Сақтандырудың даму тарихы.

Сақ тандырудың экономикалық мә ні.

1.1. Сақ тандырудың даму тарихы.

1.2. Сақ тандыруда қ олданылатын тү сініктер мен ұ ғ ымдар.

1.3. Қ оғ амдық қ атынастар жү йесіндегі қ аржының рө лі.

Сақ тандырудың даму тарихы.

Сақ тандыру – қ оғ амның экономикалық қ атынастарының айрық ша сферасын бейнелейтін кө не категорияларының бірі. Сақ тандыру сферасы адам ө мрінің, ө ндірістік жә не ә леуметтік-экономикалық қ ызметтің барлық жағ ын қ амтиды. Сақ тандыруғ а тү рткі болатын басты себеп – бұ л ө ндіріс пен адам ө мірінің қ ауә п-қ атерлі сипаты. Сондық тан ө ндіріс процестерін жалғ астыру, азаматтардың жекелеген санаттарының ө мір тіршілігі мен ә л-ауқ атын қ олдап отыру мақ сатында оларды сатып алу ү шін қ оғ амның, жеке ө ндірушілердің, олардың топтарының (салалық жә не аумақ тық аспектілерде) натуралдық – заттай босалқ ы қ орларын да немесе резервтерін де, сондай-ақ ақ ша ресурстарын да кіріктіретін қ ажетті қ аражаттары болуы тиіс. Мұ ндай ақ ша қ аражаттары ә детте резерв жә не сақ тық қ орлары тү рінде қ алыптасады.

Сақ тандырудың мақ саты қ оғ амдық ұ дайы ө ндірістің ү здіксіздігін қ амтамасыз ету ү шін азаматтарды, мү ліктерді, ө ндіріс процестерін қ оғ амдық жә не ұ жымдық қ орғ ау болып табылады.

Елімізде сақ тандыруды дамытудың негізгі мақ саты – мемлекеттің, азаматтардың жә не шаруашылық жү ргізуші субъектілердің мү ддесін қ орғ аудың нақ ты қ ұ ралы бола алатын толық қ анды, орнық ты жұ мыс істейтін ұ лттық сақ тық рыногын қ алыптастыру.

Қ азіргі заманғ ы ұ лттық сақ тандыру жү йесін қ ұ ру сақ тық қ ызметі рыногын сапалы жаң а дең гейге кө теру жө нінде шаралар ә зірлеуді жә не кезең кезең імен іске асыруды талап етеді. Бұ л қ ағ ида Қ азақ стан Республикасында сақ тандыруды дамытудың мемлекеттік бағ дарламасының шең берінде жү ргізіледі. Онда мынадай міндеттерді шешу кө зделінген:

- ә леуметтік сақ тандыру тү рі ретіндегі сақ тық қ орғ ауды ұ сынудың қ ағ идаттарын нақ тылау;

- сақ тандыруды қ олдану аясын кең ейту жә не міндетті сақ тандыру тү рлерін нақ тылау;

- сақ тық рыногының қ азіргі заманғ ы инфрақ ұ рылымын қ алыптастыру жә не оның қ атысушыларының – сақ тық ұ йымы, сақ тық брокер, сақ тық агент, сақ танушы, сақ тандырылушы, пайда алушы, ө зара сақ тандыру қ оғ амы, сақ тандырумен байланысты кә сіпкерлік қ ызметті жү зеге асыратын ө зге де заң и жә не жеке тұ лғ алардың қ ызметін ұ йымдастыру ү шін жағ дай жасау;

- халық аралық стандарттарды ескере отырып, сақ тық қ адағ алауын жү йесін ұ йымдастыру;

- сақ тық жә не қ айта сақ тандыру ұ йымдарының қ аржылық орнық тылығ ы мен тө лем қ абілеттігі бойынша талаптарды кү шейту;

- осы заманғ ы сақ тандыру технологиясын енгізуге жә рдемдесу;

- сақ тандыру саласында кадрлар даярлау, қ айта даярлау жә не біліктілігін арттыру жү йесін ұ йымдастыру.

Сақ тандыруды дамыту, ө з кезегінде, заң намалық базаны, мемлекеттік салық -бюджет жә не ақ ша-кредит саясатын жетілдіруге, сақ тық қ ызметін қ адағ алау сапасы мен сақ тық ұ йымдары жү мысының сенімділігіне байланысты болады.

Қ азақ станның сақ тық рыногы қ алыптасу стратегиясында тұ р: экономикалық жә не қ ұ қ ық тық негіздемелері бойынша ол дү ниежү зілік дең гейден айтарлық тай артта қ алып келеді. Дамығ ан нарық тық қ атынастары бар елдерде сақ тық қ ызметтер кө рсетудің ассортименті 500 тү рге жетіп отыр, ал Қ азақ станда ол не бары 40 тү рін қ амтиды.

Ерекше сақ тық қ атынастар, сақ тық қ ызметінің рыногын дамыту, азаматтар мен заң ды тұ лғ аларды сақ тандыру тұ рғ ысындағ ы қ орғ ау «Сақ тық қ ызметі туралы» Қ азақ стан Республикасының заң ымен, сақ тандыру мә селелері жө ніндегі Ү кімет қ аулыларымен жә не Ұ лттық банктің сақ тық қ адағ алау департамаентінің нормативтік актілерімен реттеліп отырады.

Қ азіргі кезде Қ азақ станның сақ тық рыногы қ атысушыларының ассоциациясы қ ұ рылғ ан. Ассоциацияның негізгі міндеттері Қ азақ стан Республикасының сақ тық рыногын дамытудың қ олайлы жағ дайларын жасау жә не халық тың сақ тық мә дениетінің дең гейін арттыру болып табылады.

Соң ғ ы жылдары сақ тандырудың отандық рыногында оң тенденциялар байқ алуда. 2003 жылы сақ тық сыйлық ақ ыларының кө лемі 27, 1 пайызғ а кө бейіп, 28, 9 миллиард тең гені қ ұ рады, міндетті сақ тандыру бойынша сақ тық сыйлық ақ ыларының кө лемі 136, 4 пайызғ а (2, 8 миллиард тең геге дейін) ө сті. Ерікті мү лікті сақ тандыру бойынша ол 18, 6 пайызғ а (23, 3 миллиард тең геге дейін) кө бейді. Сақ тық тө лемақ ысының кө лемі 80 пайызғ а (4, 2 миллиард тең геге дейін), соның ішінде міндетті сақ тандыру бойынша 73, 5 пайызғ а (1, 3 миллиард тең геге дейін) ө сті.

Сақ тық ұ йымдарының жиынтық есептік меншікті капиталы 47, 3 пайызғ а (9 миллиард тең геге дейін) кө бейді, сақ тық резервтері 66, 7 пайызғ а (4, 5 миллиард тең геге дейін) ө сті.

Барлық сақ тық ұ йымдарының жиынтық активтері 2003 жылы Қ азақ станда 65, 6 пайызғ а кө бейіп, 0, 7 миллиард тең гені қ ұ рады.

Қ азіргі кезде Қ азақ станда 34 сақ тық ү йымдарының сақ тық қ ызметін жү зеге асыру қ ұ қ ығ ына лицензиялары бар, соның ішінде 6 – шетелдіктердің қ атысуымен жә не екеуінің ө мірді сақ тандыру бойынша, 27-сінің кө лік қ ұ ралдары иелерінің АҚ Ж-ні міндетті сақ тандыру бойынша лицензиялары бар, 6 сақ тық брокерлердің, 30 актуарийлердің, 34 аудиторлық ұ йымдарының жә не 67 аудитордың сақ тық қ ызметінің аудитын жү зеге асыруғ а лицензиялары бар.

2. Сақ тандыру – сақ танушылардың сақ тандыру жағ дайлары салдарынан шеккен залалдарын ө теу ү шін сақ тандырылушылардың жарналары есебінен сақ тандыру қ орының қ ұ рылуына байланысты осы қ орғ а қ атысушылардың арасында туындайтын қ айта бө лу қ атынастарының жү йесі. Мү лікті сақ тандыру, жеке басты сақ тандыру, жауапкершілікті сақ тандыру, кә сіпкерлік тә уекелдікті сақ тандыру, ә леуметтік сақ тандыру тү рлеріне бө лінеді жә не міндетті, ерікті сақ тандыру нысандарында жү зеге асырылады. Сақ тандыру тү рлері кә сіп орындардың, ұ йымдардың, азаматтардың нақ ты сақ тандыру мү дделерін ескереді, сақ тандыру объектілері мен заттарының кең щең берін тү рлі сақ тандыру жағ дайларынан сақ тандырмалық қ орғ аумен қ амтуғ а мү мкіндік береді.

Сақ тандыру агенті – берілген ө кілеттігіне сә йкес сақ тандыру ұ йымының атынан жә не соның тапсыруымен сақ тандыру шарттарын жасасу жө ніндегі делдалдық қ ызметті жү зеге асыратын жеке немесе заң ды тұ лғ а.

Сақ тандыру далдалы - ө зінің қ ызметін сақ тандырылушылармен жә не сақ тандырушылармен келісім негізінде жү зеге асыратын тә уелсіз делдал. Заң ды тұ лғ а да, белгіленген тә ртіппен тіркелген жеке тұ лғ а да С.д. бола алады. Олардың, ә детте, арнаулы экономикалық жә не заң и білімі болуғ а тиіс, кә сіпқ ойлық жарамдылық жө нінен аттестаттаудан ө туі керек. С.д. қ ызметтердің мынадай тү рлерін кө рсете алады: сақ тандырушыларды іздестіру немесе сақ тандырушыларды іріктеу; сақ тандыру жө нінде ақ ыл-кең ес беру, тү сіндіру жә не жарнамалық жұ мысты жү ргізу; сақ тандыру ө темін алу ү шін сақ тандыру полистері мен басқ а да қ ұ жаттарды ресімдеу; сақ тандыру жағ дайы басталғ анда мү дделі тұ лғ алардың ө тініші бойынша залалдарды реттеу; келісімдегі тиісті жағ дайлар болғ анда шарттар бойынша сақ тандыру жарналарын алу, т.б.

Сақ тандыру жағ дайы – сақ тандыру шартының талаптарында қ арастырылғ ан оқ иғ аның болуы.

Сақ тандыру жарнасы – сақ танушы немесе оның атынан сақ тандыру ү шін сақ тандырушығ а тө леуге міндетті тө лем. Оның мө лшері ерікті сақ тандыру бойынша тараптардың келісімімен, ал міндетті сақ тандыру бойынша заң дармен айқ ындалады. С.ж-на салық салынбайды.

Сақ тандыру компаниясы – азаматтарғ а, кә сіпорындарғ а олардың қ ызметі мен ө мірінде сақ тандыру жағ дайлары басталғ анда зиянның орнын толтыру жә не кө мек кө рсету жө ніндегі операцияларды жү зеге асыратын заң ды тұ лғ а.

Сақ тандыру куә лігі – сақ тандыру компаниясы сақ тандыру шартын жасасу кезінде сақ тандыру полисі берілгенге дейін беретін сақ тандыру қ ұ жаты. Кейде ол сақ тандыру полисін толық алмастырады.

Сақ тандыру қ оры – дү лей апаттар мен басқ а да тө тенше оқ иғ алар келтірген зиянның алдын алуғ а, жоюғ а жә не орнын толтыруғ а арналғ ан заттай жә не қ аржы қ орлары нысанында қ ұ рылатын қ аражаттың босалқ ы қ оры. Қ оғ амның сақ тық қ орларының қ ұ рамдас бө лігі болып табылады. Мемлекеттік ә леуметтік сақ тандыру бюджеті, мемлекеттік сақ тандыру қ орлары, кооперативтік, акционерлік жә не басқ а қ орлар, сондай-ақ ә леуметтік қ амсыздандыру қ орлары ерекше С.қ. ретінде ә рекет етеді. Сақ тандыру ә дісімен қ ұ рылатын С.қ. тіркелген сақ тандыру ө темі мен сақ тандыру сомасын тө леу ү шін ғ ана пайдаланылады.

Сақ тандыру қ ұ ны – азаматтардың мү лкі, ө мірі, денсаулығ ы сақ тандырылғ ан ақ шалай қ аражаттың мө лшері. Мү лікті сақ тандыру бойынша оның сомасы сақ тандырылғ ан мү ліктің нақ ты қ ұ нынан, ал ә леуметтік сақ тандыру бойынша белгіленген зейнетақ ы мен жә рдемақ ы мө лшерінен аспауғ а тиіс. Жеке басты сақ тандыру бойынша сақ тандыру сомасының мө лшері сақ танушының тілегімен айқ ындалады.

Сақ тандыру қ ызметі – сақ тандыру (қ айта сақ тандыру) ұ йымының сақ тандыру (қ айта сақ тандыру) шарттарын жасасумен жә не орындаумен байланысты қ ызметі; ел заң намасының талаптарына сә йкес уә кілетті мемлекеттік органның лицензиясы негізінде жү зеге асырылады.

Сақ тандыру ө темі – сақ тандырушы сақ тандыру жағ дайының басталуы себепті сақ танушығ а тө лейтін ақ шалай ө тем.

Сақ тандыру полисі – сақ тандыру қ оғ амы сақ тандырылғ ан адамғ а немесе мекемеге беретін, сақ тандыру туралы жасасылғ ан шарттың талаптары баяндалғ ан куә лік.

Сақ тандыру пулы – белгілі бір тү рдегі қ ауіп-қ атерді бірлесіп сақ тандыруғ а негізделген сақ тандыру компанияларының бірлестігі. Сақ тандыру пулының ә рбір мү шесі пулғ а сақ тандырылғ ан қ ауіп-қ атер қ ұ жаттарын береді, пул жинағ ан сыйлық қ орының (сақ тандыру жарналарының) белгілі бір ү лесін алады, нақ сол ү лестегі жауапкершілікті мойнына алады жә не залалды ө тейді.

Сақ тандыру резервтері – сақ тандыру (қ айта сақ тандыру) ұ йымының актуалдық есеп айырусылар негізінде бағ аланатын сақ тандыру (қ айта сақ тандыру) шарттары бойынша міндеттемелері.

Сақ тандыру рынагы – сақ тандыру бойынша қ ызметтер кө рсету саласы, бұ л қ ызметтерді сақ тандыру компаниялары кө рсетеді.

Сақ тандыру рыногының кә сіптік қ атысушылары - ө зінің қ ызметін уә кілетті мемлекеттік органның тиісті лицензиялары негізінде жү зеге асыратын сақ тандыру (қ айта сақ тандыру) ұ йымы; сақ тандыру делдалы, актуарий жә не уә кілетті аудитор.

Сақ тандыру сертификаты – сақ тандырушы сақ танушығ а бас полистің кү ші жү ретін жекелеген жү ктің сақ тандырылғ анын растау ретінде беретін қ ұ жат.

Сақ тандыру сомасы – сақ тандыру объектісі сақ тандырылғ ан жә не сақ тандыратын жағ дай туғ анда сақ тандырушы жауапкершілігінің шекті ауқ ымын білдіретін ақ ша қ аражатының сомасы.

Сақ тандыру сыйлық ақ ысы – сақ танушы сақ тандырушығ а сақ тандыру ү шін тө лейтін сақ тандыру жарнасы, ақ шалай сома.

Сақ тандыру тә уекелдігі – ық тимал қ ауіп-қ атер мен кездейсоқ тық; олардың ық тимал басталуы себепті сақ тандырушының сақ танушығ а келтірілген зиянның орнын толтыру жө ніндегі міндеттемені мойнына алуы.

Сақ тандыру ұ йымы – ел заң намасының талаптарына сә йкес уә кілетті мемлекеттік органның лицензиясы негізінде сақ тандыру шарттарын жасасу жә не орындау жө ніндегі қ ызметті жү зеге асыратын заң ды тұ лғ а.

Сақ тандыру шарты – сақ танушы мен сақ тандырушы арасындағ ы олардың ө зара міндеттемелерін тә птіштейтін келісім. Тек жазбаша тү рде ғ ана жасасылады, жеке немесе ұ жымдық С.ш. болуы мү мкін.

Сақ тандырушы – сақ тандыруды жү зеге асыратын, сақ танушығ а шартта уағ даласылғ ан сақ тандыру жағ дайы басталғ анда келтірілген зиянды ө теуге немесе сақ тандыру сомасын тө леуге міндеттенген мамандандырылғ ан ұ йым (мемлекеттік, акционерлік, кооперативтік, аралас ұ йым).

Сақ танушы, сақ тандырылушы - сақ тандыру жарналарын тө лейтін жә не сақ тандырушымен (сақ тандыру компаниясымен) нақ ты сақ тандыру қ атынастарына тү сетін заң ды менесе жеке тұ лғ а. Ол ү шінші тараптың мү дделері ү шін немесе соның атынан сақ тандыру шартын жасасуғ а қ ұ қ ылы. Халық аралық сақ тандыру практикасында оны полис ұ стаушы деп атайды.

Сақ тау шығ ыны – тауарды (ө німді, бұ йымды) сатып алушығ а (тұ тынушығ а) жө нелткенге дейін қ оймаларғ а, басқ а да сақ тау орындарына орналастыруды қ оса алғ анда оны сақ таумен байланысты шығ ын.

Сақ тық капиталы – акционерлік қ оғ амдағ ы арнаулы ақ шалай қ ор; ық тимал залалды жабу мақ сатымен жә не облигацияларды ө теу жә не есепті кезең де табысты кем алғ ан жағ дайда артық шылық ты акциялар бойынша дивиденттерді тө леу ү шін қ ұ рылады. Сақ тық қ ордық шамасын акционерлердің жалпы жиналысы белгілейді, бірақ жарғ ы капиталы шамасының 12%-ынан кем болмауғ а тиіс. Қ ор акционерлік қ оғ амның таза табысы есебінен қ ұ ралады.

Сақ тық қ оры – тосын жағ дайдан пайда болатын шығ ындарды жабу, залалдың орнын толтыру, уақ ытша қ иындық тарды жою, қ андайда бір тө тенше оқ иғ алар болғ ан жағ дайда қ алыпты қ ызметті қ алпына келтіру ү шін ақ шалай жә не заттай нысанда жасалатын, босалқ ы қ аражат қ оры. Бұ л оқ иғ алар жағ ымсыз факторлардың – табиғ ат апаттарының, ереуілдердің салдарынан болуы немесе жағ ымды жә йттерге – ғ ылыми ашылымдарғ а, пайдалы қ азбалардың мол кеніші табылуына байланысты болуы мү мкін.