Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Нахв (грамматика) 13 страница






Қ ағ ида: Егер мабний болатын исми замир жә не исми ишара музафин илайһ идің рө лін ойнаса, олар жазуда (лафзий) емес, ойда (хукман) мажрур болады. Мысалы:

ك ِ ت َ ا ب ُ ه ُ ؛ ك ِ ت َ ا ب ُ ك َ ؛ ك ِ ت َ ا ب ِ ي ؛ ك ِ ت َ ا ب ُ ه َ ذ َ ا ؛ ك ِ ت َ ا ب ُ ه َ ذ ِ ه ِ ؛ ك ِ ت َ ا ب ُ ه َ ؤ ُ ل ا َ ء ِ.

Қ ағ ида: Музаф рө лін ойнайтын зат есімдерге еш уақ ытта « ا ل » қ осылмайды. Мысалы , ب َ ا ب ُ ا ل ْ م َ د ْ ر َ س َ ة ِ ؛ ك ِ ت َ ا ب ُ ز َ ي ْ د ٍ деп айтуғ а болады,

алайда ا ل ْ ب َ ا ب ُ ا ل ْ م َ د ْ ر َ س َ ة ِ; ا ل ْ ك ِ ت َ ا ب ُ ز َ ي ْ د ٍ деп қ олдануғ а болмайды.

غ َ ي ْ ر ُ сө зі ғ ана бұ л ережеге бағ ынбайды, ө йткені оның белгісіздігі ө те айқ ын, оны белгілі ету ү шін музаф болса да « ا ل » қ осылады. Мысалы:

ا ل ْ غ َ ي ْ ر ُ ا ل ْ م َ ق ْ ب ُ و ل ِ ؛ ا ل ْ غ َ ي ْ ر ُ ا ل ْ م َ ش ْ ه ُ و ر ِ.

Қ ағ ида: Музаф рө лін ойнайтын зат есімдер ешқ ашан танвинді болмайды. Мысалы,

деп айтуғ а болмайды. ب َ ا ب ٌ ا ل ْ م َ د ْ ر َ س َ ة ِ ؛ ك ِ ت َ ا ب ٌ ز َ ي ْ د ٍ

ت ت ا ب ع إ ض ا ف ا ت

Кейде бірнеше музаф бірінен соң бірі келеді, яғ ни бірнеше зат есім бір-біріне музаф болады. Мысалы:

خ َ ا د ِ م ُ ب َ ك ْ ر ٍ ؛ ي َ د ُ خ َ ا د ِ م ِ ب َ ك ْ ر ٍ ؛ إ ِ ص ْ ب َ ع ُ ي َ د ِ خ َ ا د ِ م ِ ب َ ك ْ ر ٍ ؛ ظ ُ ف ْ ر ُ إ ِ ص ْ ب َ ع ِ ي َ د ِ خ َ ا د ِ م ِ ب َ ك ْ ر ٍ.

Музафтың бірінен соң бірі келуі фасахат (дұ рыс сө йлеу) ү шін онша қ ұ птарлық нә рсе емес. Кейде екі зат есім басқ а бір зат есімге музаф болады. Мысалы:

ك ِ ت َ ا ب ُ و َ ق َ ل َ م ُ ب َ ك ْ ر ٍ

Бұ л негізінде:

ك ِ ت َ ا ب ُ ب َ ك ْ ر ٍ و َ ق َ ل َ م ُ ب َ ك ْ ر ٍ

Кейде музареъи масдарий сө йлем музафин илайһ и болады. Мысалы:

) ز َ م َ ا ن َ (أ َ ن ْ ي َ س ِ ي ر َ) ؛ ج َ و َ ا ز ُ (أ َ ن ْ ي َ أ ْ ك ُ ل َ) ؛ ح ِ ي ن َ (أ َ ن ْ ي َ ش ْ ر َ ع َ.

ص ف ت.§ -47

Аслды анық тайтын фаръ сифат (анық тауыш) деп аталады. Мысалы:

ا ل ر ّ َ ج ُ ل ُ ا ل ْ ع َ ا ق ِ ل ُ ؛ ا ل إ ِ ن ْ س َ ا ن ُ ا ل ْ ك َ ا م ِ ل ُ ؛ ا ل ْ ك ِ ت َ ا ب ُ ا ل ْ ك َ ب ِ ي ر ُ ؛ ا ل ْ ق َ ل َ م ُ ا ل ط ّ َ و ِ ي ل ُ.

Сифаттың аслы мавсуф (анық талушы сө з) деп аталады. Мавсуф пен сифаттың тіркесі таркиб тафсифий деп аталады. Сифат қ андай? қ ай? деген сұ рақ тарғ а жауап береді. Қ азақ тіліне (жә не орыс тіліне) аударғ анда, алдымен сифат, содан соң мавсуф аударылады.

ق و ا ع د ص ف ا ت

Қ ағ ида: Сифат тегі (ер тегі жә не ә йел тегі) жағ ынан мавсуфқ а бағ ынады. Мысалы:

ا ل ر ّ َ ج ُ ل ُ ا ل ْ ع َ ا ق ِ ل ُ ؛ ا ل ْ م َ ر ْ أ َ ة ُ ا ل ْ ع َ ا ق ِ ل َ ة ُ ؛ ا ل ْ ك ِ ت َ ا ب ُ ا ل ْ ك َ ب ِ ي ر ُ ؛ ا ل ص ّ َ ح ِ ي ف َ ة ُ ا ل ْ ك َ ب ِ ي ر َ ة ُ.

Қ ағ ида: Сифат тү рі (жекеше, екілік, кө пше) жағ ынан да мавсуфқ а бағ ынады. Мысалы:

ا ل ر ّ َ ج ُ ل ُ ا ل ْ ع َ ا ق ِ ل ُ ؛ ا ل ر ّ َ ج ُ ل ا َ ن ِ ا ل ْ ع َ ا ق ِ ل ا َ ن ِ ؛ ا ل ر ّ ِ ج َ ا ل ُ ا ل ْ ع ُ ق َ ل ا َ ء ُ ؛ ا ل ْ م ُ س ْ ل ِ م ُ و ن َ ا ل ْ ع َ ا ق ِ ل ُ و ن َ ؛

ا ل ْ م َ ر ْ أ َ ة ُ ا ل ْ ع َ ا ق ِ ل َ ة ُ ؛ ا ل ْ م َ ر ْ أ َ ت َ ا ن ِ ا ل ْ ع َ ا ق ِ ل َ ت َ ا ن ِ ؛ ا ل ن ّ ِ س َ ا ء ُ ا ل ْ ع َ ا ق ِ ل ا َ ت ُ ؛ ا ل ْ م َ س ْ ل ِ م َ ا ت ُ ا ل ْ ع َ ا ق ِ ل ا َ ت ُ.

Қ ағ ида: Кө пше тү рдегі а дамнан басқ а зат есімдердің сифаты ә йел тегі жекеше тү рде кездеседі. Мысалы:

ا ل أ َ ش ْ ج َ ا ر ُ ا ل ط ّ َ و ِ ي ل َ ة ُ ؛ ا ل أ َ ف ْ ر َ ا س ُ ا ل س ّ َ ا ئ ِ م َ ة ُ ؛ ا ل ْ ح َ ي ْ و َ ا ن َ ا ت ُ ا ل ص ّ َ غ ِ ي ر َ ة ُ ؛ ا ل ْ ع ُ ل ُ و م ُ ا ل إ ِ س ْ ل ا َ م ِ ي ّ َ ة ُ ؛ ا ل ْ ف ُ ن ُ و ن ُ ا ل ْ ج َ د ِ ي د َ ة ُ ؛ ا ل ْ ك ُ ت ُ ب ُ ا ل ْ م ُ ف ِ ي د َ ة ُ ؛ ا َ ل أ َ خ ْ ل ا َ ق ُ ا ل ْ ح َ س َ ن َ ة ُ.

Қ ағ ида: Сондай-ақ белгілілік (маърифа) те, жә не белгісіздік (накра) те сифат мавсуфқ а бағ ынады. Мысалы:

ا ل ر ّ َ ج ُ ل ُ ا ل ْ ع َ ا ق ِ ل ُ ؛ ا ل ْ ع ِ ل ْ م ُ ا ل ن ّ َ ا ف ِ ع ُ ؛ ا ل ْ ك ِ ت َ ا ب ُ ا ل ْ ك َ ب ِ ي ر ُ ؛ ا ل ْ م َ د ْ ر َ س َ ة ُ ا ل ْ ج َ د ِ ي د َ ة ُ *

ر َ ج ُ ل ٌ ع َ ا ق ِ ل ٌ ؛ ع ِ ل ْ م ٌ ن َ ا ف ِ ع ٌ ؛ ك ِ ت َ ا ب ٌ ك َ ب ِ ي ر ٌ ؛ م َ د ْ ر َ س َ ة ٌ ج َ د ِ ي د َ ة ٌ *

Қ ағ ида: Анық тауыш та марфуъ, мансуб жә не мажрур жағ дайлаоында анық талушы сө зге бағ ынады. Мысалы:

ا ل ْ م ُ س ْ ل ِ م ُ ا ل ْ ع َ ا ق ِ ل ُ ؛ ا ل ْ م ُ س ْ ل ِ م َ ا ن ِ ا ل ْ ع َ ا ق ِ ل ا َ ن ِ ؛ ا ل ْ م ُ س ْ ل ِ م ُ و ن َ ا ل ْ ع َ ا ق ِ ل ُ و ن َ *

ا ل ْ م ُ س ْ ل ِ م َ ا ل ْ ع َ ا ق ِ ل َ ؛ ا ل ْ م ُ س ْ ل ِ م َ ي ْ ن ِ ا ل ْ ع َ ا ق ِ ل َ ي ْ ن ِ ؛ ا ل ْ م ُ س ْ ل ِ م ِ ي ن َ ا ل ْ ع َ ا ق ِ ل ِ ي ن َ *

ا ل ْ م ُ س ْ ل ِ م ِ ا ل ْ ع َ ا ق ِ ل ِ ؛ ا ل ْ م ُ س ْ ل ِ م َ ي ْ ن ِ ا ل ْ ع َ ا ق ِ ل َ ي ْ ن ِ ؛ ا ل ْ م ُ س ْ ل ِ م ِ ي ن َ ا ل ْ ع َ ا ق ِ ل ِ ي ن َ *

Сө йлемде мавсуф пен сифат арасында 10 сә йкестік болуы керек: ер тегі мен ә йел тегінде, жекеше, екілік жә не кө пше тү рлерде, белгілілік пен белгісіздікте, марфуъ, менсуб, мажрурде.

Ә детте исми ишара бір ғ ана анық тауышы болып, мавсуф рө лін ойнайды:

ه َ ذ َ ا ا ل ْ خ َ ا د ِ م ُ ؛ ه َ ذ َ ا ن ِ ا ل ْ خ َ ا د ِ م َ ا ن ِ ؛ ه َ ؤ ُ ل ا َ ء ِ ا ل ْ خ ُ د ّ َ ا م ُ *

ه َ ذ ِ ه ِ ا ل ْ خ َ ا د ِ م َ ة ُ ؛ ه َ ا ت َ ا ن ِ ا ل ْ خ َ ا د ِ م َ ت َ ا ن ِ ؛ ه َ ؤ ُ ل ا َ ء ِ ا ل ْ خ َ ا د ِ م َ ا ت ُ *

ت أ ك ي د.§ -48

Асл туралы қ андай да бір кү манды тарқ ату ү шін жұ мсалатын фаръ, таъкид (кү шейту) деп аталады. Мысалы, أ َ م َ ر َ ن ِ ي َ ا ل أ ُ س ْ ت َ ا ذ ُ ن َ ف ْ س ُ ه ُ деген сө йлемде ن َ ف ْ س ُ ه ُ сө зі ә мір етуші тек қ ана ұ стаз ғ ана ма деген кү мә нды тарқ ату ү шін айтылғ ан. упомянуто для того чтобы развеять сомнение о том, является ли приказчиком один лишь учитель. Таъкидтың аслы муаккад деп аталады. Таъкид ү шін қ олданылатын сө здер жетеу:

ن َ ف ْ س ُ ه ُ ؛ ع َ ي ْ ن ُ ه ُ ؛ ك ِ ل ا َ ه ُ م َ ا ؛ ك ِ ل ْ ت َ ا ه ُ م َ ا ؛ ك ُ ل ّ ُ ه ُ ؛ ج َ م ِ ي ع ُ ه ُ ؛ أ َ ج ْ م َ ع ُ.

Мысалдары:

ا ل أ ُ س ْ ت َ ا ذ ُ ن َ ف ْ س ُ ه ُ ؛ ا ل ْ م ُ ع َ ل ّ ِ م ُ ع َ ي ْ ن ُ ه ُ ؛ ا ل ر ّ َ ج ُ ل ا َ ن ِ ك ِ ل ا َ ه ُ م َ ا ؛ ا ل ْ م َ ر ْ أ َ ت َ ا ن ِ ك ِ ل ْ ت َ ا ه ُ م َ ا ؛ ا ل ر ّ ُ م ّ َ ا ن ُ ك ُ ل ّ ُ ه ُ ؛ ا ل ر ّ ُ م ّ َ ا ن ُ ج َ م ِ ي ع ُ ه ُ ؛ ا ل ر ّ ُ م ّ َ ا ن ُ أ َ ج ْ م َ ع ُ.

ق و ا ع د ت أ ك ي د ا ت

Қ ағ ида: Слова أ َ ج ْ م َ ع ُ ؛ ع َ ي ْ ن ُ ه ُ ؛ ن َ ف ْ س ُ ه ُ сө здері тү р (жекеше, екілік, кө пше) жағ ынан ө з муаккадына бағ ынады. Мысалы:

ا ل أ ُ س ْ ت َ ا ذ ُ ن َ ف ْ س ُ ه ُ ؛ ا ل أ ُ س ْ ت َ ا ذ َ ا ن ِ أ َ ن ْ ف ُ س ُ ه ُ م َ ا ؛ ا ل أ َ س َ ا ت ِ ي ذ ُ أ َ ن ْ ف ُ س ُ ه ُ م ْ ؛ ا ل ْ م ُ ع َ ل ّ ِ م َ ة ُ ن َ ف ْ س ُ ه َ ا ؛ ا ل ْ م ُ ع َ ل ّ ِ م َ ت َ ا ن ِ أ َ ن ْ ف ُ س ُ ه ُ م َ ا ؛ ا ل ْ م ُ ع َ ل ّ ِ م َ ا ت ُ أ َ ن ْ ف ُ س ُ ه ُ ن ّ َ ؛ ا ل أ ُ س ْ ت َ ا ذ ُ ع َ ي ْ ن ُ ه ُ...*

ا ل ْ ق َ و ْ م ُ أ َ ج ْ م َ ع ُ ؛ ا ل ط ّ َ ا ئ ِ ف َ ة ُ ج َ م ْ ع َ ا ء ُ ؛ ا ل ط ّ ُ ل َ ب َ ا ء ُ أ َ ج ْ م َ ع ُ و ن َ ؛ ا ل ط ّ َ ا ل ِ ب َ ا ت ُ ج ُ م َ ع ُ.

Хотя слово أ َ ن ْ ف ُ س ُ ه ُ م َ ا сө зі, негізінде, ن َ ف ْ س َ ا ه ُ م َ ا болып қ олданылуы керек, бірақ ережеге сә йкес келмейтін أ َ ن ْ ف ُ س ُ ه ُ م َ ا дегені кең інен тарап кеткен.

Қ ағ ида: Таъкид марфуъ, мансуб жә не мажрурларда муаккадқ а бағ ынады. Мысалы:

ا ل أ ُ س ْ ت َ ا ذ ُ ن َ ف ْ س ُ ه ُ ؛ ا ل أ ُ س ْ ت َ ا ذ َ ن َ ف ْ س َ ه ُ ؛ ا ل أ ُ س ْ ت َ ا ذ ِ ن َ ف ْ س ِ ه ِ.

Қ ағ ида: ك ِ ل ا َ ه ُ م َ ا жә не ك ِ ل ْ ت َ ا ه ُ م َ ا сө здерінің эърабы ә р тү рлі болғ анымен, олардың сийғ асы жә не ( ه ُ م َ ا) замиры еш уақ ытта ө згермейді. Мысалы:

ا ل ر ّ َ ج ُ ل ا َ ن ِ ك ِ ل ا َ ه ُ م َ ا ؛ ا ل ر ّ َ ج ُ ل َ ي ْ ن ِ ك ِ ل َ ي ْ ه ِ م َ ا ؛ ا ل ْ م َ ر ْ أ َ ت َ ا ن ِ ك ِ ل ْ ت َ ا ه ُ م َ ا ؛ ا ل ْ م َ ر ْ أ َ ت َ ي ْ ن ِ ك ِ ل ْ ت َ ي ْ ه ِ م َ ا.

Қ ағ ида: ك ُ ل ّ ُ ه ُ жә не ج َ م ِ ي ع ُ ه ُ сө здері тасния жә не жамъ етілмейді. Алайда соң ындағ ы замирлері тасния жә не жамъ етіледі. Мысалы:

ا ل ْ ق َ و ْ م ُ ك ُ ل ّ ُ ه ُ ؛ ا ل ْ ق َ و ْ م َ ا ن ِ ك ُ ل ّ ُ ه ُ م َ ا ؛ ا ل أ َ ق ْ و َ ا م ُ ك ُ ل ّ ُ ه ُ م *

ا ل ط ّ َ ا ئ ِ ف َ ة ُ ك ُ ل ّ ُ ه َ ا ؛ ا ل ط ّ َ ا ئ ِ ف َ ت َ ا ن ِ ك ُ ل ّ ُ ه ُ م َ ا ؛ ا ل ن ّ ِ س َ ا ء ُ ك ُ ل ّ ُ ه ُ ن ّ َ *

ا ل ْ ق َ و ْ م ُ ج َ م ِ ي ع ُ ه ُ...;

أ َ ج ْ م َ ع ُ сө зінен басқ а таъкид сө здердің соң ында олардың муаккад екендігін білдіретін замирлері болады. Алайда أ َ ج ْ م َ ع ُ ؛ ج ُ م َ ع ُ ؛ أ َ ج ْ م َ ع ُ و ن َ ؛ ج َ م ْ ع َ ا ء ُ сө здері замирсыз қ олданылады. أ َ ب ْ ص َ ع ُ ؛ أ َ ب ْ ت َ ع ُ ؛ أ َ ك ْ ت َ ع ُ мағ ынасындағ ы أ َ ج ْ م َ ع ُ сө зі де осы ережеге бағ ынады.

ت ر ا ك ي ب ت ا م ّ ة.§ -49

Толымды таркибтер жү млә немесе кә лә м (сө йлем) деп аталады. Сө йлем болуы ү шін ең кемі екі сө з болуы керек. Бір сө зден сө йлем жасалмайды. Сө йлемде айтылғ ан сө здердің бірі махкум немесе муснадун илайһ и (бастауыш) деп аталады. Екіншісі хукм немесе муснадун бихи (баяндауыш) деп аталады. Мысалы, ز َ ي ْ د ٌ ع َ ا ل ِ م ٌ деген сө йлемде ز َ ي ْ د ٌ – махкум, ал ع َ ا ل ِ م ٌ – хукм.

Сондай-ақ ك َ ت َ ب َ ز َ ي ْ د ٌ деген сө ййлемде ك َ ت َ ب َ – хукм, ал ز َ ي ْ د ٌ – махкум. Махкум, кө бінесе, исми зат, ал хукм исми сифат немесе етістіктен болады.

Сө йлемдер екі тү рге бө лінеді: 1) жү млә и исмия (есімді сө йлем); 2) жү млә и феълия (етістікті сө йлем). Хукмы (баяндауышы) зат есімнен болғ ан сө йлемдер жү млә и исмия деп аталады. Мысалы:

ز َ ي ْ د ٌ ع َ ا ل ِ م ٌ.

Хукмы (баяндауышы) етістіктен болғ ан сө йлемдер жү млә и феълия (етістікті сө йлем) деп аталады. Мысалы:

ك َ ت َ ب َ ز َ ي ْ د ٌ.

50- §. Жү млә и исмия (есімді сө йлем)

Жү млә и исмияның бастауышы (махкумы) мү бтада, ал хукмы (баяндауышы) – хабар деп аталады. Мысалы, ز َ ي ْ د ٌ ع َ ا ل ِ م ٌ деген сө йлемде ز َ ي ْ د ٌ – мү бтада, ал – ع َ ا ل ِ م ٌ хабар. (Жү млаи исмия қ азақ тіліндегі интонация арқ ылы байланысқ ан жай сө йлемге ұ қ сайды. Мысалы, Зә йд – ғ алым деген сияқ ты.)

Қ ағ ида: Мү бтада жә не хабар марфуъ болады. Мысалы:

ا ل ر ّ َ ج ُ ل ُ غ َ ن ِ ى ّ ٌ ؛ ا ل ر ّ َ ج ُ ل ا َ ن ِ غ َ ن ِ ي ّ َ ا ن ِ ؛ ا ل ر ّ ِ ج َ ا ل ُ أ َ غ ْ ن ِ ي َ ا ء ُ ؛ ا ل ْ م َ س ْ ل ْ م ُ و ن َ م َ ف ْ ل ِ ح ُ ز ن َ.

Қ ағ ида: Егер мү бтада исми замир жә не исми ишара сияқ ты мабний исмдерден болса, онда ол жазуда (лафзан) емес, ойда (хукман) марфуъ болады. Мысалы:

ه ُ و َ ع َ ا ل ِ م ٌ ؛ ه ُ م َ ا ع َ ا ل ِ م َ ا ن ِ ؛ ه ُ م ْ ع ُ ل َ م َ ا ء ُ ؛ ه ِ ى َ ع َ ا ل ِ م َ ة ٌ ؛ ه ُ م َ ا ع َ ا ل ِ م َ ت َ ا ن ِ ؛ ه ُ ن ّ َ ع َ ا ل ِ م َ ا ت ٌ ؛ أ َ ن ْ ت َ ع َ ا ل ِ م ٌ ؛ أ َ ن ْ ت ُ م َ ا ع َ ا ل ِ م َ ا ن ِ ؛ أ َ ن ْ ت ُ م ْ ع ُ ل َ م َ ا ء ُ ؛ أ َ ن ْ ت ِ ع َ ا ل ِ م َ ة ٌ ؛ أ َ ن ْ ت ُ م َ ا ع َ ا ل ِ م َ ت َ ا ن ِ ؛ أ َ ن ْ ت ُ ن ّ َ ع َ ا ل ِ م َ ا ت ٌ ؛ أ َ ن ا ع َ ا ل ِ م ٌ ؛ ن َ ح ْ ن ُ ع ُ ل َ م َ ا ء ُ ؛ ه َ ذ َ ا ع َ ا ل ِ م ٌ ؛ ه َ ؤ ُ ل ا َ ء ِ ع ُ ل َ م َ ا ء ُ ؛ ه َ ذ ِ ه ِ ع َ ا ل ِ م َ ة ٌ ؛ ه َ ؤ ُ ل ا َ ء ِ ع َ ا ل ِ م َ ا ت ٌ.

Қ ағ ида: Хабар тегі (ер тегі жә не ә йел тегі) жағ ынан мү бтадағ а бағ ынады. Мысалы:

ا ل ر ّ ُ ج ُ ل ُ ع َ ا ل ِ م ٌ ؛ ا ل ْ م َ ر ْ أ َ ة ُ ع َ ا ل ِ م َ ة ٌ ؛ ا ل ْ ك ِ ت َ ا ب ُ ك َ ب ِ ي ر ٌ ؛ ا ل ر ّ ِ س َ ا ل َ ة ُ ص َ غ ِ ي ر َ ة ٌ.






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.