Радионың тарихына шолу, деректі мысалдар арқылы дәлелдеу.

Қ азақ халқ ының мә дениеті мен тілін, діні мен тарихын, т.б. ұ лттық қ ұ ндылық тарын ғ асырдан-ғ асырғ а жеткізіп отырғ ан радиохабарларының маң ызы зор. Журналистиканың басқ а тү рлері сияқ ты радионың тарихи қ алыптасу кезең дері бар. Тә уелсіздік алғ ан тұ сқ а дейінгі қ оғ амдық дамуымыз Ресеймен байланысты болғ андық тан, ә рі радионың отаны да сол мемлекет екендігі ескеріліп, қ азақ радиохабарының дамуын тө мендегідей кезең дерге бө ліп қ арастырамыз:

1. Қ азақ жеріндегі радиоландыру ісі 1921-1927 жж.

2. Радиохабарының жаппай дамуы 1927- 1941 жж.

3. Отан соғ ысы жылдарындағ ы кең естік радио 1941-1945 жж.

4. Соғ ыстан кейінгі жылдардағ ы радио 1946-1950 жж.

5. Тоталитарлық мемлекет тұ сындағ ы радио 1950-1985 жж.

6. Қ айта қ ұ ру жә не жариялылық радиосы 1985-1991 жж.

7. Жаң а кезең радиосы 1991- 2009 жж.

Екінші дү ниежү зілік соғ ыс жылдарындағ ы кең естік радио (1941-1945 жж) Отан соғ ысының басталуымен кө птеген хабар таратушы радиостанцияларды батыстан шығ ысқ а қ арай эвакуациялау міндеті жү ктелді. Бұ л шараның ә серінен радиостанциялар жұ мысы қ ысқ а толқ ынғ а жә не ү ш арнадан бір арналық хабарғ а кө шті." Соң ғ ы хабардың " ең алғ ашқ ы ә скери саны неміс фашистерінің Ресейге шабуылы жө нінде ү кімет хабарламасынан кейін 45 минуттан соң эфирге шық ты. Осындай жедел ақ парат тарата білген ресейлік радиостанциялар 1943 жылы соғ ысқ а дейінгі дә режесінен асып тү скен. Осы алғ ашқ ы ақ параттан бастап соғ ыс аяқ талғ анғ а дейін " Совинформбюроның " 7 мың корреспонденциясы берілген. 1941 жылдың 7 қ арашасында жау Мә скеудің тү бінде тұ рғ анда Ұ лы Қ азан мерекесіне арналғ ан парадтың ө ткізілуі жайында репортаждың радиодан берілгені ел қ орғ аушыларының қ айратын қ амшылап, рухын кө теріп, жаң а ерліктерге бастағ аны тарихтан мә лім. Яғ ни, радиоэфирдің қ уатты кү ші, мық ты ә сері, жү ргізер тә рбиесінің ық палдылығ ын баян етеді. Тіпті, радиохабардың маң ыздылығ ына, ә серлілігіне кө ң іл бө лінгендігі соншалық ты, Бү кілодақ тық радио ақ параттарынан басқ а арналарды тындауғ а рұ қ сат берілмеген. Сымдық хабар таратушы репродукторлардан басқ а радиоқ абылдағ ыштардың бә рін ү кіметке ө ткізу жө нінде шаралар қ олданғ ан, ө ткізбегендерді жазалауғ а дейін барғ ан. Мұ ның ө зі бір ғ ана идеологияның ү стемдік қ ұ руын, басқ а насихаттың жү рмеуін қ адағ алау негізінде, Қ ызыл армияның даң қ ына нұ қ сан келтірмеу жолындағ ы ә рекеттер екені аян.

Бү кілодақ тық радионың шығ ысқ а эвакуацияланғ ан себебінен жә не кү шті радиостанциялардың кө шірілуінің ә серінен Қ азақ жеріндегі радио қ ызметі де жандана тү сті. Қ азақ стандағ ы халық майдандағ ы хабарларды жиі ә рі сапалы тың дап отырды. Жамбыл ақ ынның " Ленинградтық ө рендерім" ө лең інің сонау Ресей қ аласының аспанында қ алық тауы да осы таратушы станциялар жұ мысының ә серінен деуге болады. Мә скеуде Левитанның дауысы қ алай саң қ ылдап, жауды тү ршіктірген болса, қ азақ жерінде Ә нуарбек Байжанбаев дауысының қ ұ діретті ә сері елді ерлікке, ең сесін тү зеуге шақ ырды.

Отан соғ ысынан кейінгі кезең дегі радио (1946 – 1950 жж). Халық шаруашылығ ын қ алпына келтіру жә не дамыту жылдарындағ ы радиохабарлардың даму бағ ыттарына ә сер еткен мынандай жағ дайлар болды: осы мә селені дә йекті зерттеп қ абылдағ ан тарихи ақ пан пленумының шешімдері, ленинградтық тардың ө неркә сіп ө німдерін арзан, тез ә рі сапалы ө ндіруді ұ йымдастыру саласындағ ы ү ндеуі жә не қ азақ стандық колхозшылардың Сталинге хаты. Міне, осы ү ш қ ұ жаттан туындайтын міндеттерді негізгі межеге алып, бағ ыт ұ стағ ан жергілікті, облыстық, республикалық радиокомитеттер соғ ыстан кейінгі халық шаруашылығ ын қ алпына келтіру жә не одан ә рі дамыту ісіне ө з ү лесін қ осып отырды.

1946 жылдың басында Қ К /б/ Орталық Комитетінің XIV Пленумы Қ азақ стан ауылшаруашылығ ының 1946 жылғ ы міндеттерін белгілеп берді. Осы жылдың 24 июлінде Қ азақ ССР Жоғ арғ ы Кең есінің IX сессиясы «Қ азақ ССР-ның халық шаруашылығ ын қ алпына келтіру жә не одан ә рі дамытудың 1946-50 жылдарғ а арналғ ан бесжылдық жоспары туралы заң ды» қ абылдады. Соғ ыстан кейінгі колхоздарды қ алпына келтіру мерзімінде тә жірибелі, беделді колхоз басшылары, колхоз ө ндірісінің озаттары ө сіп шық ты. Ауыл, селоларда жергілікті партия органдары кү ш алды.

1950 жылдың екінші жартысынан бастап 1960 жылдың алғ ашқ ы жартысына дейін колхоздардың біразын совхозғ а айналдыру процесі жү зеге асырылды. Осы тарихи оқ иғ алар - тарихшылар арасынан ә лі кү нге дейін ө з бағ асын ала алмай келе жатқ ан мә селе. Біраз тарихшылар бұ л жайды жақ тады, біразы қ арсы болды.Одан колхоз ө зінің ө мірін сү ріп бітті деген ұ ғ ым қ алыптаспауы тиіс, қ айта колхоз қ ұ рылысы ә рі қ арай нығ ая тү сті деген орынды сияқ ты.

Тоталитарлық мемлекет тұ сындағ ы радио (1950 – 1985 жж). Соғ ыстан кейінгі кү йреген халық шаруашылығ ын қ айтадан қ алпына келтіру кезең інің ойдағ ыдай аяқ талуы бү кіл кең естік бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарының тілге тиек еткен мә селесі ретінде кү н тә ртібінде тұ рды. Сол тұ стағ ы қ алыптасқ ан дә стү р бойынша қ оғ ам дамуының кө рсеткіштері процентке шағ ылып, ол артығ ымен орындалды деп есеп беру дағ дығ а айналғ ан болатын. Міне, осындай даурық палы, дақ пыртты хабарлар беру қ азақ радиосының да жұ мысынан орын алады. Сондық тан кү йзелген халық ты «енді сол кү йреген қ ұ рылысты қ алпына келтірген соң қ алыпты ө мір сү ресің дер», - деп титық татқ ан иделогия тіпті дендей бастады. Толық қ анды социализмді орнатып, сонан соң «қ ой ү стіне бозторғ ай жұ мыртқ алағ ан заман орнайды, ол – «коммунизм», соғ ан жету ү шін халық шаруашылығ ының жоспарларын артығ ымен орындау қ ажет деген ұ ран тасталды. Жұ мыс уақ ытынан тыс сенбіліктер, жексенбіліктер ұ йымдастырылып, міндетті сегіз сағ аттан кейін қ алып жұ мыс істеу сияқ ты бү кілхалық тық қ озғ алыс басталып кетті. Енді партияның осы саясатын насихатттау барлық БАҚ -ында, оның ішінде радиода да белең алды.

1954 жылдың наурызынан бастап Орталық радиода ғ ылыми-кө пшілік хабарларды беру жолғ а қ ойылды. Бұ ның ө зі біркелкі «социализм, коммунизм» тақ ырыбындағ ы хабарларды тың даудан жалығ а бастағ ан тың дарманды бір серпілткендей болды. «Кү н планетасы», «Айда тіршілік бар ма?» деген сияқ ты хабарларғ а қ осымша медицина, биология, астрономия, химия т.б. ғ ылымдар жө нінде танымдық дү ниелер кө птеп беріле бастады. Қ оғ амдағ ы қ ұ былыстарды жан-жақ ты қ амтитын бағ дарлармалар ұ йымдастырылды.

Қ айта қ ұ ру мен жариялық радиосы (1985-1991 жж.). 1985 жылы БАҚ -тың даму кезең індегі ө згеріске толы жыл болды. М.С.Горбачевтің ү кімет басына келуіне байланысты қ айта қ ұ ру саясаты басталды. Қ оғ амда жариялылық басталып, халық демократияғ а бет бұ рды. Бұ л қ озғ алыс жылдар бойы қ алыптасқ ан тоталитарлық жү йеге, оның идеологиясына наразылық тан туындағ ан болатын. Бұ рынғ ы бір жү йеге мойынсұ нғ ан одақ тас мемлекеттер ыдырап, КПСС-тің қ ұ лауына ә кеп соқ ты. Бұ л ө згерістер алдымен БАҚ -ына ә сер етіп, тек қ ана социалистік қ оғ амның сойылын cоғ атын таеларадио жә не баспасө з еркіндік алуғ а ұ мтылыс жасай бастады. Дегенмен, бұ л тұ ста бү кілодақ тық радио компартияның ХХVII – съезінің шешімдерін насихаттаумен болды. Осы уақ ытқ а сай келген жастар мен студенттердің дү ниежү зілік ХII фестивалі, Стахановтық қ озғ алыстың 50 жылдығ ы жә не Қ азан тө ң керісінің 70 жылдығ ы тілге тиек болды.

Журналистерден жаң а қ оғ амдық сананы қ алыптастыру ү шін жұ мыс істеулері талап етілді. Жалғ ан ақ парат беру, асыра сілтеу, орынсыз мадақ тан гө рі кү нделікті, нақ ты проблемаларғ а кө ң іл бө лу жолғ а қ ойыла бастады. Осының ә серінен кейбір радиожанрларғ а деген сұ раныс азайды. Ә уе кең істігінде радиоочерк, радиокомпозиция, радиосуреттеме сияқ ты жанрлардан гө рі қ ысқ а ақ парат беруге бетбұ рыс басталды.

Журналистердің ө мір қ ұ былыстарын зерттеуге, талдау жасауғ а жә не ә леуметтік психологияғ а қ ызығ ушылық тары артты. Жаң а радиопішіндер пайда болды. Бағ дарламалар ақ паратты-музыкалық, ақ паратты-публицистикалық немесе музыкалық -ақ параттық болып бө лініп, тың дармандар сұ ранысын зерттеуге жете кө ң іл бө лінді. Тікелей эфир тә сілі кө бірек қ олданыла бастады. Бұ л тә сілдерді мемлекеттік радиолар да, мемлекеттік емес радиолар да қ олданды. Радиохабарларда мә дени, эстетикалық, адамдық тә рбие беруден гө рі жең іл музыка тың дау, кө ң іл кө терушілік сияқ ты бағ ыт бел алды. Радионың адамдарғ а азаматтық тә рбие беру, адамгершілік сенімдерін насихаттау сияқ ты негізгі функциясы назардан тыс қ алды.

Жаң а кезең радиосы (1991-2005 жж). Бұ л кезең де мемлекеттік радиолар саны азайып, керісінше форматты радиолар саны кө бейді. Бә секелес радиолар арасында тың дармандар аудиториясын кө бейту ү шін тартыс басталды. Адамдардың назарын аудару мақ сатында небір ә діс-тә сілдер жү зеге асырылды. Сол себептен де радиожурналистиканың жаң а пішіндері пайда болды. Форматты-коммерциялық арналардың саны Ресейде 1993 жылы 27 болса, 1994-те 33-ке кө терілді. Бір жылғ ы кө рсеткіштің айтарлық тай болуының ө зі радионың қ оғ амдағ ы рө лінің арта тү скендігін кө рсетеді. " Европа плюс Қ азақ стан", " Русское радио", " Авторадио" т.б. сияқ ты арналар қ анатын кең ге жайып, дү ниежү зіне таралды. Радио тың даудан соң ғ ы жылдардағ ы зерттеулер бойынша жер шарында Америка Қ ұ рама Штаттары алда тұ рғ ан кө рінеді. Олардың халқ ының 56 пайызы ақ паратты тек радиодан алады. Жан басына шақ қ анда кү ніне ә р адам 3 сағ ат 20 минуттан тың дайды екен. Ә рине, радионың ақ парат таратудағ ы мү мкіншілігі басқ а бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарына қ арағ анда жоғ ары. Ә рі тың дарман болғ ан оқ иғ а жайлы айқ ын пікірді радиожурналист аузынан естігісі келеді. Деректі оқ ып барып тү йіндегеннен гө рі тың дағ анның ә сері кү штірек екені тә жірибеде дә лелденген. Дү ниежү зінде кө птеген " ө ртті нү ктелерде" болып жатқ ан оқ иғ алардың аудиторияғ а нақ ты, шын, бояусыз, ә сірелеусіз жеткізілуі талап етіледі. Ө йткені, жалғ ан ақ парат берушілер кө бейді. Халық ө з талғ амына қ ажетті жайларды ғ ана тың дауғ а мә жбү р болды. Ал, бә секелестік жағ дайындағ ы радиолар ө з рейтингтерін тек боямасыз, бірінен-бірі асырып баяндау арқ ылы жинай алатындығ ы белгілі. Аудиторияны жаулаудың небір жолдары, тә сілдері қ арастырылуда. Тіпті жаң а радиоарна ашудың жолдарын ү йрететін " www. radiostation.ru" сайты да ашылды. Мұ ның ө зі кү ннен-кү нге радионың қ оғ амдағ ы қ ажеттілігінің артуынан деп тү сінген жө н.