуге бағ ытталады. Ал бұ л адамдардың инфляциялық кү тімдерін тө мендетуіне ә келеді. Осылайша инфляция жұ мыссыздық арқ асында емес, шығ ындарды тө мендетуге бағ ытталғ ан нарық субъектісінің ә рекетінің нә тижесінде жең іледі.

Ұ сынысты ынталандырудың қ арапайым шаралары болып келесілер табылады: табыс салығ ын қ ысқ арту, ал бұ л ө ндіріс шығ ынын қ ысқ артады; ө ндірістегі тар орындарды тілу, сонымен қ атар тапшылық пә ндерді оқ у жолымен; жұ мысқ а орналастырудың жақ сы қ ызметтерін қ ұ ру; ең бекақ ығ а ә сер ету (салық тө мендегенде шығ ындарды ең бекақ ығ а ұ стап қ алу; кә сіпкерлікке ә л-ауқ атты атмосфераны қ ұ ру, ә сіресе инновациялық қ а)

Егер қ орытындысында ө ндіріс шығ ыны жә не инфляциялық кү тулер тө мендетілсе, онда ұ сыныс қ исығ ы оң ғ а жә не тө мен ауысады. Бұ л бір уақ ытта инфляция дең гейінің тө мендеуіне қ ол жеткізу мү мкіндігін білдіреді жә не ө ндіріс ө сімі. Инфляция тө мендегенде ө ндіріс дең гейі ө седі. Жалпылай ХХ ғ асырдың 2-ші жартысында нарық тық экономиканың дамуы мемлекеттің қ ызметінің масштабтарының кең еюінің қ арқ ынын жә не оның экономикалық сферадағ ы рө лінсіз ө се тү суін нақ ты айқ ындады. Осылайша, жалпы қ ұ пталғ ан дерек болып экономикалық тиімділікке шамалы дең гейде бә секелі нарық механизмі ә сер ету жағ дайында қ ол жеткізілу табылады. Нарық тық экономикада мемлекет мақ саты нарық тық механизмді тү зету емес, оның еркін қ ызмет етуіне жағ дайлар жасау: бә секе қ амтамасыздандыратын мемлекеттің реттеушілік ә сері болуы қ ажет.