БАҚ ұғымын түсіндір. БАҚ ұғымын түсіндір.

Бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары (БАҚ) - арнайы қ ұ ралдардың кө мегімен, кез келген тұ лғ аларғ а ә ртү рлі мә ліметтерді ашық жариялауғ а арналғ ан ә леуметтік мекемелер. Сарапшылар олардың мынадай ерекше белгілерін атап кө рсетеді: жариялылық, яғ ни тұ тынушылардың шексіздігі; арнайы техникалық қ ұ ралдардың, аппаратуралардың болуы; ақ парат таратушының (коммутатор) қ абылдаушығ а біржақ ты ық палы; тұ тынушы аудиторияның тұ рақ сыз ә ркелкілігі. Қ оғ амның ө мір сү руін қ амтамасыз етудегі БАҚ -тың рө лі зор. Наполеон: " Жауғ а қ арсы жү здеген мың қ ол ә скерден, тө рт газеттің ойсырата соқ қ ы беру мү мкіндігі зор", - деген. 1840 ж. француз жазушысы О. де Бальзак баспасә зді «тө ртінші билік» деп атады. Билік институтында БАҚ -тың тура мағ ынасындағ ы орны болмағ анымен, оның саяси процестегі орнын асыра бағ алау мү мкін емес. Қ азіргі кезде электронды ақ парат қ ұ ралдарының пайда болуымен бұ л ә леуметтік институт бү гінгі қ оғ амның, саяси-биліктік қ атынастардың барлық қ ырларын тү бірімен тү рлендіріп жіберді.

БАҚ -тың білімдік қ ызметі азаматтарғ а ә ртү рлі ғ ылым саласынан - қ оғ амдық -гуманитарлық тан жаратылыстану ғ ылымдарына дейінгі танымдық хабарларды дайындап, таратуынан кө рінеді. Ә рине ол толық қ анды, жү йелі, арнайы оқ у орындарында берілетін ғ ылымды қ амтамасыз ете алмайды. Дегенмен де, қ азіргі қ оғ амда адам ө з ө мірінің ә р кезең інде білімнің басым кө пшілігін осы БАҚ арқ ылы алады.

БАҚ -тың ә леуметтендіруші қ ызметі адамдардың ә леуметтік ережелерді, қ ұ ндылық тарды сің іріп, мінез-қ ылық тарын қ алыптастыруғ а септігін тигізеді. БАҚ -тың жү йелі тү рде кү нделікті қ алың қ ауыммен қ ауышуы оны жеке тү лғ аны ә леуметтендіруші алғ ашқ ы институттар - отбасы, дін, мә дениет ошақ тарымен қ атар бір орынғ а қ ойды. БАҚ арқ ылы адамдар ө здерін жалпы ә леуметтік, жалпы ә лемдік процестердің бір бө лшегі ретінде ә рі ө зінің қ оғ амғ а, мемлекетке, саясат ә леміне қ атысы барлығ ын сезінеді. Саяси журналистердің шабыттанғ ан ү гітнасихатының арқ асында азаматтар ә леуметтік-саяси процестердің белсенді қ атысушыларына айналады.

Қ азіргі қ оғ амда бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары – тө ртінші билік деген ұ ғ ым қ алыптасқ ан. Оның негізі жоқ емес. Бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарының басты қ аруы – қ оғ амдық пікір. Мемлекеттік дең гейден бастап жекебастық мә селелер алдымен теледидар мен газетте жарияланып, кейіннен шешімін табатындығ ының кү нделікті куә сі болып жү рміз. Бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары ә ділдік пен шыншылдық тың жақ таушысы ретінде қ абылданады. Мұ ның сыры неде? Ең бастысы – журналистердің қ оғ амда қ алыптасқ ан имиджінде, азаматтық ұ станымында. Ә рине, БАҚ тарапынан қ олдан жасалғ ан шабуылдар мен «қ ара пиарлар» туралы ә ң гіме басқ а. Бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарының қ оғ амдағ ы орны мен маң ызын Ахмет Байтұ рсыновтан асырып ешкім айтқ ан жоқ: «Газет – халық тың кө зі, қ ұ лағ ы һ ә м тілі». Кө зсіз, қ ұ лақ сыз, тілсіз адамның ө мір сү руінде мә н жоқ сияқ ты, қ оғ амның да онсыз тіршілігі қ араң. Сондық тан БАҚ тө ртінші билік қ ана емес, басты қ ажеттілік! Оның негізгі заң дылығ ы былай ғ ой: заң ды шығ арушылар – бірінші, оны атқ арушылар – екінші, сот – ү шінші, қ оғ амдық пікірді бастаушы баспасө з – тө ртінші билік. Біз егеменді ел боламыз десек, ақ параттық кең істігіміздің қ ауіпсіздігін қ ызғ ыштай қ орып сақ тауымыз керек. Онсыз тә уелсіз мемлекет, егеменді ел болу қ иын. Бұ л – ақ иқ ат.Осы жерде дү ние жү зіне белгілі қ олбасшы Наполеон Бонопарттың: «Тө рт жү з мылтық тан тө рт баспасө здің кү ші артық» деген қ анатты сө зі еріксіз ойғ а оралады. Яғ ни ол ә скербасы бола тұ ра қ ару-жарақ тың кү шінен бұ қ аралаық ақ парат қ ұ ралдарының кү шін 100 есе артық деп бағ алап отыр. Олай болса алпауыт елдердің ә ртү рлі пиғ ылдағ ы ақ парат қ ұ ралдарының басқ а елге баса-кө ктеп еніп, жү ргізіп отырғ ан жұ мысын қ алай бағ алауғ а болады? Оның ү стіне ө зге елге тікелей соғ ыс ашып, материалдық ү лкен шығ ынғ а ұ шырап, жауынгерлерінен айырылып, халық аралық қ ауымдастық тардың наразылығ ына қ алудан гө рі, аз шығ ын жұ мсап, кө зге анық кө ріне бермейтін идеологиялық соғ ыс арқ ылы басып алу ә лдеқ айда тиімді емес пе.Сонау 1960-жылдардағ ы Чехословакия мемлекетінің іргесін шайқ алтқ ан жағ дайды, немесе 1970-жылдардағ ы Чилидегі тө ң керісті, сол сияқ ты, 1980 жылдардағ ы Польшадағ ы қ оғ амдық ө згерістердің қ ай-қ айсысы да мемлекеттің БАҚ қ ұ ралдарынан ажырап қ алуынан болғ ан. Олар ө зге елді былай қ ойғ анда ө з елдерінің ақ парат қ ұ ралдары қ арсылығ ына тап болғ ан. Сонда Чили президенті Сальвадор Альенде: " Мені тақ тан тайдырғ ан ә скерилер емес. Менің қ олымнан бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары кетіп қ алды ғ ой. Тү біме жеткен солар", - деп ең ірегенде етегі жасқ а толғ ан еді.

1. БАҚ туралы заң ның 20, 21 баптарында не айтылады?

20-бап. Журналистiң қ ұ қ ық тары

Журналистiң:

1) ақ паратты iздестiрудi жү зеге асыруғ а, сұ ратуғ а, алуғ а жә не таратуғ а;

2) мемлекеттiк органдарғ а, барлық меншiк нысандарындағ ы ұ йымдарғ а баруына жә не ө зiнiң қ ызмет бабындағ ы мiндеттерiн жү зеге асыруғ а байланысты олардың лауазымды адамдарының қ абылдауында болуғ а, жабық шара ө ткiзу туралы шешiм қ абылданғ аннан басқ а жағ дайда ө зiн тiркеген орган ө ткiзетiн барлық шараларғ а қ атысуғ а;

3) Қ азақ стан Республикасының заң актiлерiнде тыйым салынғ ан жағ дайларды қ оспағ анда, жазбалар, соның iшiнде оларды дыбыс-бейне техникасын, кино-фото тү сiру қ ұ ралдарын пайдалана отырып жасауғ а;

4) журналистiң куә лiгiн кө рсету арқ ылы дү лей апаттар болғ ан аудандарда, митингiлер мен демонстрацияларда, сондай-ақ қ оғ амдық, топтық жә не жеке мү дделер мен наразылық тарды ө зге де бiлдiру нысандарына қ атысуғ а;

5) қ ұ жаттар мен материалдардың мемлекеттік қ ұ пиялар болып табылатын мә лiметтерi бар ү зiндiлерiн қ оспағ анда, олармен танысуғ а рұ қ сат алуғ а;

6) алынатын ақ параттың дұ рыстығ ын тексеруге;

7) алынғ ан ақ параттық материалдарды тексеру кезiнде мамандарғ а жү гiнуге;

8) ө зi дайындағ ан хабарлар мен материалдарғ а қ олын қ ойып, шартты атын (бү ркеншiк атын) кө рсетiп таратуғ а;

9) материалдың мазмұ ны редакциялық тү зетуден кейін журналистің жеке сеніміне қ айшы келсе, оғ ан ө з қ олы қ ойылып жариялануынан бас тартуғ а;

10) авторлық жә не ақ парат кө здерiнiң қ ұ пиясы соттың талап етуiмен жарияланғ ан жағ дайларды қ оспағ анда, бұ л қ ұ пияларды сақ тауғ а қ ұ қ ығ ы бар.

21-бап. Журналистiң мiндеттерi

Журналист:

1) Қ азақ стан Республикасының заң дарын басшылық қ а ала отырып, ө зi шарттық қ атынастарда тұ рғ ан бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралының қ ызмет бағ дарламасын жү зеге асыруғ а;

2) шындық қ а сә йкес келмейтiн ақ паратты таратпауғ а;

3) ақ парат ұ сынғ ан адамдардың авторлығ ын кө рсету туралы олар жасағ ан ө тiнiштердi қ анағ аттандыруғ а;

4) жеке жә не заң ды тұ лғ алардың заң ды қ ұ қ ық тары мен мү дделерiн қ ұ рметтеуге;

5) Қ азақ стан Республикасының заң дарына сә йкес ө зiне жү ктелген ө зге де мiндеттердi орындауғ а мiндеттi.

1. Қ азіргі журналистиканың талаптары.
2. Журналистикадағ ы объективтілік дегеніміз не?
3. Мақ ала тү рлері. Мақ ала тү рлері.

Мақ аланың тү рлері. «Мақ ала – публицистикалық жанр, қ оғ амдық - ә леуметтік қ ұ былыстар мен оқ иғ аларды зерттеп, талдау жә не оларды жинақ тау негізінде нақ ты идея мен ой – пікірді немесе оларды жү зеге асыруғ а ү н тастайды», -деп анық тама берілген. Мақ аланың мақ саты - ә деби ө мірде болып жатқ ан маң ызды қ ұ былыстарды, оқ иғ аларды талдап – бағ алау, оның заң дылық тарын ашу, оқ ырмандарғ а тү сіндіріп отыру. Мақ аланың ғ ылыми, публицистикалық сипаттары болады. Мақ ала авторы кө теріліп отырғ ан мә селеге қ атысты ө з ойларын дә лелдеуге дә йектерді бір дерерккө зден немесе бірнешеуінен алуы мү мкін. Мақ ала ә деби ө мірдің ө зекті мә селелерге батыл барып, толымды талдаулар жасауына шамасы да, мү мкіндігі де мол жанр. Мақ аланың тү рлері: проблемалық, полемикалық, бас мақ ала т.б. Мақ ала - коғ амдық -ә леуметтік мә селелер туралы жазылғ ан публицистикалық жанрдағ ы шығ арма.

Мақ ала бірнеше тү рге бө лінеді:

Бас Мақ ала заманымыздың негізгі бағ ытын, ү кіметтің алғ а қ ойғ ан саяси, шаруашылық, мә дени міндеттерді тү сіндірді. Бас мақ аланың стильдік қ ұ рамы да ә ртү рлі болып келіп, жалпы ережелер, ү ндеу текстері, факті, мысал, цифрлармен, информациялармен толық тырылады. Мұ ндай жағ дайда аталғ ан директивалық, публицистикалық, информативтік факторлардың ү лес-салмағ ы тең болуы, ара салмағ ы сақ талуы міндетті емес. Бас мақ алаларда ұ сақ проблемалар кө терілмейді, негізінен, мемлекеттік, жоғ ары, аса жоғ ары дең гейдегі саяси, идеологиялық мә селелер ә ң гіме арқ ауы болады. Сондық тан, бас мақ алаларда қ олданыс аясы тар арнайы лексика, жергілікті тілдің сө йлеу ерекшеліктері, жаргондар, арготизмтер, бір сө збен айтқ анда, ә деби тіл мө лшері шең берінен шығ ып кететін элементтер қ олданысы шектеліп, олардың мө лшері барынша қ атаң сақ талуы негізгі талаптардың бірінен саналады.

Проблемалық Мақ ала шешуді, тексеруді, зерттеуді қ ажет ететін теориялық жә не практикалық мә селелерді шешеді..Проблемалық мақ ала –ә рбә р мақ алада белгілі бір дә режеде кө терілген проблема болады да, солардың ішіндегі кейбіреулері ә дебиеттің алдында тұ рғ ан теориялық жә не практикалық мә ні зор, кү рделі мә селерді қ озғ ауымен де ерекшеленеді. Ә деби дамудың барысында, кқ ркемдік ізденістердің нә тижесінде ескінің ескіріп, жаң аның ө мірге келуімен байланысты қ анша жаң алық тар ө мірдің есігін қ ағ ып жатады. Осыладрдың ішінде қ айсысы ө мірдің талабына сай, орны қ андай, нақ ты шешімі қ айсы деген сан алуан сауалдарғ а проблемалық мақ ала жауап береді. Демек, ә деби ө мірдің ө зекті мә селелерін кө теріп, оны шешудің ө зіндік жолдарын ұ сынып жазғ ан мақ аланы проблемалық мақ ала деп айтамыз.Проблемалық мақ алада ә дебиеттің идеялық кө ркемдік-эстетикалық, адамгершілік, тілдік, т.б. кесек мә селелері кө терілуі мү мкін. Мұ ндай мақ алада ә детте ә дебиеттің кө п мә селелері қ амтылмай, нақ ты бір проблема тө ң ірегінде ғ ана терең інен, кең інен қ амтығ ан салмақ ты ә ң гімме қ озғ алады.

Насихаттық Мақ ала ғ ылым, техника, ө нер жаң алық тары заман талабына сай бү гінгі ө мірдің практикалық міндеттерімен байланыстырып отырады; Публицистикалық Мақ ала қ оғ амдық -ә леуметтік жә не саяси маң ызы зор оқ иғ алар мен қ ұ былыстарды, дә уір тынысын кө терің кі ү нмен, кө ркем тілмен баяндайды. Теориялық сыни мақ алалар кө біне ә деби дамуда ғ ылыми жағ ынан қ ажет болғ ан қ ұ былыстар, жаң алық тар болғ ан кезде, соларды тү сіндіру мақ сатымен жазылады. Теориялық материалдарды кө біне, ”академиялық ” сыншылар жазады.

Ғ ұ мырнамалық мақ ала -мақ аланың жиі кездесетін тү рі болып табылады.Бұ л мақ ала жекелеген адамғ а арналғ ан. Ол ә детте елгілі бір датағ а байланысты жазылады.

Ескертпе-мақ ала -сирек кездесетін мақ ала тү рі. Бұ л мақ алада немесе ә деби жиында айтылғ ан пікірлерге байланысты жазылады. Автор айтылғ ан пікірлердің кейбіреуіне келіспеуі, немесе қ осымша тү сіндірме, анық тама, толық тыру беруі ық тимал. Яғ ни, ескертпе мақ ала мақ аладан туындағ ан- мақ ала, пікірден туындағ ан пікір. Мұ ндай мақ алада бұ рын айтылғ ан пікір қ ошталып, дамытыла тү седі, қ осымша мә ліметтер келтіріліп, айтылғ ан жә йт кең ейе, терең дей береді.

Айтыс мақ ала -Проблемалық мақ ала айтысқ а (полемикағ а) ұ ласуы мү мкін. Ө йткені, мұ ндай мақ аланың ө зегінде дискуссиялық, мә селе кө теріп пікір айтушылық, не оны жоқ қ а шығ арушылық сарындары жатады. Айтыс мақ аланың басқ алардан айырмашылығ ы- мұ нда мә селе ө ткір қ ойылады; нақ тылы бір мә селе тө ң ірегінде пікір барынша дә лелделінеді, немесе теріске шығ арылады. Осы мақ сатына жету ү шін ғ ылыми дә лелділік, публицистикалық ұ шқ ырлық, стиль саралығ ы барынша қ олданылады. Ө з ойын пірдің оғ ындай, нысанағ а дә л жеткізу ү шін сө з мағ ынасының барынша анық тығ ын, бояуының қ анық тығ ын, бейнелілігін қ ажет етеді.