Тақырып - А/Ш КӘСІПОРЫДАРЫНДА ЕҢБЕКАҚЫНЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ

1. «Ең бекақ ы», тү сінігі

Ең бекақ ы – ө ндірілген ө нім кө леміне жә не сапасына, орындалғ ан жұ мыс, қ ызмет кө леміне сә йкес тиісті уақ ыт аралығ ындағ ы – сағ., кү н, ай т.б. ақ ы тө лем формасы; жұ мыс кү шінің қ ұ ны.

Жұ мыскер ү шін ең бекақ ы – негізгі табысы, жанұ ясының материалдық жағ дайын жақ сарту кө зі.

Жұ мыс беруші ү шін жұ мыскерлерінің ең бекақ ысы – жалдамалы жұ мыс кү шін пайдалану шығ ыны, ө німнің ө зіндік қ ұ нындағ ы негізгі шығ ын статьясы; жұ мыс берушілер ө нім бірлігіне ең бекақ ы ү лесін азайтуғ а тырысады (ө зіндік қ ұ ндағ ы).

Ең бекақ ының нақ тылы мө лшері ө ндірістегі, нарық тағ ы ә ртү рлі факторларғ а байланысты:

• жұ мыс кү шіне сұ раныс пен ұ сыныс
• мамандық
• білім дең гейі
• жынысы
• жас мө лшері
• аймақ тық факторлар
• жұ мыс жағ дайы
• заң шектеулері т.б.

Ә р жұ мыскердің ең бекақ ысының мө лшері алдымен жұ мыс кү шінің қ ұ нына байланысты болады. Ә р топ ү шін жұ мыс кү ші қ ұ нының тө менгі жә не жоғ арғ ы дең гейі болады.

Тө менгі шегіне жұ мыскердің жұ мыс қ абілеттілігін қ алпына келтіруге, мамандық қ а ү йренуге жә не жанұ я мү ддесіне қ ажетті қ аражат сомасы аталады. Қ азіргі кезең ге минималды ең бекақ ы 13515 тг мө лшерінде бекітілді. Бірақ, экономиканың кү йзеліс жағ дайында бү гінгі минималды ең бекақ ы мө лшері физиологиялық қ ажеттілік мө лшерінде ғ ана анық талды.

Ә деттегі жағ дайда минималды ең бекақ ы мө лшерін тағ айындауда тұ тыну корзинасына кіретін тауарлар мен қ ызмет қ ұ нына сә йкестендіру қ ажет, яғ ни тек ғ ана физиологиялық қ ажеттілікті ескермей, сонымен бірге мамандық тың ө суін жә не жұ мыскердің творчестволық потенциалын дамытуын ескеру қ ажет.

«Кү нелту минимумы туралы» (1999ж) заң ғ а сә йкес республикада кү нелту минимумын анық таудың, пайдаланудың қ ұ қ ық тық негізі анық талады.

Кү нелту минимумы – 1 адамғ а қ ажетті минималды тұ тыну корзинасына сә йкес келетін минималды ақ шалай табысы.

Минималды тұ тыну корзинасы – натуралды жә не қ ұ ндық бірліктегі тауарлар мен қ ызметтердің минималды тізімі:

• тағ амдық корзина (70%)
• тағ амнан басқ а тауарлар мен қ ызметтер шығ ыны (30%).

Тағ амдық корзина тағ амдарды физиологиялық пайдалану нормаларына сә йкес анық талады.

Кү нелту минимумы тө мендегідей мақ саттарда ескеріледі:

• ө мір сү ру дең гейін жә не кедейлік шегін бағ алауда
• халық ты қ олдау ү шін ә леуметтік іс-шаралар бағ ыттарын анық тауда
• ең бекақ ының, зейнетақ ының, пособие жә не т.б. ә леуметтік тө лемдердің минималды мө лшерін анық тауда.

Жұ мыс кү ші қ ұ нының жоғ арғ ы шегі ә леуметтік-мә дени қ ажеттілігін қ анағ аттандыру ү шін қ ажетті қ осымша шығ ындарын ескереді.

1. Ең бекақ ы принциптері

1 кесте. Ең бекақ ының принциптері жә не функциялары

1 принцип – жұ мыскерлер ең бекақ ы жә не сиақ ы жағ дайларын толық білуі қ ажет. Нә тижесінде ө ндіріс тиімділігінің ө суіне оларды ынталандырады.

2 принцип – ең бекақ ыны ең бектің соң ғ ы нә тижелерімен байланыстыру қ ажет: ө нім кө лемімен, сапасымен. Аталғ ан байланыстың болмауы артық жалақ ыны, инфляцияны тудырады, нақ ты жалақ ы мө лшерін азайтады.

3 принцип - кә сіпорын ішінде ең бекақ ы тағ айындауда ә ділеттіліктің сақ талуын талап етеді (стаж, мамандық, біліктілік, білім, ең бек жағ дайының ЕҚ К жә не т.б. факторлар арқ ылы ескерілуі).

4 принцип – ең бекақ ы саясатының негізгі бағ ыттары жә не ә леуметтік нормативтер мемлекет дең гейінде анық талуын талап етеді (минималды ең бекақ ы, тарифтік жү йе – 21-разрядтық, ең бекақ ыдан салық тар).

6 принцип – ең бектің кү рделілігін, ең бек жағ дайларының, ең бектің географиялық орналасуын, халық шаруашылығ ындағ ы маң ызын, кә сіпорын жұ мыскерінің ең бекке қ осқ ан ү лесін бағ алау формаларын ескеруді талап етеді.

1. Ең бекақ ы функциялары

Ең бекақ ының ұ дайы ө ндірістік функциясы ең бекақ ыны жұ мыскердің ө мір сү руін қ анағ аттандыратын, жұ мыс кү шін ұ дайы жетілдіруіне қ ажетті негізгі қ аражат кө зі ретінде қ арастырады.

Ең бекақ ының реттеуші функциясы ең бекақ ынының минималды мө лшерін мемлекеттік реттеу, Бірың ғ ай тарифтік жү йені қ ұ ру арқ ылы жү зеге асады.

1. Ең бекақ ыны ұ йымдастыру

Кә сіпорында ең бекақ ыны ұ йымдастырудың негізгі элементтері:

· тарифтік жү йе

· ең бекақ ы формалары жә не жү йесі

· ең бекті нормалау

Тарифтік жү йе – тарифтік жү йе арқ ылы жұ мыскерлердің біліктілігіне, жұ мыс жағ дайына, ең бекінің географиялық орналасуына байланысты жалақ ысы тағ айындалады.

Ең бекақ ы формалары мен жү йесі - ең бекақ ыны жұ мыс кө леміне жә не сапасына сә йкес тағ айындау механизмі.

Ең бекті нормалау – ғ ылыми негізделген ең бек шығ ындарын жә не нә тижелерін анық тау (жұ мыскерлердің ең бек нә тижесіне ү лесін есептеуге қ ажетті уақ ыт, жұ мыскерлер саны, кү ту, ө німділік нормалары, нормаланғ ан тапсырмалар).

Негізгі ең бекақ ы Бірың ғ ай тарифтік жү йе арқ ылы анық талады.

Тарифтік жү йе нің негізгі элементтері:

• тарифтік тор
• тарифтік тө лем
• тарифтік разряд
• тарифтік коэффициент

Тарифтік тө лем – ең бекақ ының уақ ыт бірлігіндегі абсолютті мө лшері.

Тарифтік разряд – жұ мыстың кү рделілігі, жұ мыскердің біліктілігі дең гейінің кө рсеткіші.

Тарифтік коэффициент – тиісті разряд бойынша тарифтік тө лем 1 разрядтың тарифтік тө лемінен неше есе артық тығ ын кө рсетеді.

Ең бекақ ының барлық формаларында тарифтік тө лемдер мен лауазымдық

окладтар минималды ең бекақ ы жә не Бірың ғ ай тарифтік жү йені (БТЖ) пайдалану арқ ылы анық талады.

Кә сіпорында ең бекақ ыны ұ йымдастыру жұ мыстарының тә ртібі:

• БТЖ арқ ылы негізгі ең бекақ ыны тағ айындау
• ең бекақ ы формаларын жә не жү йесін таң дау
• материалды ынталандыру жү йесін таң дау

1. Республикада ең бекақ ыны мемлекеттік реттеу

Қ азіргі кезең де республикада ең бекақ ыны реформалау жү зеге асырылуда – ең бекақ ыны нарық тық реттеу механизмін қ ұ руғ а бағ ытталғ ан біршама іс-шаралар.

Республикада мемлекеттік реттеу бағ ыттары:

• ең бекақ ы тө ң ірегінде халық ты қ ұ қ ық тық жә не ә леуметтік қ орғ ауды қ ұ ру
• кү нкө ріс минимумына сә йкестелген минималды ең бекақ ы тағ айындау
• зейнетақ ы, жә рдемақ ы, стипендия тағ айындауғ а айлық есептік кө рсеткішті анық тау
• кедейлік шегін анық тау жә не халық қ а мақ сатты ә леуметтік кө мек кө рсету, кедейлікпен жә не жұ мыссыздық пен кү ресу
• ә ртү рлі меншік формасындағ ы кә сіпорындарда ең бекақ ыны реформалаудың заң ды жә не ә дістемелік базасын қ ұ ру
• ең бекақ ыдан салық тө лемдерінің тиімді жү йесін қ ұ ру
• шетелдік жұ мыс кү шін ә келуді реттейтін іс-шараларды анық тау
• жұ мыс берушілердің уақ ытында тө ленбеген ең бекақ ығ а жауапкершілігін анық тау

Ең бекақ ы жү йесін мемлекеттік реттеу:

• минималды ең бекақ ыны реттеу
• инфляция ө згерісіне сә йкес минималды ең бекақ ыны реттеу
• тарифтік жү йені қ ұ ру жә не кә сіпорындардың ең бекақ ы қ аражатын табуында бірдей жағ дайда болуын қ амтамасыз ету

Басқ а жағ дайлар кә сіпорынның ө з міндетінде болады:

• ең бекақ ы жағ дайлары туралы ұ жымдық келісім-шарт қ ұ ру
• БТЖ негізінде кә сіпорынның тарифтік жү йесін қ ұ ру
• кә сіпорын қ аражатының пайдалануын, ең бекақ ы қ орына, дивиденд тө леуге т.б. мақ саттарғ а пайдалануды тиімді жоспарлау
• ең бекақ ы қ орын кә сіпорынның бө лімшелеріне тиімді бө лу ә дістерін анық тау
• кә сіпорында ең бекақ ының прогрессивті формалары мен жү йесін таң дау

Тарифтік жү йенің негізгі элементтері:

• Бірың ғ ай тарифтік тор
• тарифтік тө лемдер
• тарифті-квалификациялық анық тамалар

1. Республикада ең бекақ ыны реформалау заң дары:

• «Ең бек туралы» Қ Р Заң ы (1999г)
• «Кү нкө ріс минимумы туралы» Қ Р Заң ы (1999г)
• «Халық тың жұ мыспен қ амтамасыздығ ы туралы» Қ Р Заң ы (2001г)
• «Зейнетақ ымен қ амтамасыздығ ы туралы» Қ Р Заң ы (1997)
• «Республикалық бюджет туралы» т.б.

1. Кә сіпорынның ең бекақ ы жағ дайлары туралы ұ жымдық