Көмекші есімдер,мағыналық топтары

А.Ысқ ақ ов «Қ азіргі қ азақ тілі»

Кө мекші есімдер деп лексикалық мағ ыналары бірде бү тіндей сақ талып, бірде солғ ындап, ө зге сө здермен тіркесу ерекшеліктеріне қ арай, синтаксистік жағ ынан кейде жеке дара мү ше ретінде, кейде кү рделі мү шенің қ ұ рамындағ ы дә некер элемент есебінде қ олданылып, морфологиялық жағ ынан зат есімдерше тү рленіп отыратын жә рдемші сө здерді айтамыз.Кө мекші есімдер сан жағ ынан кө п емес, оларғ а алды, арты, ү сті, жаны, қ асы, маң ы, асты, тө бесі,

тұ сы, маң ы, сияқ ты сө здер жатады.Бірақ, сан жағ ынан аз болғ анымен, бұ л сө здердің қ олданылу ө рісінің кең болуы да, атқ аратын қ ызметтерінің мол болуы да олардың тілімізде алатын орындарының ерекшеліктерімен байланысты.Бұ л сө здердің бойында зат есімдерге тә н семантикалық дербестік те, морфологиялық жағ ынан дә л сол зат есімдердей тү рлену қ абілеті де толық сақ талады.Кө мекші есімдердің негізгі сө здерге ү стейтін қ осымша мағ ыналары кө бінесе кө лемдік, мезгілдік қ атынастарды білдіреді.Осындай семантикалық ерекшеліктеріне орай, кө мекші есімдер кө бінесе кө лемдік жә не мезгілдік мағ ыналарды білдіретін барыс, жатыс, шығ ыс, кө мектес септік формаларында қ олданылады.Бұ дан, ә рине, кө мекші есімдер атау, ілік, табыс септік формаларында жұ мсалмайды екен деген қ орытынды шқ пасқ а тиіс, ө»ткені олар ретіне қ арай қ ажетті болғ ан жағ дайда, бұ л грамматикалық септік жалғ аулардың формаларында да қ олданыла береді. Кө мекші есімдердің тү пкі шық қ ан тө ркіндері орын, мекен жайларына байланысты демек, белгілі бір заттың не нә рсенің, заттық қ ұ былыстың, не уақ иғ аның алды я арты, асты я ү сті, басы я ұ шы тә різді ұ ғ ымдардың атаулары екендігі шү бә сіз.

Ескерту:

1.Кө мекші есім қ айталанып та қ олданылады, бірақ ондайда қ айталану арқ ылы туғ ан жаң а форма ү стеу сө зге айналады да, дербес мү ше болады: Зең бірек снарядтары суғ а ү сті ү стіне тү сті.

2.Кө мекші есімдердің кейбір лексикаланып та, идиомаланып та кеткен тіркестері кездеседі: Мал кешкі ө рістен қ айтар шақ та, ат ү сті жү рістер еленбейтін кезде аттанып кеткен.

Қ азақ грамматикасы:

Кө мекші есім дегеніміз зат есімнің кең істік ұ ғ ымын білдіретін бір тобы.Жеке алып қ арағ анда, олар морфологиялық тұ рғ ыдан зат есімдердің тү рленуге бейімділігі бар дербес мағ ыналы сө здер.Кө мекшілік қ ызметте жұ мсалғ ан кезде бұ л сө здер тә уелдік жалғ ауының ү шінші жағ ында тұ рып тә уелдеулі септеудің ү лгісімен септеледі.Кө мекші есімдерге тә н кең істік мә нінің мейлінше айқ ындала, саралана тү суі олардың кең істік қ атынасты білдіретін барыс, жатыс, шығ ыс септіктерінде жұ мсалуымен ө зектес: Есіктің алдына келіп тоқ тады.Есіктің алдынан шығ а келді.Кө мекші есімдер ө зінің алдында тұ рғ ан ілік жалғ аулы сө збен ә бден жымдасып, сонымен біртұ тас семантикалық бірлік тү зеді.Сө йтіп, ө зінің бастапқ ы лексикалық дербестігін жоғ алтып, кө мекші сө здердің ө зге тү рлері сияқ ты бейне бір граммикалық элементке айнала бастайды.Тә уелдік жалғ ауында тұ ратындық тан кө мекші есімдер ә лбетте ілік жалғ аулы сө збен матаса байланысып, сонымен бір тіркесім қ ұ райды.