Нахв (грамматика) 1 страница

Морфология (сарф)

Ә ріптердің ө згеруін жә не соғ ан сә йкес сө з мағ ыналарының да ө згеруін қ арастыратын тіл білімінің саласы морфология (сарф) деп атаалады. Мысалы, морфология бір тү бірден бірнеше туыстас сө здердің жасалуын, туыстас сө здердің формасын (қ алып, уә зн) жә не мағ ынасын тү сіндіреді. Сондай-ақ сарф сө здердің идғ амғ а (ассимиляция, дыбыстардың ү ндесуі) жә не эълалғ а («ә лсіз» ә ріптерді қ олдану) байланысты ө згерістерін де айқ ындап тү сіндіреді. Нахв (грамматика) морфологиядан кейін оқ ылады.

Нахв (грамматика)

Сө здерден сө йлем жасалу жолдарын, сондай-ақ сө йлемдегі сө здердің қ осымшаларын зерттеп тү сіндіретін тіл білімінің саласы грамматика (нахв) деп аталады. Грамматиканың мақ саты дұ рыс сө йлеуге жә не араб тіліндегі кітаптарды оқ ығ анда, сө з мағ ынасын дұ рыс тү сінуге ү йрету болып табылады. Араб тілінде сө здердің қ осымшалары ү немі бірдей бола бермейді. Мысалы, ر َ أ َ ى ز َ ي ْ د ٌ / Зә йд кө рді; ر أ َ ي ْ ت ُ ز َ ي ْ د ا ً / мен Зә йдты кө рдім жә не ن َ ظ َ ر ْ ت ُ إ ِ ل ى ز َ ي ْ د ٍ мен Зә йдқ а қ арадым деген сө йлемдерде Зә йд сө зінің қ осымшасы (соң ғ ы ә ріптің қ осымшасы – ауд.еск.) ү ш рет ө згерді. Сө здің қ осымшасы ө згерсе, соғ ан сә йкес, оның мағ ынасы да ө згереді. Айталық, ر َ أ َ ى ر َ أ َ ى ز َ ي ْ د ٌ ب َ ك ْ ر ً ا, деген сө йлемде Зә йдтың Бә кірді кө ргендігі сө з болып отыр. Бірақ ر َ أ َ ى ز َ ي ْ د ً ا ب َ ك ْ ر ٌ деген сө йлемде Бә кірдің Зә йдты кө ргендігі айтылғ ан.

Сө здерден сө йлем қ ұ раудың ө зіндік ережелері бар. Сө йлемді ережесіз, қ алай болса солай қ ұ рағ анда, оның мағ ынасы тү сініксіз болатыны сияқ ты ережесіз сө йлей салғ ан адамның ойы да тү сініксіз болып шығ ады. Мысалы, إ ِ ن ّ َ ز َ ي ْ د ً ا ج ا ل ِ س ٌ ف ِ ى ا ل ْ ح َ د ِ ي ق َ ة ِ деген сө йлемде Зә йдтың бақ шада отырғ андығ ы айтылып отыр. Алайда егер біз: ز َ ي ْ د ً ا ف ِ ى ج ا ل ِ س ٌ ا َ ل ْ ح َ د ِ ي ق َ ة ِ إ ِ ن ّ َ деп айтсақ, онда ештең е тү сініксіз болып шығ ар еді.

Сө йлем қ ұ рау ережелері жә не сө йлемдегі сө здердің қ осымшаларының ережелері грамматикада қ арастырылады.Грамматиканы оқ уды бастаудан бұ рын араб тілінде неше сө з табы бар екендігін жә не ә р сө з табына арналғ ан арнайы ережелерді біліп алу қ ажет. Соғ ан байланысты бұ л кітапта алдымен сө з таптары тү сіндіріледі.

2-§. Лафз жә не кә лима

Лафз ل َ ف ْ ظ ٌ)) кез келген бір сө з деген мағ ынаны білдіреді. Ал кә лима (ك َ ل ِ م َ ة ٌ) мағ ынасы бар сө з дегенді білдіреді. Мағ ынасыз сө з кә лима деп аталмайды, жай сө з деп аталады. Араб тіліндегі мағ ыналы сө здер ү ш тү рге бө лінеді: Œ / ا س م исм (есім сө здер: зат есім, сын есім, есімдік, есімше т.б.)*  ف ع ل / феъл (етістік)* Ž ا د ا ت / адат (сө з алды шылауы (предлог), демеулік; грамматикағ а қ атысты кө птеген кітаптарда бұ л сө з табы хуруф деп те аталады.).

Œ Исм (есім сө з) – бір нә рсенің атауын білдіретін мағ ыналы сө з. Мысалы: ز َ ي ْ د ٌ ؛ ر َ ج ُ ل ٌ ؛ إ ِ ن ْ س َ ا ن ٌ ؛ ف َ ر َ س ٌ ؛ ح َ ي ْ و ا ن ٌ ؛ ح َ ج َ ر ٌ.

 Феъл (етістік) – ө ткен шақ та жү зеге асқ ан, осы шақ та жү зеге асып жатқ ан немесе келер шақ та жү зеге асатын амал-ә рекет, іс-қ имылды білдіретін мағ ыналы сө з. Мысалы:

ف َ ت َ ح َ / ашты * م َ ا ف َ ت َ ح َ / ашпады; ي َ ف ْ ت َ ح ُ / ашады; ل ا َ ي َ ف ْ ت َ ح ُ / ашпайды; ل ِ ي َ ف ْ ت َ ح ْ / ашсын ل ا َ ي َ ف ْ ت َ ح ْ / ашпасын ا ِ ف ْ ت َ ح ْ / аш; ل ا َ ت َ ف ْ ت َ ح ْ / ашпа.

Ž Адат (сө з алды шылауы (предлог), демеулік) - ө зіндік жеке мағ ынасы жоқ, тек басқ а сө здермен тіркесіп қ ана жұ мсалатын сө з. Мысалы: ب ِ ـ ِ ، ل ـ ِ ، ك ـ َ ، م ِ ن ْ ، إ ِ ل ى ، ف ِ ى.

Араб тілінде етістік пен сө з алды шылауынан басқ а сө здердің барлығ ы исм болып саналады. Мысалы: ف َ ت ْ ح ٌ ؛ ف ا ت ِ ح ٌ ؛ م َ ف ْ ت ُ و ح ٌ ؛ ف َ ت ّ َ ا ح ٌ ؛ أ َ ف ْ ت َ ح ُ ؛ م َ ف ْ ت َ ح ٌ ؛ أ َ ن ْ ت َ ؛ م ِ ف ْ ت ا ح ٌ ؛ خ َ م ْ س َ ة ٌ ؛ ه ُ و َ ؛ ه َ ذ َ ا ؛ ا ل ّ َ ذ ِ ى ؛ ل َ ي ْ ل ٌ сө здерінің барлығ ы исм болып табылады.

3- §. Исмнің тү рлері

Исм (есім сө з) – бір нә рсенің атауын білдіретін мағ ыналы сө з. Исмдер 8 тү рлі болады:  ا س م ذ ا ت - исми зат (зат есім); ‚ ا س م ص ف ت - исми сифат (сын есім); ƒ ا س م و ص ف - исми васф (етістік негізді зат есім); „ ا س م ظ ر ف - исми зарф (ү стеу); … ا س م ع د د - исми адад (сан есім); † ا س م ض َ م ِ ي ر - исми замир (жіктеу жә не тә уелдеу есімдіктері); ‡ ا س م ا ش ا ر ة - исми ишара (сілтеу есімдігі); ˆ ا س م م َ و ْ ص و ل - исми мавсул (қ атыстық есімдік).

Исми зат (зат есім) – белгілі бір заттың атын білдіретін сө з. Мысалы, ز َ ي ْ د ٌ ؛ ر َ ج ُ ل ٌ ؛ إ ِ ن ْ س ا ن ٌ ؛ ف َ ر َ س ٌ ؛ ح َ ج َ ر ٌ ؛ ب َ غ ْ د ا د ٌ. Исми зат екі топқ а бө лінеді: Œ ا س م ع ا م и  ا س م خ ا ص. Исми хас (жалқ ы есім) – тек бір затқ а ғ ана (немесе кісіге) тә н зат есім. Мысалы: ز َ ي ْ د ٌ ؛ أ َ ح ْ م َ د ُ ؛ ز َ ي ْ ن َ ب ُ ؛ ب َ غ ْ د ا د ٌ ؛ د َ ج ْ ل َ ة ٌ.

Ө з қ ұ рамында кө птеген заттардың атауын қ амтитын зат есімдер исми ом (жалпы есім) деп аталады. Мысалы: ر َ ج ُ ل ٌ ؛ إ ِ ن ْ س ا ن ٌ ؛ ف َ ر َ س ٌ ؛ ح َ ي ْ و ا ن ٌ ؛ ب َ ل ْ د َ ة ٌ ؛ ن َ ه ْ ر ٌ. Кейде жалқ ы есімдер алам (ع َ ل َ م ٌ), деп, ал жалпы есімдер исми жинс (ا ِ س ْ م ِ ج ِ ن ْ س) деп аталады.

4- §. Исми хас ع َ ل َ م ٌ))

Алам екі тү рге бө лінеді: Œ ع َ ل َ م ِ م ُ ر ْ ت َ ج َ ل ْ и  ع َ ل َ م ِ م َ ن ْ ق ُ و ل.

О бастан белгілі бір нә рсені атау ү шін арнайы жұ мсалатын аламдар алами муртажал деп аталады. Мысалы, غ ظ ف ا ن ؛ ع ِ م ْ ر ا ن ٌ ؛ ف َ ق ْ ع َ س ٌ.

Алғ ашқ ыда басқ а мағ ынада қ олданылып, кейінірек белгілі бір заттың атауы болғ ан аламның тү рі алами мә нқ уль деп аталады. Мысалы, ن َ ا ص ِ ر ٌ ؛ غ َ ا ل ِ ب ٌ ؛ ط َ ا ه ِ ر ٌ ؛ م ُ ق ِ ي م ٌ.

Алами мә нқ ульдің кейбіреулері:

Œ Исми жинстен алынады. Мысалы, ح َ ي ْ د َ ر ٌ жә не ج َ ع ْ ف َ ٌ. Олар негізінде шағ ын арық жә не арыстан деген мағ ынада қ олданылады.

 Исми сифаттан алынады. Мысалы:

ع ا ر ِ ف ٌ ؛ م َ ح ْ م ُ و د ٌ ؛ ح َ م ّ ا د ٌ ؛ أ َ ح ْ م َ د ُ ؛ ح َ س َ ن ٌ.

Ž Исми масдардан алынады (тұ йық етістік; етісік негізді зат есім – ауд. еск.). Мысалы: ع ر ف ا ن ٌ ؛ ر ش ا د ؛ ص ل ا ح ؛ ف ض ل ؛ ه ِ د ا ي َ ة ٌ ؛ م ِ د ْ ح ة ٌ.

 Исми маканнан алынады. Мысалы, م َ ظ ْ ه َ ر ٌ ؛ م َ ش ْ ه َ ر ٌ ؛ م َ س ْ ق ط ٌ.

 Исми алаттан алынады. Мысалы: م ِ ف ْ ت ا ح ٌ ؛ م ِ ن ْ ه ا ج ٌ ؛ م ِ ص ْ ب ا ح ٌ.

‘ Етістіктен алынады. Мысалы: ش َ م ّ َ ر َ ؛ ي َ ز ِ ي د ُ ؛ ي َ ش ْ ك ُ ر ُ ؛ ي َ ن ْ ب ُ ع ُ.

’ Басқ а тілдерден (ажам) алынады. Мысалы: إ ِ ب ْ ر َ ا ه ِ ي م ُ ؛ ي َ ع ْ ق ُ و ب ُ ؛ إ ِ س ْ ك َ ن ْ د َ ر ُ ؛ س ُ ل َ ي ْ م َ ا ن ُ.

“ Екі сө здің тіркесуіен жасалады. Мысалы:

ع َ ب ْ د ُ ا ل ل ه ِ ؛ ع َ ب ْ د ُ ا ل ر ّ َ ح ْ م ن ؛ م ُ ح َ م ّ َ د أ َ ح ْ م َ د ؛ ش َ م ْ س ق َ م َ ر ؛ خ َ ض ْ ر َ م َ و ْ ت ِ ؛ ب َ ع ْ ل َ ب ّ َ ك ّ َ.

Кісі есімі, лақ ап жә не куния

Адамғ а берілітеін бірінші ат (есім) алам деп аталады. Мысалы: أ َ ح ْ م َ د ُ ؛ ه ا ر ُ و ن ُ ؛ ج َ ع ْ ف َ ر ُ. Кісіні мақ тау немесе сыйлау ү шін қ олданылатын есімнен кейін (немесе оның орнына) келетін алам лақ ап деп аталады. Мысалы: ا َ ل ْ ه ا د ى ؛ ا َ ل ر ّ َ ش ِ ي د ُ ؛ ا َ ل ص ّ ا د ِ ق ُ.

ا ِ ب ْ ن ُ ؛ أ ُ م ّ ُ ؛ أ َ ب ُ و деген сө здердің кө мегімен жасалғ ан алам куния деп аталады. Мысалы: ا َ ب ُ و ا ل ْ ق ا س ِ م ِ ؛ ا َ ب ُ و ب َ ك ْ ر ٍ ؛ ا َ ب ُ و ح َ ن ِ ي ف َ ة َ ؛ ا ِ ب ْ ن ُ ع َ ب ّ ا س ٍ. Қ ағ ида: есім ретінде қ олданылғ ан аламдарғ а ا ل» » қ осылмайды.

Мысалы: ا ل ْ ز ّ َ ي ْ د ُ ا ل ْ ب َ ك ْ ر ُ ؛ ا ل ْ ع ُ م َ ر ُ ؛ و ا ل ْ م َ ر ْ ي َ م ُ деп қ олдануғ а болмайды. Алайда, шын мә нінде, кейде «ا ل» масдар немесе исми сифат болып келген аламдарғ а қ осылады. Мысалы:. ا ل ر ش ا د ؛ ا ل ف ض ل ؛ ا ل ح ا ر ث ؛ ا ل ح س ن ؛ ا ل ح س ي ن ؛ ا ل ع ب ا س

Лақ ап болып келген аламдарғ а ا ل қ ойылады.