Сұрақ - Нөлдік форма

«Қ азақ грамматикасы» бойынша:

Арнайы қ осымша кө рсеткіші болмай, тұ лғ асы кө рінбей тұ рып-ақ белгілі белгілі грамматикалық мағ ына білдіруді нө лдік тұ лғ а тұ лғ а деп атауғ а болады, ө йткені арнайы кө рсеткіші, формалық тұ лғ асы болғ анымен, сыртқ ы тү рі тү бірмен сә йкес келсе де, онда тү бір білідретін мә ннен бө лек арнайы грамматикалық мағ ына болады. Осы айтылғ андар тү сініктірек болу ү шін мына сө йлемге назар аударып, талдап кө рейік. Жартасқ а бардым, Кү нде айғ ай салдым. Одан да шық ты жаң ғ ырық (Абай). Тың да, дала, Жамбылды (Жамбыл). Мысалдардағ ы баяндауыштың ә рқ айсысы бірнеше морфема бө лшектен тұ рып, сө здің ә рбір тұ лғ асы ойғ а лайық жеке-жеке грамматикалық мағ ына білдіріп тұ р: бар-ды-м, сал-ды-м, шық -ты, тың да. Осындағ ы тү бір тұ лғ алар қ имылды білдіріп, одан кейінгі –ды, -ті морфемалары сол қ имылдың айтып тұ рғ ан сә тке байланысты болу мезгілін, шақ тық мағ ынаны, яғ ни осы қ имылдың айтып тұ рғ ан кезден бұ рын болғ андығ ын білдіріп тұ р. Алғ ашқ ы екі сө здегі –м (барды-м, айғ ай салды-м) тұ лғ асы қ имылдың иесін, яғ ни сол қ имылды орындаушы (субъект)кім екенін жә не қ имыл иесі кез келген біреу емес, бірінші, яғ ни айтушы жақ тың ө зі (мен) екенін кө рсетіп тұ р. Ал ү шінші сө зде грамматикалық тұ лғ а жоқ (шық ты), соғ ан қ арап бұ л сө з қ имыл иесін білдірмейді екен деп ойлауғ а болмайды. Осы сө здің формасы арқ ылы қ имылды (шығ уды) іске асырушы субъектіні біле аламыз, ол субъект ү шінші, бө где жақ (жаң ғ ырық). Сонда қ имыл иесін мегзеп, ү шінші жақ ты білдіріп тұ рғ ан мағ ына нө лдік тұ лғ а арқ ылы берілген.

Тілімізде осындай арнайы белгілі грамматикалық мағ ынасы бар, бірақ арнайы кө рсеткішсіз тұ лғ ада жұ мсалатын ерекше форма 3-жақ жіктік жалғ ауы ғ ана емес, басқ а да грамматикалық тү рлену жү йесінен кездеседі. Мысалы: Мә скеу бардым, не кө рдім (Жамбыл). Кел, балалар, оқ ылық (Алтынсарин). Ғ ылым таппай мақ танба (Абай). Осы сө йлемдердегі сө здердің формасы мен грамматикалық мағ ыналарына кө з жіберейік: Мә скеу осы сө йлемде ешбір грамматикалық формасыз қ олданылғ ан, бірақ соғ ан қ арамастан қ имылдың бағ ытын білдіріп, барыс септіктің мағ ынасын беріп тұ р. Ғ ылым сө зі ешбір кө рсеткішсіз тура объект болып, табыс септік мағ ынасын білдіріп тұ р.

Нө лдік тұ лғ а ө зінше грамматикалық форма бола алатынын тіл зерттеуші ғ алымдар атап кө рсеткен болатын. Бірақ нө лдік тұ лғ ағ а нелер жатады дегенде, ғ алымдардың пікірі бір жерден шық пайды.

Міне, осы ың ғ айда нө лдік форма мен грамматикалық форманың арақ атынасын ашып алғ ан жө н. Рас, қ азақ тілінде де, басқ а да тү ркі тілінде де негізгі сө з таптарына жататын сө здер ешбір қ осымша кө рсеткіштерсіз-ақ негізгі тү бір кү йінде тұ рып белгілі лексикалық мағ ынаны білдіреді, міне, соның нә тижесінде ол сө з жалпы грамматикалық мағ ынағ а ие болады. Сол лексикалық мағ ынасы негізінен қ алыптасқ ан жалпы грамматикалық мағ ынасы жағ ынан қ арасақ, бұ л сө здерде ортақ белгі бар: ол – зат атауын білдіру. Сондық тан да бұ л сө здер грамматикалық тұ рғ ыдан бір топ – зат есім қ ұ райды. Сондай-ақ қ ызыл, ү лкен, биік, жақ сы т.б. сө здер заттың сын-сапасын білдіруі, он, екеу, жү з елу т.б. сө здер заттың санын білдіруі, кел, жү р, ойна, жү гір т.б. сө здер қ имылды білдіруі жағ ынан жеке-жеке грамматикалық топ қ ұ райды. Сондық тан да кейбір ең бектерде айтылып жү рген «тү бір сө здерде лексикалық мағ ына болады да, грамматикалық мағ ына болмайды» деген қ ағ ида шындық қ а жанаспайды. Бірақ тү бір сө зде грамматикалық мағ ынаның болуы оны нө лдік формада тұ р деуге негіз болмайды, ө йткені тү бірдің тұ лғ асына тә н ерекше қ ызметі, синтаксистік қ арым-қ атынасы бола бермейді жә не ол сө йлеу кезінде туатын форма емес, ал, «грамматикалық формалар – сө йлеу негізінде сө йлемде ғ ана қ олданылатын сө йлеу бү тіндері» (Маманов). Оның грамматикалық мағ ынасы да сө йлеу кезінде анық талады. Демеку, нө лдік форма болу ү шін ол сө з сө йлемде белгілі бір тұ рақ ты қ ызмет атқ арып, басқ а бір сө збен қ арым-қ атынасқ а тү суі, тү бір білдіретін жалпы грамматикалық мағ ынадан басқ а мағ ына білдіріп тұ руы қ ажет. Мысалы: одан да шық ты жаң ғ ырық. Кел, балалар, оқ ылық деген сө йлемдерде шық ты, кел деген сө здер қ имылды білдіріп тұ р. Бұ ндай мағ ына кез келген негізгі етістікте бола береді, яғ ни қ имылды білдіру осы екі етістіктің шық, кел деген тү бірлеріне ғ ана тә н емес. Сонымен бірге осы мысалдағ ы шық ты, кел деген сө здерде осы топтағ ы басқ а сө здерден ажыратылатын грамматикалық мағ ына бар: ол - бірінші сө зде ө ткен шақ тық (-ты) жә не 3-жақ жіктік, екінші сө зде 2-жақ жекеше, анайы, бұ йрық тық мағ ына. Демек, етістік тү бір мен нө лдік форма, етістіктің бір формасы мен басқ а нө лдік форма бір емес. Кел деген мен сен мұ нда кел деген, яғ ни жеке тұ рғ андағ ы етістік тү бірі мен сол тү бірдің бұ йрық рай формасында сө йлемде қ олданылуы бірдей емес.

Кейбір гармматикалық тұ лғ алар бірде нө лдік форма ретінде формалдық жағ ынан ешбір морфологиялық кө рсеткішсіз, бірде нө лдік форма болмай, арнайы морфологиялық кө рсеткішері сө зге қ осылып жарыса қ олданыла береді. Оғ ан ілік, барыс, табыс, шығ ыс септіктері мен тә уелдік жалғ ауын жатқ ызуғ а болады. Барыс, шығ ыс септіктерінің нө лдік тұ лғ алары сирек кездеседі: қ ала (ғ а) барды, ол бел (ден) асты. Кейбір тұ рақ ты тіркес қ ұ рамында бұ л септіктердің нө лдік тұ лғ алары кездеседі, бірақ онда грамматикалық мағ ына сақ тала бермеген, сондық тан ә уелгі тұ лғ асын салыстырмалы-тарихи фактілер негізінде ғ ана айқ ындауғ а болады: бой (ғ а) жету, ер (ге) жету, ірбіт (ке) шабу т.б. ілік пен табыс септік формаларының тү сіп қ алуы жиі кездеседі.

Нө лдік тұ лғ а сырт қ арағ анда тү бір тұ лғ амен сә йкес келгенмен, сө з тү бірінің барлығ ы жеке-жеке грамматкиалық нө лдік форма бола алмайды, ол тек гармматикалық форма жасауғ а негіз болады. Грамматикалық формалар – сө йлеу кезінде сө здерді дә некерлеп, оларғ а ә ртү рлі грамматикалық мә н-мағ ына ү степ, бір-бірімен қ атынасын кө рсетіп тұ ратын, сө йлемде ғ ана қ олданылатын сө йлеу элементтері. Сондық тан нө лдік тұ лғ аның мағ ыналық қ олданылуы, атқ аратын қ ызметі жағ ынан белгі шең бері болады.

Нө лдік форма – парадигмалық тү рлену жү йесінің бір тү рі болып табылатын, сондық тан сол тү рлену жү йесінің синтаксистік сө з байланыстырушы қ ызметін толық атқ аратын форма, бірақ осы мә ндер мен қ ызметті тікелей кө рсететін арнайы формасы жоқ тұ лғ а жә не осы қ асиеттері арқ ылы бір грамматикалық категорияның басқ а да формасы бар тү рлеріне қ арама-қ айшы, ә рі онымен бірлікте болып, бір бү тін қ ұ райды.

Нұ ржамал Оралбай «Қ азіргі қ азақ тілінің морфологиясы» бойынша: