MÜNDƏRİCAT

[20] Burada xı ş ı ltı deyildikdə Allahı n buyruqları nı yazan mə lə klə rin qə lə mlə rinin xı ş ı ltı sı qə sd edilir.

[21] Bu, Kə bə yə bitiş ik yarı mdairə ş ə klində hö rü lmü ş, hü ndü r olmayan divarla Kə bə nin arası ndakı yerdir. Bu yer Hicr və ya Hə tim adlanı r. Diqqə t edin! İ mam Buxari “Sə hih” ə sə rində “Yaradı lı ş ı n baş lanğ ı cı kitabı nda” nə ql etdiyi hə disdə: “Mə n Kə bə nin yanı nda ikə n...”, Zuhrinin Ə nə sdə n y, onun da Ə bu Zə rdə n y rə vayə t etdiyi hə disdə: “Mə n Mə kkə də ikə n evimin tavanı aç ı ldı...” deyilir, habelə Vaqidinin gə tirdiyi rə vayə tlə rdə Peyğ ə mbə rin r Ə bu Talibin evində n, Tə bə raninin rə vayə tində isə onun Ummu Haninin evində n meraca getdiyi xə bə r verilir. Bu rə vayə tlə ri cə m edib demə k olar ki: “Hə min vaxt Peyğ ə mbə r r Ummu Haninin evində imiş. Ummu Haninin evi isə Ə bu Talibin hə yə tində yerlə ş irmiş. Sonra evin tavanı aç ı lmı ş və Cə brail u gə lib Peyğ ə mbə ri r Kə bə nin yanı na aparmı ş dı r. O, Kə bə nin yanı nda uzanı b yarı oyaq-yarı yuxulu ikə n mə lə k onu mə scidin qapı sı nı n yanı na gə tirmiş və Buraqa mindirmiş dir”. “Fə th ə l-Bari” 11/216.

[22] Burada “Ü ç kiş i” deyildikdə Peyğ ə mbə r r, Hə mzə y və Cə fə r y nə zə rdə tutulur. Hə ­min vaxt Peyğ ə mbə r r onları n arası nda uzanmı ş dı.

[23] Burada Mə kkə də n bir mil aralı da yerlə ş ə n Ə zrə q vadisi nə zə rdə tutulur.

[24] “Yə hudilə r: “Ü zeyr Allahı n oğ ludur”– dedilə r. Xaç pə rə stlə r də: “Mə sih Allahı n oğ ludur” dedilə r. Bu onları n ağ ı zları ndan ç ı xan sö zlə rdir. Bu, daha ə vvə lki kafirlə rin sö zlə rinə oxş ayı r. Allah onları mə hv etsin! Gö r necə də haqdan dö ndə rilirlə r! ”. (ə t-Tovbə 30).

[25] O mö minlə r dü nyada ikə n Allaha itaə t edir, onun buyuruqları nı yerinə yetirir və qadağ an etdiyi ş eylə rdə n ç ə kinirdilə r, ü stə lik qohum-ə qrə baları ndan, habelə digə r yaxı n adamları ndan Allaha asi olan kimsə lə ri sevmirdilə r, onlara ehtiyacları olsa da belə, onlara yaxı nlı q vermir­dilə r. Uca Allah Quranda onları belə və sf edir: “ Allaha və Axirə t gü nü nə iman gə tirə n elə bir camaat tapa bilmə zsə n ki, onlar Allaha və Onun Elç isinə dü ş mə n olan­larla – ö z ataları, oğ ulları, qar­daş ları, qohum-ə qrə baları olsalar belə – dostluq etsinlə r. Allah onları n qə lbinə iman salmı ş və onları Ö z tə rə fində n bir ruhla də stə klə miş dir. Allah onları ağ acları altı ndan ç aylar axan Cə nnə t bağ ları na daxil edə cə kdir. Onlar orada ə bə di qalacaqlar. Allah onlardan razı dı r, onlar da Allahdan razı dı rlar. Onlar Allahı n firqə sidir. Hə qiqə tə n, mə hz Allahı n firqə si nicat tapanlardı r” (ə l-Mucadilə 22).

[26] Yə ni Allahı n isim və sifə tlə rinə dair Quran və Sü nnə də varid olan də lillə rdə n bildiklə ri və sflə rə uyğ un surə tdə gə lə cə k.

[27] Bu hə dislə rdə n gü man edilə bilə r ki, mü nafiqlə r də mö minlə rlə bə rabə r Uca Allahı gö rə ­cə klə r. Lakin bu fikir batil və ə sassı z bir fikirdir. Peyğ ə mbə rin r: “Axı rda bu ü mmə t, iç ində olan mü nafiq­lə rilə birlikdə qalacaqdı r” sö zü mü nafiqlə rin Allahı gö rə cə klə rinə də lalə t etmir. Ə ksinə, Quran və Sü nnə də varid olmuş də lillə rə ə sasə n, mö minlə rdə n baş qa heç kə s Allahı gö rmə yə cə kdir.

[28] Muhə mmə d Peyğ ə mbə rin r sə habə lə ri və ilk mü sə lman ilahiyyatç ı ları “Allah” sö zü nü n tə yin olduğ u iki sö z birlə ş mə si arası nda fə rq qoyardı lar: 1). sö z birlə ş mə sində tə yin edilə n sö z canlı ş ə xs olduqda və ya cansı z ə ş ya olduqda. Mə sə lə n, Beytullah (Allahı n Evi); Rə sulullah (Allahı n Elç isi); Abdul­lah (Allahı n qulu); Ruhul­lah (Allahı n Ru­hu). Bu və baş qa belə ifadə lə rdə tə yin olunan sö z Uca Allah tə rə fində n yaradı lmı ş ları bildirir. “Allahı n Ruhu” ifa­də si onu Allahı n yaratdı ğ ı nı və onun Ona mə xsus oldu­ğ unu bildirir. Bu adla Allahı n peyğ ə mbə ri İ sa u ç ağ ı rı lı r. Onu yaradan zaman Allah: “Ol! ”- deyə buyurmuş və o peyğ ə m­bə r də qeyb­də n yaranmı ş dı r. Eynilə bu qaydada Adə m u peyğ ə mbə rin də ruhu xə lq edilmiş dir. 2). sö z birlə ş mə sində tə yin olunan sö z keyfiyyə t bildirə ndə. Mə sə lə n: Elmullah (Allahı n elmi); Kə lamullah (Allahı n sö zü); Zatullah (Allahı n Ö zü). Bu və digə r belə ifadə lə r Uca Allaha xas olan ilahi keyfiy­yə tlə ri ə ks etdirir. “İ smə tini qoruyan Mə ryə mi də yada sal! Biz ona Ö z ruhu­muzdan Cə brail vasitə silə ü fü rdü k, onu və onun oğ lunu alə mlə rə bir mö ­cü zə etdik”. (ə l-Ə nbiya 91).

[29] Bu lə fz ravinin xə tası dı r. Belə ki, Peyğ ə mbə r r hə m ö zü nə, hə m də baş qaları na ruqya edə rdi, habelə hə m Cə brail u, hə m də Aiş ə O ona ruqya edə rdilə r, hə mç inin sə habə lə r də ruqya edə rdi.

[30] Burada sü də mə r oğ lan uş ağ ı nə zə rdə tutulur. Belə ki, onun sidiyinin bulaş dı ğ ı yerin tə ­mizlə nmə si ü ç ü n hə min yerə su sə pmə k kifayə tdir. Yemə k yeyə n kö rpə nin, habelə qı z uş ağ ı ­nı n sidiyinin bulaş dı ğ ı yeri isə yumaq vacibdir. Ə li İ bn Ə bu Talib y rə vayə t edir ki, Peyğ ə m­bə r r buyurdu: “Oğ ­lan uş ağ ı ­nı n sidiyinin ü stü nə su ç ilə nmə li, qı z uş ağ ı nı n sidiyi bulaş dı ğ ı yer isə yuyulmalı dı r”. Qə tadə y dedi: “Bu, yemə k yemə yə n kö rpə lə rə aiddir. Elə ki, yemə k yemə yə baş ladı lar, hə r ikisinin sidiyi yuyulmalı ­dı r”. “Musnə d İ mam Ə hmə d” 757, “Sunə n Ə bu Davud” 376, “Sunə n Tirmizi” 71, “Sü nə n Nə sai” 304. Kö rpə oğ lan uş a­ğ ı sü d ə mdiyi mü ddə tdə onun sidiyinin ü stü nə su sə pmə k bə s edir. Yemə k yemə yə baş ladı qda isə artı q onun yuyulması vacib olur.

[31] Pollyusiya – yuxuda ikə n sperma axı tmaqdı r.

[32] Qadı nla yaxı nlı q etdikdə n, habelə ş ə hvə t nə ticə sində mə ni ifraz etdikdə n sonrakı hal.

[33] Saa – ö lç ü vahididir və dö rd mudda bə rabə rdir. Bir mudd isə insanı n iki ovucuna bə rabə rdir ki, bu da yeddi yü z qrama bə rabə rdir. Sə mə rul-Mü stə tab 1/28.

[34] Hə rura – Kufə ş ə hə rinin yaxı nlı ğ ı nda yerlə ş ə n kə nddir. Ə li İ bn Ə bu Talibdə n y ü z dö ndə rib camaatdan ayrı lmı ş on iki min xə varic də mə hz bu kə nddə toplaş mı ş və camaata qarş ı ç ı xmı ş lar. Onlar belə hesab edirdilə r ki, heyzdə n tə mizlə nmiş qadı n heyz ə snası nda buraxdı ğ ı namazları nı yenidə n qı lmalı dı r.

[35] İ zar – qurş aqdan aş ağ ı bə də n ə zaları nı ö rtmə k ü ç ü n belə bağ lanı lan ö rtü k.

[36] Quranı n ə mri: “ ə n-Nə sr ” surə sində olan: “Rə bbini hə md ilə rə sbih et...” ayə sidir.

[37] Ə vali – Mə dinə nin ə trafı nda olan yaş ayı ş yerlə ri.

[38] Bir ö vqiyə 40 dirhə mə bə rabə rdir. Demə k, 5 ö vqiyə 200 dirhə mə bə rabə rdir. O dö vrü n 1 dirhə mi 0, 7 misqala, 200 dirhə mi 140 misqala – bu da 595 qram gü mü ş ə bə rabə rdir. Qı zı la gə lincə, onun miqdarı iyirmi dinar və bundan artı q olduqda onun qı rxda bir hissə si və ya 2, 5 % zə kat verilmə lidir. O dö vrü n 1 dinarı 4, 25 misqala, 20 dinarı 85 qram gı zı la bə rabə rdir. “Ş ə rh Zadul-Mü stə ğ na” 6/103-104.

[39] Sö hbə t sü bh namazı ndan qabaq qı lı nan iki rü kə t sü nnə t namazı ndan gedir.

[40] Zə ngulə - iki qonş u tonun tez tə krarı ndan ə mə lə gə lə n titrə k sə s. Digə r hə disdə Mü aviyə İ bn Qurra y bu hə disi rə vayə t etdikdə Ş ö bə ondan soruş muş dur ki: “Abdullah İ bn Mü ğ ə ffə l y zə ngulə ni necə vurardı? ”. Mü aviyə də bunu sə slə ndirib demiş dir: “ə -ə -ə ” ü ç kə rə.” Sə hih Buxari 7540, Alimlə r Peyğ ə mbə rin r Quran oxuyarkə n ə sla zə ngulə vurmadı ğ ı nı, bu hə disdə isə, də və nin ü stü ndə olduğ undan avazla oxuduğ u ayə lə rin bu cü r sə slə ndiyini demiş lə r.

[41] Buas – Mə dinə nin yaxı nlı ğ ı nda olan yer adı dı r. Hə min yerdə Ovs və Xə zrə c qə bilə lə ri arası nda dö ­yü ş olmuş və bu dö yü ş də ovslular qə lə bə qazanmı ş lar.

[42] Saibə - ardı cı l olaraq on diş i də və balalayan və buna gö rə ə rə b bü tpə rə stlə ri tə rə fində n sitayiş edilə n diş i də və. Bü tpə rə stlə r onu sə rbə st buraxı r, onu min­mir, onunla yü k daş ı mı r, yununu qı rxmı r və sü dü nü də ancaq qonağ a verə rdilə r. Bu pis adə ti isə ə rə blə r arası nda ilk də fə Amr İ bn Lü hey də b salmı ş dir.

[43] Bir ö vqiyə 40 dirhə mə bə rabə rdir. Demə k, 5 ö vqiyə 200 dirhə mə bə rabə rdir. O dö vrü n 1 dirhə mi 0, 7 misqala, 200 dirhə mi 140 misqala – bu da 595 qram gü mü ş ə bə rabə rdir. Qı zı la gə lincə, onun miqdarı iyirmi dinar və bundan artı q olduqda onun qı rxda bir hissə si və ya 2, 5 % zə kat verilmə lidir. O dö vrü n 1 dinarı 4, 25 misqala, 20 dinarı 85 qram gı zı la bə rabə rdir. “Ş ə rh Zadul Mü stə ğ na” 6/103-104.

[44] Bir və sq 60 saaya, bir saa isə 2, 40 kiloqrama buğ daya bə rabə rdir. “Ş ə rh Zadul Mü stə ğ na” 6/104, Demə k, 5 və sq 300 saaya, bu da 720 kiloqrama buğ daya bə rabə rdir.

[45] Burada Peyğ ə mbə rin r Allahla yanaş ı ö zü nü də xatı rlatması ona gö rə idi ki, o, İ bn Cə milin İ slam dininə daxil olması na sə bə bkar olmuş və elə bu sə bə bdə n də ibn Cə mil Allahı n izni ilə var­lanmı ş dı r.

[46] Və qf – mal və mü lkü Allah yolunda dini mə qsə dlə r ü ç ü n ayı rı b tə xsis etmə k demə kdir.

[47] Saa – ö lç ü vahididir və dö rd mudda bə rabə rdir. Bir mudd isə insanı n iki ovucuna bə rabə rdir ki, bu da yeddi yü z qrama bə rabə rdir. “Sə mə rul Mü stə tab” 1/28.

[48] Burada cü bbə nin ə tə yinin yerlə sü rü nmə si və sahibinin gü nahları nı ö rt-basdı r etmə si nə zə rdə tutulur.

[49] İ mam Ə hmə d 8/51.

[50] Ə bva Mə dinə nin cə nub-qə rbində, Mə kkə yolunun ü stü ndə yerlə ş ə n ş ə hə rdir. Və ddan isə Ə bvanı n yaxı nlı ğ ı ndakı bir yerdir.

[51] İ slamaqə də rki dö vrdə bə zi ə rə b qə bilə lə ri, o cü mlə də n də qureyş qə bilə si “ə hmə si” – yə ni ima­nı nda və ə qidə sində sə mimi olanlardan sayı lı rdı lar. Onları n ə qidə sinə gö rə, Ə rə fatda durmaq vacib sayı lmı rdı.

[52] Hə disin izahı nda deyilir ki, burada “bə zilə ri” deyildikdə Ö mə r y və Osman y nə zə rdə tutulur. Belə ki, onlar “tə mə ttu” hə ccini Sü nnə də n hesab etmirdilə r deyə, camaata “qiran” hə ccini yerinə yetirmə yi mə slə hə t bilirdilə r.

[53] Bunu ona gö rə edirdilə r ki, uzun saç lar ziyarə t edə n adama maneə olması n, habelə onu bit, birə, taxtabiti, gə nə və baş qa bu kimi hə ş ə ratlardan qorusun.

[54] Sö hbə t mə kkə lilə rin karvanları na edilə n basqı ndan gedir.

[55] Hazı rkı gü ndə hə min yerə yaş ı l iş ı qlardan niş anlar qoyulmuş dur ki, hacı lar Sə fa və Mə rvə ni sə y edə rkə n o yerdə n qaç a-qaç a keç sinlə r.

[56] Divar deyildikdə Kə bə nin yanı nda yerlə ş ə n yarı mdairə vi ş ə killi, hü ndü r olmayan divar nə zə r­də tutulur.

[57] Bu hə disin ə vvə li belə dir: Peyğ ə mbə r r buyurdu: «Ey insanlar! Allah ü zə rinizə Hə cc etmə yi fə rz qı ldı, artı q siz də Hə cc edin». Bir nə fə r: «Ey Allahı n Rə sulu, hə r il Hə cc edə k?» Peyğ ə mbə r r susdu. Hə min ş ə xs sualı nı bir neç ə də fə tə krarladı. Peyğ ə mbə r: «Ə gə r mə n hə desə m, sizə hə r il Hə cc etmə k vacib olardı. Sizin də buna gü cü nü z ç atmazdı …».

[58] Bu adam bir zamanlar İ slam dinini qə bul etmiş, sonra da Peyğ ə mbə r r onu ə nsardan olan iki ə shabə ilə birlikdə zə kat yı ğ mağ a gö ndə rmiş dir. Lakin o, naxə lə flik edib ə shabə ni ö ldü rmü ş və dinində n dö nə rə k kü frə qayı tmı ş dı r. Bundan ə lavə onun oxuyan iki kə nizi var imiş ki, bu kə nizlə r ö z mahnı ları ilə Peyğ ə m­bə ri r ə lə sa­lı rlarmı ş. Elə bu sə bə bdə n də Peyğ ə mbə r r onu və onun kə nizlə rini ö ldü rmə yi ə mr etmiş dir.

[59] Siğ ə - mü və qqə ti nikah. İ slamaqə də rki dö vrdə bu nikah nö vü ə rə blə r arası nda yayı lmı ş dı. La­kin hə disdə n gö rü ndü yü kimi Peyğ ə mbə r r bunu haram buyurmuş dur.

[60] Ş iğ ar - Bu, İ slamaqə də rki dö vrdə Ə rə bistanda yayı lmı ş batil nikah nö vü dü r. Bu nikahda iki kiş i ö z qı zları nı bir-birinə qoyduqları ş ə rtə ə sasə n, mehrsiz ə rə verirlə r. Ş ə rt isə belə dir ki, onlardan biri digə rinə: “Mə n sə ­nə ö z qı zı mı ə rə verirə m, bir ş ə rtlə ki, sə n də mə nə ö z qı zı nı verə sə n” və ya “Mə n sə nə ö z bacı mı ə rə verirə m, bir ş ə rtlə ki, sə n də mə nə ö z bacı nı verə sə n” və s. Bü tü n bunlar İ slam dini gə ldikdə n sonra qadağ an edilmiş dir

[61] Deyikli: uş aqlı qdan adaxlanmı ş qı z ya oğ lan.

[62] Xeybə r fə th edilə nə qə də r Sə fiyyə O Nə dir qə bilə sinin baş ç ı ları ndan birinin – Kinanə İ bn Ə bu Hukeykin hə yat yoldaş ı olmuş du.

[63] Ə zl etmə k, ə slində, iş də n, və zifə də n gö tü rmə k, ç ı xarmaq demə kdir. Lakin hə disdə ə zl etmə k deyil­dikdə, cinsi ə laqə ə snası nda kiş i toxumaları nı n bilə rə kdə n qadı nı n rə hminə dü ş mə sinin qarş ı sı nı almaq nə zə rdə tutulur. Ə shabə lə r belə etmə k istə yirdilə r ki, kə nizlə r onlardan hamilə qal­ması nlar.

[64] Zahiri gö rü nü ş də n bir adamı n baş qa birisinə doğ ma və ya qohum olduğ unu tə yin etmə yi bacaran adam.

[65] Vaxtı ilə Allah İ srail oğ ulları na buyurmuş dur ki, yemə k hazı rladı qda ancaq tə zə ə tdə n istifadə etsinlə r. Lakin onlar buna mə hə l qoymayı b ə ti saxlamağ a baş ladı lar.

[66] Bə ş ə riyyə tin anası sayı lan Hə vva Cə nnə tdə ikə n Adə mi dilə tutub onu qadağ an olmuş ağ acı n meyvə sində n də rmə yə tə ş viq etmiş, belə liklə də, ona xə yanə t etmiş dir.

[67] Burada Urfut ağ acı nı n gö vdə sində n axan yapı ş qanabə nzə r yarı mş ə ffaf qatı maye qə sd edilir.

[68] “Burada “kustu ə zfar” deyildikdə buxur nə zə rdə tutulur. Buxur, yandı rı ldı qda ə tir saç an qatrandı r.

[69] Ə gə r bir adamı n ş ə rikli kö lə si varsa və bu kö lə ni azad etmə k istə yirsə, onda hə min adam ö z payı na dü ş ə n hissə ni azad etmə klə yanaş ı digə r yarı sı na gö rə ö z malı ndan gö tü rü b ş ə rikinin haqqı nı ö də mə lidir. Yə ni ş ə riki ilə birlikdə kö lə ni qiymə tlə ndirmə li və də yə rin yarı sı nı ş ə rikinə ö də mə lidir ki, kö lə ni azad edə bilsin. Pulu olmadı ğ ı tə qdirdə isə kö lə ni gü cü ç atdı ğ ı iş lə rdə iş lə dib ə və zində aldı ğ ı pulu ş ə rikinə ö də ­mə klə onu tam ş ə kildə azad etmə lidir.

[70] Peyğ ə mbə r r kə ndlə rdə n və ya baş qa mə mlə kə tlə rdə n ş ə hə rə mal gə tirə n kə ndlilə ri və tacirlə ri ş ə hə rin kə narı nda qarş ı lamağ ı ona gö rə qadağ an etmiş dir ki, yerli sakinlə r onları aldatması n. Ç ü nki fı rı ldaqç ı və mö htə kir alverç ilə r onları n bazar qiymə tlə rində n xə bə rsiz olduğ undan istifadə edə rə k malı n hamı sı nı ucuz qiymə tə onlardan alı b bazar ə hlinə istə diklə ri baha qiymə tə satı rdı lar.

[71] Ticarə t iş lə rində mü ə yyə n faiz almaq ş ə rtilə vasitə ç ilik etmə k.

[72] Ə rə bcə buna “ə riyyə ” və ya “ə raya” deyilir. Gə lin mü badilə nin bu nö vü nü daha yaxş ı baş a dü ş mə k ü ç ü n alimlə rdə n birinin ç ə kdiyi mə sə lə nə zə r salaq. Alim demiş dir: “Deyə k ki, bir adamı n keç ə n ildə n qalmı ş qurudulmuş xurmaları var, ö zü nü n də tə zə xurma almağ a bir dirhə m də olsun belə pulu yoxdur və bu adam hamı kimi tə zə xurmadan dadmaq istə yir. Belə olduğ u halda ş ə riə t ona, novbar meyvə yə tamarzı qalması n deyə quru xurma verib ə və zində tə zə xurma almağ a rü sxə t vermiş dir ki, buna da “ə raya” deyilir. Ö zü ndə qurudulmuş xurmalardan baş qa bir ş eyi olmayan hə min kası b adam xurma bağ ı na gə lib quru xurmalarla ağ acdakı tə zə xurmaları də yiş dirə bilə r. Lakin qeyd etmə k lazı mdı r ki, bü tü n bunlar ancaq aş ağ ı dakı ş ə rtlə r olduğ u tə qdirdə tə tbiq oluna bilə r: – mü badilə etmə k istə yə n kası b adamı n tə zə xurma almaq ü ç ü n ö zü ndə olan quru xurmalardan baş qa ə lində heç bir və saiti olması n – mü badilə olunan xurmaları n ç ə kisi beş və sqdə n artı q olması n (bir və sq 60 saaya, bir saa isə 2, 40 kiloqrama bə rabə rdir “Ş ə rh Zadul Mü stə ğ na” 6/104) – xurmalardan baş ı ç ı xan mahir bir bağ ban ç ağ ı rtdı rı b mü badilə olunan tə zə xurmaları n quruduqdan sonra tə xminə n neç ə saa olacağ ı nı tə yin etmə k – kası bı n, hə qiqə tə n də, tə zə xurmaya ehtiyacı olsun və bununla baş qa mə qsə d gü dmə sin – tə zə xurmalar ağ acdan də rilmə miş olsun”. “Zadul Mü stə qna 8/408.

[73] İ carə yə gö tü rü lmü ş torpaqdan yı ğ ı lan mə hsulun bir hissə sini icarə haqqı olaraq torpaq sahibinə vermə k.

[74] Teyma – Ə rə b yarı madası nı n ş imalı nda yerlə ş ə n ə razi; Ə riyha – Ş am ş ə hə rlə rində n biri.

[75] Bu o demə kdir ki, ə gə r su quyusunun ə trafı nda otlaq varsa və orada bu quyudan baş qa heç bir qu­yu yoxdursa, quyu sahibi orada otlayan qoyunları n su iç mə sinə mane olmamalı dı r. Ç ü nki ə gə r qoyunlar doyunca otladı qdan sonra su iç mə sə lə r, otlamağ a davam edə bilmə yə cə k və belə olduğ u tə qdirdə ç oban­lar mə cbur qalı b baş qa su hö vzə lə ri axtaracaqlar. Buradan da belə nə ticə ç ı xı r ki, onları n su iç mə sinə mane ol­maq, elə onları n otlaqda otlaması na mane olmaq demə kdir. Bunu etmə k isə qadağ andı r.

[76] Mü alicə mə qsə dilə baş, kü rə k və bə də nin baş qa nahiyə lə rində n qan almaq ü ç ü n iş lə dilə n buynuz­ş ə killi alə t.

[77] Az verib ç ox almayı n, yaxud ə ksinə, ç ox verib az almayı n.

[78] Bununla Peyğ ə mbə r r qı zı lı n və gü mü ş ü n nisyə olaraq alı nması nı və ya satı lması nı qadağ an etmiş ­dir. Bu mü badilə yalnı z ə lbə ə l olmalı dı r.

[79] Qeyd etmə k lazı mdı r ki, burada dinar və dirhə m deyildikdə, bunları n də yə rində n baş qa ç ə kisi də nə zə rdə tutulur. Yə ni hə min ç ə kidə olan malları də yiş dirmə k olar.

[80] Bu ancaq eyni cinsdə n olan malları n mü badilə sinə aiddir.

[81] Bax: “ə n-Nisa” surə si, 11, 12 və 176.

[82] Bu, islamaqə də rki dö vrdə ə rə blə r arası nda yayı lmı ş hə diyyə ü slubudur. “Umra” belə idi ki, bir nə fə r baş qa birisinə ö mü rlü k olaraq bir mü lkü hə diyyə edə rdi və ə gə r bu adam ö lü rdü sə, hə diyyə yenidə n sahibinə qaytarı lı rdı. “Ruqbə ” də belə idi ki, bir nə fə r baş qa birisinə hə diyyə etmə k istə dikdə deyə rdi: “Mə n bu evi sə nə ö mü rlü k hə diyyə edirə m. Ə gə r mə n birinci ö lsə m, ev sə nin olsun, yox ə gə r sə n mə ndə n ə vvə l ö lsə n, ev yenidə n mə nim olacaq.” Tə rə flə rdə n hə r biri digə rinin ö lü mü nü gö zlə diyinə gö rə bu nö v hə diyyə qadağ an edilmiş dir.

[83] Burada Peyğ ə mbə r r Allaha dua edir ki, ə shabə lə rini Mə kkə də sakin etmə yib sağ -salamat Mə dinə yə qaytarsı n.

[84] Yə ni yazdı rmaq ü ç ü n.

[85] Yə ni qə lbində ki iman mö hkə mlə ndikcə bu mə hə bbə t də artacaq və axı rda o nifrə tdə n ə sə r-ə lamə t qalmayacaqdı r.

[86] Peyğ ə mbə r r buyurdu: “Mə nimlə ü mmə timin mə sə li od qaladı qdan sonra hə ş ə ratları və pə rvanə lə ri hə min oddan uzaqlaş dı ­ran kimsə nin mə sə linə bə nzə yir. Mə n sizin qurş ağ ı nı zdan tutub kə nara ç ə kirə m, siz isə ö zü nü zü oda atı rsı nı z”. Muslim.

[87] Ç aydan, arxdan və s.-də n su gö tü rü lə n, habelə mal-qaranı n su iç diklə ri dayaz yer.

[88] Bununla ş ə riə t mü sə lman ə mirlə rinə mə slə hə t bildiklə ri yerlə rdə sə rhə d ç ə kmə yə izn vermiş dir.

[89] Muhə mmə d peyğ ə mbə rə r qə də r gə lib getmiş peyğ ə mbə rlə r dö yü ş lə rdə qə nimə t ə lə keç irdikdə onu bir yerə toplayar, sonra da Allah gö ydə n od nazil edib hə min qə nimə tlə ri yandı rardı. Bu da onu bildirə rdi ki, artı q onları n Allah yolunda verdiyi qurbanlar qə bul edilmiş və qə nimə tlə rdə n heç bir ş ey mə nimsə ­nilmə miş dir. Onu da qeyd etmə k lazı mdı r ki, qə nimə tlə rə yiyə lə nmə k ancaq Muhə mmə d r ü mmə tinə mə xsus edilmiş dir.

[90] Hudeybiyyə – Mə kkə nin 16 kilometrliyində Ciddə yə gedə n yolda yerlə ş ə n yer. Hicri tarixin 6-cı ilində ora­da Muhə mmə d Peyğ ə mbə rlə r mü sə l­manları ş ə hə rə buraxmayan və onları ü mrə ziyarə ti etmə yə qoymayan mə kkə lilə r arası nda sü lh mü qavilə si bağ lanmı ş dı.

[91] İ liya – Qü ds.

[92] Dihya İ bn Xə lifə ə l-Kə lbi  ə shabə dir.

[93] Mə dinə ilə Də mə ş q arası nda yerlə ş ə n ş ə hə rdir. Hal-hazı rda Suriyanı n ə razisində yerlə ş ir.

[94] Adı Haris İ bn Ə bu Ş ə mr ə l-Ğ ə ssanidir.

[95] Bu, o zamanlar hə lə İ slam dinini qə bul etmə miş Adiy ibn Hatim  idi.

[96] Burada Ə bu Sü fyan y Peyğ ə mbə ri r qə sd edir. Ə bu Kə bş ə Peyğ ə mbə rin r baba­ları ndan birinin adı dı r.

[97] Ə rə blə r rumluları belə ç ağ ı rardı lar.

[98] Ə rə bcə bostan gö zə tç isi demə kdir.

[99] Mü sə lmanlarda və yə hudilə rdə yetkinlik yaş ı na ç atmamı ş oğ lan uş aqları nı n kiş ilik ə zası nı n də ri his­sə ­sinin kə sil­mə ­sində n ibarə t ə mə liyyat.

[100] Hazı rda Suriyanı n ə razisində yerlə ş ir.

[101] Sö hbə t mə kkə lilə rin karvanları na edilə n basqı ndan gedir.

[102] Nə və vi demiş dir: “Bu, ibrə tamiz bir mə sə ldir. Belə ki, mö minin tə kliyə ç ə kilib (Allaha ibadə t et­mə klə mə ş ğ ul olub heç nə yə və heç kə sə qarı ş mamağ ı), “dağ də rə sində ” – insanlardan uzaq dü ş mü ş bir ada­mı n halı na bə nzə yir.” İ bn Hə cə r demiş dir: “Bu hə dis tə kliyə ç ə kilmə yin fə zilə tinə də lalə t edir. Ç ü nki be­lə olduqda adam qeybə tdə n, boş boğ azlı qdan və baş qa bu kimi bihudə iş lə rdə n uzaq olur. Lakin qeyd et­mə k lazı mdı r ki, – mü sə lmanlar arası na fitnə dü ş dü yü vaxt istisna olmaqla – heç bir zamanda və heç bir hal­da camaatdan ayrı lmaq olmaz.”

[103] Hicrə t – tə rk etmə k demə kdir. Kü fr ö lkə sində n İ slam yurduna kö ç mə k. Hə mç inin Allahı n qadağ aları nı tə rk etmə k-də hicrə t adlanı r.

[104] Zopa ilə vurulub ö ldü rü lə n heyvana və qiz deyilir. Belə heyvanı n ə tini yemə k haram buyurulmuş dur. Uca Allah buyurur: “Leş, qan, donuz ə ti, Allahdan baş qa­sı nı n adı ilə kə silmiş, boğ ulmuş, dö yü lü b ö ldü rü lmü ş, hü ndü r bir yerdə n yı xı lı b gə bə rmiş, buynuzlanı b ö ldü rü lmü ş, yı rtı cı heyvan tə rə fində n parç alanı b yeyil­miş, – ö lmə miş kə sdiklə riniz istisnadı r, dik qoyulmuş daş lar (bü tlə r və s.) ü zə rində kə silmiş heyvanlar və fal oxları ilə qismə t axtarmanı z sizə haram edildi...” “ə l-Maidə ” 3.