Испания

гер сіздің таң ертең гі тамақ қ а қ алу сұ раса жатыр – бұ л шақ ырулар қ абылдамаң ыз: ол жай ғ ана нысаншылық пен келеді. Егер оның қ айталаса – жаң адан бас тарытың ыз. Ү шінші шабуылдан тек қ ана кейін сіз шақ ыру қ абылдай аласыз, осылай бұ л рет ол ақ қ ө ң іл.

Тү стен кейін демалысқ а сағ атқ а сапарлардың • Ешқ ашан келтірмейсіз.

Пойызда • сізбен бірге тіске басу сіздің кө ршілерің ізге міндетті тү рде ұ сынасыз. Олар бас тарытады да, жә не, егер сізге ұ сынғ ан бұ л болса, сіз бұ л жасауғ а тиісті. Барлық бұ л тек қ ана ә дептіліктер ереже.

Италия

Танысу визит карточкалармен айырбастан бастап жатыр, сондық тан олардың қ ажетті алу ө зіне жеткілікті санда. Егер созғ ан карточкағ а жауапқ а сіз ө зінің берсе алмайсыз, аяқ қ а жығ ылу керек, себепті тү сіндіріп, жә не жіберу уә де беру оның пр бірінші мү мкіндікке.

Келіссө здер иили қ оғ амда іскер ә лемне прмерно тең жағ дай ү шін, алып жатқ ан адамдармен арасында хабар алды • Италиялық кә сіпкерлер ү лкен туму мә н тұ лдап жатыр. Сондық тан іскер кездесулердің алдында олар ең бектік биографияны, потенциалдық қ атысушыларды білу ұ мтылып жатыр, жасы, қ ызмет т.д жә не.

Италиялық тар ө з тарихпен жә не кө ркемө нермен ө те мақ танады, сондық тан бұ л облыста проявте қ ұ рмет жә не білімдер - бұ л жылы атмосфераны тез жасау мү мкіндік береді.

• егер сіз келіссө здерге барса жатырсыз жә не сізге маң ызды такси, ө зініз еркін такси тоқ тату тырыспаң ыз: егер сіз кө шеде, ең жақ ын кафта келің із жә не қ ожайынғ а сұ райсыз. Қ ызметтер тегін толып қ алып жатыр немесе ө те шамалы бағ аның артына.

Америкалық басқ ару мә дениеті. АҚ Ш дү ние жү зіндегі басқ ару инфрақ ұ рылымы ең ірі ел. Тіркелеген бизнес мектебінің американдық университеттер ассамблеясынан сертификаты, бизнес пен басқ ару облыстарында 1300-ден жоғ ары бағ дарламалары, оның ішінде 600 бизнес мектебі бар. 10 мың нан астам шығ армалар басқ ару мен бизнес бойынша ә дебиеттермен негізделген. Бизнестің ү ш сатылы білім жү йесі қ ұ рылды: бакалавр, магистр, философия докторы.

Жапондық басқ ару мә дениеті. Жапонияда тек қ ана 3 бизнес мектебі бар. Жетекшілерді фирманың ө зі бизнестің ә ртү рлі аспектілерін білу ү шін, фирманы игеру ү шін жоспарлы тү рде міндеттерге ауыстыру арқ ылы «тә жірибе арқ ылы оқ ыту» қ ағ идасы негізінде дайындайды. Жапондық фирмаларда барлығ ы оқ иды, жауапкершілікбө лімше жетекшісіне жү ктеледі. «Ө мірлік жалдау жү йесі» дамығ ан.

Еуропалық басқ ару мә дениеті. Еуропада менеджерлерді дайындаудың 300 орталығ ы бар. Магистрлік бағ дарламалар дамығ ан. Ә леуметтік, ө ндірістік пә ндерді, бизнес пен басқ ару аспектілерінің халық аралық жә не сақ тандыруды игеруге ерекше мә н беріледі.

Кең естік басқ ару мә дениеті. Іс-ә рекеттің психологиялық теориясында маң ызды заң дылық бар. Бұ л бағ ыттығ ы басқ ару психологиясының мә ні ә рекеттер мен оларды ұ йымдастыру дең гейінде сипаттау мен зерттеуді талап етеді. Бұ л бағ ытты қ ұ рылымдық -морфологиялық талдау депте белгілейді. Кө птеген іс-ә рекет тү рлеріне қ атысты жақ сы нә тижелерде береді. Бірақ бұ л талдау бағ ыты «субъект – объект» типіндегі іс-ә рекеттерде жақ сы нә тиже бергенімен «субъект-субъектілік» типтегі іс-ә рекет тү рінде адекваттылығ ы кү рделі болып келеді.

Америкада мың жарым менеджерге жасалғ ан зерттеу қ орытындысы келесі сапаларды бө ліп кө рсетті:

· стратегиялық жоспарлауғ а қ абілеттілік;

· жұ мысшылармен ресурстарды бө лу жайлы оптималды жә не дер кезең дегі перспективалық шешімдерді қ абылдай алу;

· іс-ә рекет масштабын кең ейту негізінде немесе дең гейі жоғ ары жұ мысқ а аусуының нә тижесінде ө з міндеттерін кө бейтуге талпыныс;

· жоғ ары тә уекелшілдік жағ дайында шығ армашыл жә не рационалды шешім қ абылдау шеберлігі;

· ө з кү шіне деген нық сенім;

· мә нді қ ұ қ ық тарғ а ие болуғ а жә не ү лкен жауапкершілік артуғ а талпыныс;

· белгілі қ ұ рбандық тарды қ ажет ететін ө жет шешімдер қ абылдау;

· Байланыстарда жә не қ арым-қ атынастарда ө зіндік білім алуғ а талпыныс;

· Кү рделі процестер жә не экстрималды жағ дайлардың даму барысында интуитивті ойлауғ а жә не абстрактілі талдауғ а қ абілеттілік;

· Жұ мысқ а барлық қ абілеттері мен кү шті жұ мсайтын ең маң ызды қ ұ ндылық ретіндегі қ атынас;

· Қ ызметкерлер арасында мә селені шешудегі кінә лілә рді іздестірмей, оны шешуге барлық зейінін шоғ арландыру;

· Жү зеге асатын идеялармен оларды ендіру нә тижелеріне ө зіндік қ атынас.

Жапонияның 41 ірі компанияларының президенттеріне жү ргізілген сауалнама қ орытындысы бойынша жоғ ары буындағ ы менеджерлерге тә н келесі сапа жиынтығ ы алынды:

А. Мінез қ ұ лық тың концептуалды қ абілеттері жә не стандарттары:

- кө зқ арас кең дігі (жаһ анданулылық бағ ыт);

- ұ зақ уақ ытқ а болжам жасау жә не майыспалылық;

- қ уатты бастамашылдық жә не шешімділік;

- табанды ең бек жә не ү здіксіз оқ у:

Б. Тұ лғ алық сапалар:

- мақ саттар мен бағ дарларды нақ ты қ ұ растыру шеберлігі;

- басқ алардың пікірін тың дауғ а даярлық;

- ә діл жә не риясыз.

- дұ рыс жә не ә діс санкцияларды қ ою кө мегімен қ ызметкерлердің мү мкіндіктерін толығ ымен қ олдану қ абілеттілігі;

- жеке бас тартымдылығ ы;

- ұ жым қ ұ ра алу жә не ондағ ы ү йлесімді атмосфераны қ алыптастыру қ абілеттілігі:

В. Денсаулық:

Берілген тізімдерді салыстыра отырып, Жапония басшыларының іс-ә рекетте ө з зейіндерін жұ мысшылардың бірлескен іс-ә рекетінде ә леуметтік психологиялық шарттарды қ алыптастыруғ а, ал Америкалық басшылар индивидуалды басмашылдық қ а бағ ытталады.

Басшының сипаттық ерекшеліктерін анық тай отырып, тұ лғ аның индивидуалды психологиялық ерекшелігін басшылық іс-ә рекетте кө рсететін кө п жағ дайда басшы стилі тү сінігіне кө п кө ң іл аударылады.

Халық аралық этикалық бизнес принциптері

«Бизнес негіздері» декларациясы Швейцарияда 1994 жылы АҚ Ш, Батыс Еуропа мен Жапонияның ірі ұ лттық жә не трансұ лттық корпорациялардың басшыларымен Шығ ыс жә не Батыс бизнес мә дениетінің моральдық жә не этикалық бизнес принциптерін синтездеу мақ сатында қ абылданғ ан. Декларация Кіріспе бойынша былай делінген: «заң дар мен нарық тық кү штердің іс-ә рекетке жеткілікті нұ сқ аулығ ы қ ажет емес. іргелі принциптері, адамдық қ адiр-қ асиетiн жә не бизнес қ атысушылардың мү дделерін қ ұ рметтеу бизнес саясат пен іс-ә рекеттер ү шін жауапты болып табылады.Декларация Co. халық аралық бизнес этикалық принциптерін шоғ ырланғ ан жиынтығ ы болып табылады. Декларация принциптері:

1. бизнестің жауапкершілігі: акционерлердің - бизнес акцияларының иелеріне.

2. Экономикалық жә не ә леуметтік ә сері: прогресс, ә ділдік жә не ә лемдік қ оғ амдастық қ а.

3. Іскерлік этика: заң хатынан - сенім рухына.

4. Қ ұ қ ық тық нормаларды қ ұ рметтеу.

5.Кө пжақ ты сауда қ атынастарын қ олдау.

6.Қ оршағ ан ортаны қ ұ рметтеу.

7. Заң ғ а қ айшы ә рекеттерге жол бермеу

Осығ ан сә йкес Халық аралық бизнес саласында мінез-қ ұ лқ ын қ ұ руғ а жә не бағ алауғ а болады.

«Дипломаттық хаттамағ а ережелерге осылай» — жиынтық та «халық аралық ә дептілікте деп атахатын қ ағ идада белгілі мемлекетаралық қ атынастарда сақ тахатын этикетке, дерлікшіге жә не қ ұ рметке ережелерге халық аралық тә жірибеде тұ рақ танып жатыр. Халық аралық ә дептіліктер бұ зушылық, ә сіресе қ асақ ана, мемлекеттер мә ртебеге жә не мә ртебеге залалдың ұ руды сияқ ты қ аралып жатыр.Дипломаттық хаттаманың Негізгі қ ағ идалары.Дипломаттық хаттама Веналық (1814-1815) конгрессте 19 ғ асырда ресми бекітғ ан еді. Шетелдік шаруалардың мемлекеттердің жә не, мекемелермен жетекшілермен сақ талуғ а тиісті белгілі ережелердің, дә стү рлердің жә не шарттылық тардың бұ л жиынтық, халық аралық қ арым-қ атынаста дипломаттық ө кілдіктермен, ресми беттермен.Дипломаттық хаттама бай тарихті, ө з ерекшеліктер жә не дә стү рлерді алып жатыр. Бірақ оның негізбен ол ұ сынатын биік шетелдік қ онақ қ а, елге жә не халық қ а терең қ ұ рметтер ө рнек тұ рақ ты жә не ө згеріссіз қ алып жатыр. Бір дипломаттық хаттамадан органикалық қ ұ рама бө ліктерден дипломаттық этикет келіп жатыр. Егер дипломаттық хаттама» мемлекеттермен арасында қ атынастарда жақ сы ү лгі «ө рнекпен келісе жатыр, біресе ө з мемлекет ұ сынатын лауазымды беттермен, саяси жә не қ оғ амдық қ айраткерлермен арасында қ атынастарда жақ сы ү лгі — бұ л ә сер ету дипломаттық этикет. Ү кімет, қ оғ амдық жә не іскер шең берлерде ө з ә ріптестермен дипломаттардың қ арым-қ атынасы издавна қ ойылғ ан ережелерден орындалумен ө ндіріп алып жатыр, шегіну арақ атынастардан жағ ымсыз кедергіден шақ ыра алатын.Дипломаттық этикеттің ережелер ү ндеулер, хат алмасулар нақ тылы формалары болып жатыр, ал осылай сапарлардың, ө ткізудің ұ рулары қ атал реті кездесу жә не ә ң гіме, дипломаттық қ абылдау т жә не. Д. Олар дипломатқ а, мемлекеттік қ ызметшіге,, олардың киіміне, ү лгілеріне, жү рiстұ рысына сыртқ ы тү рге предъявляют ә жептә уiр қ атал талаптар жә не осылай бұ дан ә рі. Дипломаттық этикетке жә не хаттамағ аДипломаттық тә жірибеде ү лкен мә н ұ сынхатын елден маң ыздылық тан емес тә уелді болғ ан ағ алық тар қ ағ иданың орындалуы алып жатыр, ал тіркеулерден ө кілден жә не оның датадан лауазымнан. Дипломаттық этикетке нормаларғ а негізде болулар, оның заң дар елдері салттардың жә не ережелердің қ атал жә не сө зсіз орындалуы жат жә не қ ойылғ ан реттік.

Дипломаттық этикет шаруалар мә н бойынша тек қ ана толық шарада таралғ ан общегражданского этикеттің ережелер толық тырып жатыр жә не барлығ ын дипломаттарына.Қ абылдаулар жә не рә сімдер.Ресми шараларғ а шетелдік делегациялар, басты мемлекеттер жә не ү кіметтер ұ лттық мерекелер, тарихи юбилей даталар, келу жағ дайымен ұ нахатын ә р тү рлі қ абылдаулар жә не рә сімдер жатады. Хаттамамызғ а ережемізге жә не нормамызғ а біздің уақ ытымызғ а пайда болатын дипломаттық тә жірибелер жаттығ у барлық сыртқ ы формалар реттеп жатыр. Қ атынастардан тә уелділікте сол немесе басқ а тараппен, хаттамада ережелерде қ олдануда онымен ү лкен қ осымша беріліп жатыр немесе кіші салтанаттылық, кең іп жатыр немесе ақ ылғ а. Қ абылдаулар шетелдік базасыларда Достық тан сапармен келген ә скери қ онақ тарғ а қ ұ рмет кө рсетулерге кө рсетулерге ретте жергілікті ә скери қ олбасшылық тың жә не азаматтық ө кіметтердің ө кілдер болғ ан кемелердің ә скери атташе, командирлері ө ткізеді. Дипломаттық қ абылдаулар жү ргізіліп жатыр сонымен бірге тә уелсіз ә лдеқ андай оқ иғ алардан, кү нделікті дипломаттық жұ мыстарғ а ретте. Бұ л қ абылдауларғ а дипломаттық ө кілдіктерге тә жірибеде ө те таралғ ан келіп жатыр. Кө п емес сондай қ абылдаулар шақ ырылғ ан беттер сан бойынша ө зі маң ызды бағ ытта жергілікті шең берлерге ық пал маң ызды мә лімет, кө рсету байланыстар, алу байланысулар, кү шейту жә не кең ейту байлау ү шін ың ғ айлы мү мкіндік ұ сынып жатыр, ө з елдер сыртқ ы саясаттар тү сініктемелер.

Дипломаттық қ абылдаулардың тү рлер жеткілікті алуан, олардың ә зірлеулеріне жә не ө ткізулеріне негізге қ ағ идаларда халық аралық ә дептіліктер негіздеғ ан хаттаманың белгілі ережелер жә не нормалары тиісті.

Ұ сынылатын ә дебиеттер:

1.Хофстеде Г. Межкультурное сотрудничество: культуры, организации, менеджмент. – М., 1997.

2.Сурнин Н.А. Межкультурные коммуникации: теория и практика - М., 1999

3.Шеломенцев В.Н. Этикет и культура общения.: Уч. пос.- К., 1995.

6-Дә ріс тақ ырыбы: Тұ лғ ааралық перцепцияның механизмдері

Қ арастырылатын мә селелер:

1.Идентификация, эмпатия, рефлексия ұ ғ ымдары.

2.Қ арым-қ атынас бойынша серіктесің ді қ абылдау жаттығ уы, басқ аларды эмпатиялық тұ рғ ыда тың дау қ абілеттерін дамыту.

3. «Ортақ тасу», «Айнадағ ыдай ету» тә сілдерін ү йрену.

4.Қ арым-қ атынас процесінде ө зің нің сезімдерің мен ә рекет-қ имылдарың ды сезіну жаттығ улары.

Адамның басқ а біреуді танып-білуінде ө зіндік сананың да ролі аз емес. Яғ ни бір адамның ө зі туралы ой-пікірі неғ ұ рлым бай болса, оның басқ а адамғ а деген ой-пікірі, кө зқ арастары да соғ ұ рлым баий тү седі, ал екіншіден: екінші адамды неғ ұ рлым терең, жан-жақ ты етіп ашып кө ре алса, онда оның ө зіне деген кө зқ арасы да соғ ұ рлым мағ ыналы ә рі терең, жан-жақ ты болмақ. Демек осыдан мынандай ой тұ жырымдауғ а болады. Адам ө зін-ө зі басқ а адам арқ ылы тани біледі.Адамның екінші бір адамды қ абылдау механизмнің келесідей жағ ы бар: 1) идентификация; 2) рефлекия; 3) эмпатия.

Индентификация – саналы немесе санасыз тү рде басқ а адамның орнына ө зін ө зін қ ойып екінші біреуді тү сіну жолы. Жалпы “индектификация” терминінің ө зі “ұ қ сату” деген мағ ынаны білдіреді; ғ ылыми тұ рғ ыдан индентификация жә не оғ ан мазмұ ндылығ ы жағ ынан ұ қ сас келетін эмпатия кө рністерінің ұ қ састығ ы анық талғ ан. Эмпатия да адамды тү сінудің бір жолы болып табылады. Эмпатия негізінде адам басқ а адамды эмоциялық жағ ынан ғ ана демеу, кө мектесуге, тү сінуге қ ұ штарланып талпынады.

Рефлексия — басқ а адамды тү сінудің тағ ы бір механизмі. Рефлексия барысында қ арым-қ атынасқ а тү суші екі жақ та бір-бірін бағ алап, бағ а береді, ә рі бір-бірінің бойындағ ы мінез-қ ұ лық тарына ө згеріс ең гізеді. Сонымен қ атар бір-біріне бағ а бере отырып, адам екінші адамның жү ріс-тұ рыс, мінез-қ ұ лының себептері мен интерпретациясының жү йесін қ ұ руғ а ұ мтылады. Рефлексия — басқ а адамды тү сінудің тағ ы бір механизмі. Сонымен біз қ арым-қ атынастың тү рлерін, оның себептерін қ арастырып ө ттік. Ендігі біздің беталысымыз, қ арым-қ атынастың адам ө міріндегі алатын орны болмақ.

Идентификация –тұ лғ аның немесе басқ а да адамдар тобының ө зіндік жә не ортақ қ арым-қ атынасында кө рінетін, серіктестердің ішкі кү йі мен жағ дайының салыстыруында жү зеге асатын жә не ө зінің психологиялық жә не т.б. мінездемелерге еліктеуінде ү лгі болуында кө рініс табатын ә леуметтік-психологиялық механизм. Идентификация –адамның басқ а адаммен, топпен ө зін тең дестірунен кө рінетін процесс. Бұ л тұ лғ аның ө зінің адами қ ұ ндылық тарын иеленуінің ә леуметтік механизмі. Оқ шауланудың идентифкациядан айырмашылығ ы –тұ лғ аның ортада жә не қ атынаста ө зін жабық ұ стауы. Оұ шаулануда жиі болатын жағ дай біреудің жақ ындығ ынан немесе сенімінен айырылу, яғ ни эмоциялық салқ ындық. Идентификацияның тұ лғ ағ а ә сері: бірі адамдармен қ арым-қ атынасты орнатуғ а, ә леуметтік-танымдық кең істігінің дамуына ық палы болса, ал екіншісі- индивидтің басқ а адаммен араласып, соғ ан ұ қ сап кетуіне ә сері. Ал осындай жағ дайда, оқ шаулану адамғ а ө зінің жеке тұ лғ алық сезімін сақ тап қ алуына мү мкіндік береді. Оқ шаулану арқ ылы жауаптылығ ы, дербестілігі дамиды. Идентификация –адамның рухани ө міріне жә не іс-ә рекетінде маң ызды рө л атқ арады. Оның психологиялық маң ызы- кү йзеліс аясының тарылуына ә сер етуі жә не ішкі тә жірибесінің молаюы. Ол басқ а адамғ а эмоциялық жақ ындық сезімнің пайда болуымен белгілі. Сонымен қ атар идентификация адамның қ орқ ыныш ұ ялататын, ү рей мен шаршаң қ ы кү й туғ ызатын басқ а обьектілерден жә не жағ дайлардан психологиялық қ орғ ауының элементі ретінде байқ алады. Осының арқ асында, адам ө зінің қ алағ анына жету қ абілетіне ие болып, ә лсіздігі мен кемсітушілік сезімін жең етін жаң а кү шті бойына дарытады. Идентификация – бір индивидті, адамдар жұ бын немесе топты тану ү шін қ олданылатын феномен. Дә л осы сезім адамдардың бө лінбестігін кө рсетеді. Обьективті, субьективті ұ қ састық тарына, тең дігіне қ арағ анда, бір-біріне тә уелділік бар. Тұ лғ а аралық қ атынастың тиімділігі мен мазмұ ны. Ө зара тү сіну механизмдерін қ арастыра келіп, жалпы тану процесін талдауғ а болады. Барлық зерттеулерде бұ л сфера:

1.Тұ лғ алық перцепция мазмұ нын оқ у;

2.Тұ лғ алық перцепция оқ у процесі сияқ ты ү лкен екі топқ а бө лінеді;

Біріншісі тұ лғ алық перцепция мазмұ ны субьект пен обьект сипаттамасына байланысты, бұ лардың ө зара қ арым-қ атынасы ү лкен рө лге ие.

Тұ лғ а перцепция мазмұ нын анық тау кезінде интерпретация, бұ л негізінен ғ ылыми психологияғ а сү йене отырып, адам жү ріс –тұ рысы жә не оның себептерін қ арастырады. Ал, басқ а жағ дайда, яғ ни қ алыпты ө мірде адамдар басқ а адамдардың іс-ә рекетінің себептерін білмейді, білген кү нде де толық, нақ ты емес. Осыдан тындайтын-қ осып жазу, яғ ни қ абылдап отырғ ан субьект келесі адам жайында ө з ө мірлік тә жірибесінен немесе басқ а біреуге ұ қ сатудан адамғ а тә н емес ерекшеліктерді қ осып жазады. Бұ л атрибуция деп аталады.

Егер қ осып жазу қ ұ рылымы жағ ынан кү рделілек болса, тек іс-ә рекет нә тижесі емес, пиғ ыл (ниет), сезім жә не тұ лғ алық қ асиеттері есепке алынатын болса, онда бұ л каузальды атрибуция деп аталады. Атрибуция сипаттамасын Г.Келли:

1.Тұ лғ алық атрибуция (қ осып жазу нақ ты жасалғ ан іс-ә рекет себебіне байланысты);

2.Обьектті атрибуция (ә рекет бағ ытталғ ан обьектіге қ осып жазу);

3.Жағ даяттық атрибуция (қ осып жазу жағ даятқ а бағ ытталғ ан) деп ү ш типке ажыратты.

Коммуникация этикасы. Iскер байланысты енгiзу техникасы. Байланыс кезендерi. Қ ақ тығ ыстарды шешу. Байланыстар тә ртiбi. Ә деп тә ртiбi. Кө пшіл адам болу – іскерліктің маң ызды бө лігі ретінде.Икемді мінез –қ ұ лық дағ дыларын дамытуғ а бағ ытталғ ан жаттығ улар: Мен ү йге ораламын

Тұ лғ ааралық қ атынастағ ы кері байланыс.

Қ арым-қ атынас барысында ақ парат бір адамнан (коммуникатор – ақ парат беруші) екінші адамғ а (реципиент – ақ парат алушы) тек беріліп-алынбайды, алмасады. Сондық тан қ арым-қ атынастағ ы ақ парат алысу – тікелей ары-бері ауысу ғ ана емес, бұ л процестің негізгі мақ саты белгілі жағ дайдың не мә селенің жалпы мағ ынасын анық тау, ортақ кө зқ арасты белгілеу мен келісімге келу.

Осы міндетті шешу ү шін тұ лғ ааралық ортақ тасу барысында кері байланыс механизмі қ ызмет етеді.

Кері байланыс дегеніміз – коммуникатордың ә рекетіне реципиенттің реакциясы туралы берілетін ақ парат. Кері байланыстың мақ саты – ортақ тасу серігіне оның мінез-қ ұ лық тары ө згелер жағ ынан қ алай қ абылданып, сезіліп тұ рғ анын тү сінуге кө мектесу болып табылады.

Кері байланыс тү рлері: тікелей жә не жанама. Тікелей кері байланыс кезінде реципиенттің сө йлеушінің қ ұ лқ ына реакциясы ашық тү рде кө рініс алады. Мысалы, тікелей сө йлемдер «Сен айтып тұ рғ ан нә рсе мағ ан ұ намайды», «Не деп тұ рсың, тү к те тү сінбей жатырмын». Не болмаса тікелей қ уаныш, ашу ыза, мұ ң сезімдерін айқ ын кө рсететін ым-ишаралар. Кері байланыстың жанама тү рі – психологиялық ақ паратты ортақ тасу серігіне жасырын, астыртын жү ргізу жолы.

Сонымен, психологиялық кері байланыс – тұ лғ ааралық коммуникацияның алғ ашқ ы ерекшелігі.

Коммуникациялық кедергі туралы тү сінік.

Коммуникация барысында ортақ тасуғ а қ атысушылардың мақ саты тек ақ парат алысу емес, сол ақ паратты қ атынас серігінің мү мкіндігінше дұ рыс қ абылдап тү сінгені.

Ақ парат берушіні жіберген мә лімдемелер тұ рлаусыз болады. Олр ақ парат алушы жеке психологиялық ө згешелігіне сө йлеушіге сө з мағ ынасына ортақ тасу жағ дайына деген қ атынасына орай ө згереді. Мысалы, бастығ ынан не ұ лынан бірдей сө з естіген адам екі тү рлі сезімде болады. Бастығ ының сө зін ілтипатпен тың дайды. Ұ лының дә л сондай сө зін ашумен қ абылдайды. Мұ ғ алімнің сө зін бір шә кірті насихат ретінде қ абылдаса, екіншісі қ ұ лақ қ а ілмейді де. Бір телебағ дарламаны ә ркім ө з саяси кө зқ арасына, мә дени дә стү рлеріне, рухани қ ұ ндылық тарына қ арай ә р тү рлі бағ алайды.

Кедергі пайда болғ ан кезде ақ параттың алғ ашқ ы мә ні не ө згереді, не жоғ алады, не мү лдем ақ парат жетпейді.

Коммуникациялық кедергінің тү рлері – тү сініспеушілік кедергісі, ә леуметтік-мә дени айырмашылық кедергілері, қ атынас кедергілері.

Тү сініспеушілік кедергілері: фонетикалық, семантикалық, стильдік, логикалық.

Фонетикалық кедергі адамдар ә р тү рлі тілде, диалектте, не сақ ауланып сө йлегенде пайда болады. Сө йлеушінің тілі рең кі жоқ, тез, жаң ылтпаш, қ ажетсіз ө здерге толы болғ ан кезде де, тү сініспеушілік кедергісі туындайды. Мысалы, орыс тілді білмейтін адам Ресейде бірінің тілін бірі ұ қ пайтын жолаушылар тү сініспеушілік кедергісіне тап болады.

Семантикалық кедергілер жаргон не слэнг мә селесімен тығ ыз байланысты. Ортақ тасуғ а қ атысушылардың ө зіндік шағ ын мә дениеттерінде ұ ғ ымдар мен қ ұ былыстардың ерекше мә н-мағ ынасы болады. «сұ лулық», «борыш», «тә ртіптілік» қ ұ ндылық тар. Мысалы, ә міршіл бастық бағ ынушының ү ндемей кө нгенін қ аласа, демократияшыл жетекші қ ол астының сө з еркіндігін қ олдайды.

Тұ лғ ааралық коммуникацияны нә тижесіз, тиімсіз ететін кедергінің келесісі – стильдік тосқ ауыл. Стильдік кедергі – коммуникатор мен реципиенттің тілдік стильдері бір-біріне не тілдің стилі ортақ тасу жағ дайына, реципиенттің кө ң іл-кү йіне сә йкес келмеуі.

Логикалық кедергілер – сө йлеуші мен тың даушының қ абылдау логикасы, дә лелдеу жү йесі ә ртү рлі болғ анда пайда болады. Қ оғ амда логикалық жү йелер ө те кө п. Мысалы, балалар логикасы, ә йелдер мен ерлер логикасы, басша мен бағ ыныштылар логикасы.

Ә леуметтік-мә дени айырмалар кедергілері ә леуметтік, саяси, діни кө зқ арастарғ а, жынысына, жасына, мамандығ ына байланысты болады. Мысалы, тың даушы жасы мен ә леуметтік статусы жоғ ары адамның сө зін ешқ андай кедергісіз қ абылдаса, беделі тө мен кісінің сө зін елемеуі мү мкін.

Қ атынас кедергісі – коммуникаторды жақ тырмайтындық тан оның мә лімдемесін де қ арсы қ абылдау, сенімсіздік сезімін туғ ызатын коммуникатордың сө зіне кү дікпен қ арау.

Кез-келген психологиялық кедергі ақ парат қ абылдау жолында қ ұ рылатын реципиенттің ө зін-ө зі қ орғ ауы.

Коммуникациядағ ы ық палдау.

Коммуникациялық ық палдау шарттары мен тү рлерін талдасақ, оның екі типін анық таймыз. Коммуникатордың реципиентке жасағ ан ә серінің мақ саты мен қ ұ ралдарына орай ә міршіл жә не диалогтық коммуникация типтеріне бө лінеді.

Екі типтің айырмашылығ ы коммуникатордың ұ станымына, мә тіннің сипатына, коммуникациялық кең істікке, кең істіктің ұ йымдастырылуына, бейсө здік тә ртіпке орай анық талады.

Іскерлік ә деп нормаларымен тө мендегілерді санауғ а болады:

1. адалдық, ақ ниеттілік, жә не сенімділік.

2.жеке бас қ ұ қ ығ ын қ ұ рметтеу.

3. Ұ жымдылық.

4. кө ре алмаушылық, этикалық жә не қ ақ тығ ыс қ ателерді тү зету.

5. Экологиялық принциптері.

6.Заң жә не ө зге де нормативтік-қ ұ қ ық тық нормаларды талап қ олданыстағ ы қ ызметімен сақ тау.

7. басқ арушы компаниясы органдары немесе мемлекеттік органдардың біреудің заң сыз немесе этикағ а жатпайтын мінез-қ ұ лық туралы ақ параттандыру.

8.гедонистический принципі

9. Қ айырымдылық.

10. Корпоративтік ә леуметтік жауапкершілік.

11. Кә сіпқ ойлық, қ ұ зыреті мен хабардар.

12. келісіммен хабарлылық ды.

13. Қ ұ пиялылық жә не кә сіби қ ұ пия.

14.мү дделер қ ақ тығ ысы болғ андығ ы ынтымақ тастық.

15. қ орғ ау жә не корпоративтік активтердің дұ рыс пайдалану.

16. Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес.

Іскерлік этика принциптері

Оның лауазымдық шең берінде басшылығ ына, оның қ ол астындағ ыларғ а қ атысты ешқ ашан жол бермейді «Қ ызмет кө рсету дең гейі ә ріптестер, клиенттер, жә не т.б.: 1. бар деп аталатын алтын стандартына ортақ орталық ө зіне қ атысты кө руге тілек емес, сол іс-ә рекеттер «.

1тө менде талқ ыланатын принциптер тә ртібі, олардың маң ыздылығ ына байланысты емес: 2. ө німділігін басқ ару ү шін қ ажетті қ ызметкерлердің келу ү шін ә ділдік қ ажеттілігі.3. Этикалық бұ зушылық тар қ арамастан жә не қ ашан ол рұ қ сат етілген кімге арқ ылы тү зету қ ажет.4. жоғ арғ ы прогресс - қ ызмет мінез-қ ұ лық жә не танылғ ан этикалық іс-ә рекеті, олар кө зқ арас моральдық тұ рғ ыдан алғ анда, ұ йымның дамуына ү лес болса.

5. Ең тө менгі прогресс - танылғ ан этикалық іс-ә рекеттері, олар кем дегенде этикалық нормаларды бұ зу болмаса,.6. Этикалық адамгершілікке жә не басқ а да ұ йымдар, аймақ тар, елдер дә стү рлерін ұ йымның қ ызметкерлерін толеранттылығ ы жатады.7. Жеке релятивизма жә не ә мбебап этика талаптарына этикалық релятивизма A қ онымды ү йлесімі.8. Жеке жә не іскерлік қ арым-қ атынас дамыту жә не шешім қ абылдау ү шін бірдей негізінде ұ станатын ұ жымдық принципі.9. Кез келген қ ызмет мә селелерін ә р жұ мыскерде (резидент-конформизм ақ ылғ а қ онымды шегінде болуы тиіс) шешуге пікір бар.10. бағ ыныштыларғ а зорлық -зомбылық, «қ ысым»нысанының болмауы.11. ә серлі табандылық - этикалық стандарттар табысты басқ ару жә не барлық қ ызметкерлері тарапынан жалғ астырды кү ш-кө мегімен ұ йымның ө міріндегі жү зеге асырылуы мү мкін.12. біреуге қ ақ тығ ысқ анда(бағ ынатын, тұ тынушы жә не т.б)ө з кү шін есепке ала білу13. сенім алғ а техникалық -экономикалық - жә не т.б. қ ызметкердің қ ұ зыреттілік, баж, оның мағ ынасы, 14. қ ақ тығ ыс-тегін ұ мтылу.15. бостандығ ы болуы, басқ алардың бостандығ ын шектемеу.16. принципі қ ызметкерлердің ө зге этикалық мінез-қ ұ лық ық пал етеді.17.«ішкі» жә не «сыртқ ы» критикалардың болмауы.

Ұ сынылатын ә дебиеттер:

1.Лютова С.Н. Социальная психология личности (теория и практика): Курс лекций. М., 2002.

2.Соловьев Э.Я. Этикет делового человека: Организация встреч, приемов, презентаций: для бизнесменов и всех, кто вступает в контакты с иностранными фирмами, предпринимателями, дипломатами. - М., 1994.

3.Чернышева М.А. Этика деловых отношений. - М., 1988.

4.Холопова Т.П., Лебедева М.М. Протокол и этикет для деловых людей. - М., 1996.

7-Дә ріс тақ ырыбы: Ә леуметтік перцепция механизмдері

Қ арастырылатын мә селелер:

1.Ә леуметтік перцепция механизмдері: стериотепизация, атрибуция, ореол эффектісі, локус бақ ылау.

2.Сананың қ ате нұ сқ аулары. Басқ а адамды қ абылдаудағ ы қ иындық тар.

3.Қ арым-қ атынастағ ы конформизм, оның себептері мен пайда болу шарттары. Қ арым-қ атынастағ ы аффилиация жә не оның диагностикасы. 4.Комплемент жасау ө нері. 5.Конструктивті сын пікір шеберлігі.

6.Эмпатиялық тың дау ережелері. Табандылық.

Қ арым-қ атынастың перцептивті жағ ы — қ арым-қ атынасқ а тү сушілердің бірін-бірі қ абылдауы, тануы (тү сінушіліктері). Соның негізінде ө зара тү сініктің пайда болуы, қ алыптасуы.

Бұ ғ ан дейін айтылып ө ткендей, адамдар арасындағ ы ө зара ә рекеттестік, ө зара қ атынас, ө зара тү сінушіліксіз алысқ а бармайды. Сонымен қ атар қ арым-қ атынас барысында партнерлердің бірін-бірі қ абылдауы ө те қ ажет. Осы айтылғ ан адамның екінші бір адамды қ абылдауы қ арым-қ атынастың міндетті, ә рі қ ұ рылымдық бө лімі, сонымен қ атар қ арым-қ атынастың перцептивтік жағ ы болып саналады. Бұ ндағ ы адамның екінші бір адамды қ абылдауы дегендегі “қ абылдау” ұ ғ ымы жалпы психологиялық ұ ғ ым ретінде емес, ал адамдардың бірін-бірі танып-білуі деген мағ ынада кө бірек қ олданылады. Ә рбір адам қ арым-қ атынасқ а тұ лғ а ретінде тү седі жә не басқ а адаммен де, ол жеке тұ лғ а ретінде танылады. Л.С. Рубинштейннің айтуынша: сыртқ ы жү ріс-тұ рыстың негізінде адамның сыртқ ы белгілерін анық таймыз, ә рі онымен таныс боламыз. Адам басқ аны танып білу барысында ө зінің де ө згенің де жү ріс-тұ рыс стратегиясын қ ұ райды. Бұ ндай процеске ең кемінде екі адам қ атысады. Олардың екеуі де белсенді субъекті болуы тиіс.

Адамның басқ а біреуді танып-білуінде ө зіндік сананың да ролі аз емес. Яғ ни бір адамның ө зі туралы ой-пікірі неғ ұ рлым бай болса, оның басқ а адамғ а деген ой-пікірі, кө зқ арастары да соғ ұ рлым баий тү седі, ал екіншіден: екінші адамды неғ ұ рлым терең, жан-жақ ты етіп ашып кө ре алса, онда оның ө зіне деген кө зқ арасы да соғ ұ рлым мағ ыналы ә рі терең, жан-жақ ты болмақ. Демек осыдан мынандай ой тұ жырымдауғ а болады. Адам ө зін-ө зі басқ а адам арқ ылы тани біледі.

Іскерлік қ арым-қ атынастар этикасына нарық тық кө зқ арастардың екі тү рі бар:

1. Прагматиктер – іскерлік қ арым-қ атынаста, бизнесте этика қ ажетсіз деп санайды. Олардың ойынша қ оғ амдық нормаларғ а бейімделу арқ ылы қ алайда, қ андай жолмен болмасын пайданы кө бейту қ ажет. Этикалық нормаларды кедергі деп санайды. Ондай адамдар ө німнің сапасының халық қ а зиян болатынына кө ң іл аудармайды. «Форд» компаниясы «Пинто» моделін шығ армауғ а қ арсы болғ ан (тез жарылатын бензобакты ауыстыру компенсация тө леуден қ ымбатқ а соғ ады). Экологияғ а зиянды қ ұ рылыстар мен ө ндірістер де этикалық нормаларғ а қ арсы ә рекет болып саналады.

2. Этикалық нормаларды сақ тау тек адамгершілік парыз ғ ана емес, ол ө ндірістің болашақ та дамуына, пайданың кө беюіне де ық пал ететін маң ызды жағ дай. Сондық тан «адалдық – ең ү здік, ә рі тиімді саясат» (честность – лучшая политика).

Іскерлік қ арым-қ атынас қ ызмет лауазымына байланысты ә ртү рлі болады:

1. Басшы (жетекші) мен қ ол астындағ ы адам «жоғ арыдан тө мен» – сізге басшының қ алай қ арағ аны ұ нар еді? Қ арым-қ атынастық формалары: бұ йрық, ө тіну, сұ рақ қ ою арқ ылы – мұ ны қ алай орындасақ болар екен? – білімді қ ызметкерді еркіне салу (мұ ны кім орындай алады?).

2. Қ ол астындағ ылардың басшылармен қ арым-қ атынасы – «тө меннен жоғ ары» - сіздің қ арамағ ың ыздағ ы адамдардың сізге қ алай қ арағ аны ұ нар еді?

3. Басшылар арасындағ ы немесе тең қ ызметкерлердің ө зара қ арым-қ атынастары – «кө лденең».

Адамның тұ лғ алық қ асиеттерін қ алыптастыру ұ зақ мерзімге созылатын қ ыры мен сыры мол, қ иыншылығ ы мен жемісі бар кү рделі процесс екенің ә рбір кө зі ашық адамғ а мә лім. Осы орайда білгір маман, шебер жетекші, тә жірибелі басшының жеке бастарына лайық ты адами қ асиеттерді қ арамағ ындағ ы жұ мысшылар мен қ ызметкерлерге қ олданып отыратын болса, кө птеген мә селелердің тетігін ойдағ ыдай шешугс болатынын тә жірибелік зерттеу нә тижелері кө рсетіп отыр. Қ арым-қ атынас жасау мә селесі ә леуметтік психология біршама аса кү рделі проблема екендігін кіріспе тақ ырыпта біршама сө з еттік. Енді осы кү рделі мә селенің ө зекті бір тармағ ы жетекшінің басшы қ ызметкердің жеке басына тә н қ асиеттер. Бұ л орайда басшы кадрларғ а қ ойылатын бірсыпыра психологиялық сипаттар да бар. Ондай қ асиеттерді ең алдымен, жетекші қ ызметкер ө з мінезінің тұ рақ ты сипаттары ретінде бойында қ алыптастыруы қ ажет. Ондай сипаттар кіші-пейілділік, ашық -жарқ ындық, кө пшілдік, икемділік пен оралымдық, табандылық пен тапқ ырлық, сезімталдық пен болжампаздық, мақ саттық пен іскерлік сияқ ты ерекшеліктер. Ал ө з қ ызметің орашолақ атқ аратын жетекшілер мен басшы қ ызметкерлерді ә детте жағ ымсыз сипаттар болып саналатын менмендік, ө ркө кіректік, дө рекілік, немқ ұ райдылық, ә ділетсіздік т.б. жеке бастың қ адір-қ асиеті ғ ана емес, олар жұ мыс істеп жү рген мекемелер мен кә сіп орындарының атағ ы мен ұ жымына да нұ қ сан келтіріп, олардың беделін тү сіреді.

Ұ сынылатын ә дебиеттер:

1.Лютова С.Н. Социальная психология личности (теория и практика): Курс лекций. М., 2002.

2.Соловьев Э.Я. Этикет делового человека: Организация встреч, приемов, презентаций: для бизнесменов и всех, кто вступает в контакты с иностранными фирмами, предпринимателями, дипломатами. - М., 1994.

3.Чернышева М.А. Этика деловых отношений. - М., 1988.

4.Холопова Т.П., Лебедева М.М. Протокол и этикет для деловых людей. - М., 1996.

8-Дә ріс тақ ырыбы: Қ арым-қ атынастағ ы манипуляция жә не тә сілдері мен оларды нейтрализациялау.

Қ арастырылатын мә селелер:

1.Манипулятивті мінез қ ұ лық тың психологиялық себептері.

2.Қ арым-қ атынастағ ы ұ йымдастырушылық -процедурлы, психологиялық, логикалық мұ қ алмастық.

3.Сақ талатын жә не дамытылатын қ арым-қ атынас амалдары мен тә сілдері.

4.Қ арым-қ атынастағ ы манипуляцияны нейтрализациялаудың (залалсыздандырудың) жалпы тә сілдері.

Манипулятивтік қ арым – қ атынас ә рдайым міндетті тү рде психика қ атысуымен тү зілетін субьектінің объсктімен байланысы. Қ андай да бір іс-ә рекетті орындау барысында адам бір нә рсені қ абылдауы, есінде қ алдыруы, ойлауы, оғ ан зейін аударуы қ ажет; ә рекет желісінде оның қ андай да кө ң іл-кү й шарпулары (эмоция) туындап, ерік сапалары іске қ осылады, ниет-ұ стамдары (установки) мен қ атынастары ж.т.б. қ алыптасады. Бұ ларсыз ешбір іс-ә рекет болуы мү мкін емес. Біз психикалық деп анық тап жү рген адамдағ ы процестер, қ алыптар мен қ асиеттердің бә рі осы іс-ә рекет барысында қ алыптасады, дамиды, кө рініс береді.

Манипулятивтік қ арым – қ атынас қ ырларының ішінде психологияның зерттейтіні - іс-ә рекеттің субьективті жоспары, яғ ни, ә рекеттің адамның дү ние шындығ ын ө зінше бейнелеу дең гейі, тү рі жә не формалары. Бұ л бағ ытта психологияны қ ызық тыратын факторлар: сеп-тү рткі (мотив), мақ сат қ ою, ерік жұ мсау, эмоциялар білдіру ж.т.б. қ оғ амдық қ атынастарды субъективті бейнелеудің арнайы формалары субъектіге байланыссыз іс-ә рекет ешқ андай психологиялық сипатқ а ие емес. Ондай қ асиет тек ә рекет иесі - субъектіге ғ ана болады

Е.Л. Доценко манипуляцияның тө мендегідей анық тамаларын кө рсетеді: «Манипуляция - адам санасына психологиялық ә сер етудің тү рі. Оның жасанды тү рдегі орындалуы, екінші адамның ө зекті мә селесі мен сұ ранысына жә не мұ ратына сай келмегендіктен оның қ озуына алып келетін фактор».

Манипуляция проблемасының кү рделігі мен кө п аспектілігі оның мә нін, табиғ атын, қ ұ рылымын, технологиясын тү сінуде жә не де оны ә р тұ рғ ыдан зерттеу ә дістерінің кө п болуымен шартталады (Б.Г. Ананьев, С.Л. Рубинштейн, М. Аргайл, В.Г. Асеев, Дж. Аткинсон, Л.И. Божович, К. Левин, А.Н. Леонтьев, М.Ш. Магомет-Эминов, А. Маслоу, Ж. Нюттен, З. Фрейд, П. Фресс, В.Э. Чудновский, П.М. Якобсон жә не т.б.).

Манипулятивтік қ арым – қ атынастың мақ саты дегеніміз сол іс-ә рекеттің болашақ нә тижесін кү ні бұ рын санада (идеалды) болжау. Осы болжау, яғ ни, мақ сат, заң ретінде адам ә рекетінің сипаты мен ә дісін анық тап береді. Мақ сат, сонымен, алдын ала бейнелеудің қ ұ ралы. Мақ сат жеке орындалатын қ ызметке тыстан келіп қ осылмайды, оны сол ә рекетті іске асырушы адамның ө зі белгілейді. Бұ л процеске нақ ты адамның оқ у, тә рбие барысында игерген қ оғ амдық тә жірибесі қ осылады. Белгіленген мақ сат қ ызмет барысында іске асады.

Егер адам тек жақ ын мақ саттарды басшылық қ а алса, оның іс- ә рекетінің келешегі болмайды. Мұ ндай адамдар тар ө рісті ү лкен қ иындық тарғ а тө зімсіз келеді. Ал ү лкен, ауқ ымды себептерді жетекшілікке алғ ан адам ө з жұ мысының ізгі басты мақ сатына жету жолында жақ ын мақ саттарды керекті саты, кезең дік міндет деп қ арастырады. Мұ ндай адамдарды қ иыншылық тар жұ мыстан бездіре алмайды, керісінше, белгіленген міндеттерді іске асыру жолында ынтасын кү шейте тү седі.

Манипуляциялық технологиялардың тү рлері:

• Позитивті қ олдау — яғ ни қ олпаштау, жең іл тамсаныс, жалғ ан аяушылық («қ олтырауын кө з жасы»), шектен асыра кешірім сұ рау; ақ ша, қ ұ птау, сыйлық тар; назар бө лу, бет қ имылдары, (мә селен, ө тірік жымию, ө тірік кү лу; қ оғ амдық мойындау.

• Негативті қ олдау — жақ тырмай кү ң кілдеу, шың ғ ыру, кенет даусын басып сө йлеу, қ орқ ыту, қ оқ ан лоқ ы, балағ ат, шантаж, кінә лі сезіндіру, ө кпесін айту, жылап-сық тау, ө зін қ ұ рбан етіп кө рсету;

• Тұ рақ сыз қ олдау — бұ л ү рей мен сенімсіздіктің қ олайлы ауа-райын ұ стап отыру ү шін тиімді. Жартылай не тұ рақ сыз позитивті қ олдау қ ұ рбандарғ а одан сайын тырыса тү суге итермелейді — мысалы, қ ұ мар ойындарының кө бінде ойыншы ара-тұ ра ұ тып отыруы мү мкін, бірақ жалпы ойындық ұ пай бойынша бә рібір ұ тылып шығ ады;

• Жазалау;

• Бір реттік жарақ аттайтын ә рекет — тіпті бір-ақ айтылғ ан ауыр балағ ат, немесе танаудың астынан сә тті қ ондырылғ ан жұ дырық тың ө зі қ ұ рбанның манипуляторғ а қ арсы шығ ып, бірдең е деуге ынтасын біржола жоюы мү мкін.

• Жалғ ан — біреу ө тірікті шындай сапырып отырса, оның рас-ө тірігін анық тау тап сол сә т мү мкін емес, ал шындық белгілі болғ ан кезде тым кеш болады. Алдануды азайтудың жалғ ыз жолы — кейбір адамдардың типі (ә сіресе психопаттар) — ө тірік айту ө нері мен алаяқ тық тың қ ас шеберлері екенін естен шығ армау. Олар онысын жә не жү йелі ә рі айлалы тә сілмен іске асырады.

• Жасыру — ө тіріктің ө те жұ қ а бұ л тү рін манипулятор шындық тың едә уір бө лігін жасырып қ алады. Сондай-ақ бұ л тә сілді ү гіттеушілер мен насихаттаушылар қ олданады.

• Жоқ қ а шығ ару — манипуляцияның бұ л ә дісі ө зінің қ атесін мойындаудан бас тарту кезінде байқ алады.

• Рационализация — кейде адам ө зінің орынсыз ә рекеттерін қ андай да бір қ исынды-қ исынсыз себептермен ақ тауғ а тырысады. Рационализация насихат пен пиардың «спин» деген тү рімен тығ ыз байланысты.
Брейвиктің ісімен бә рің із таныс шығ арсыздар. Бірақ рационализацияның ең ү здік ү лгісі ретінде бү гінде тыйым салынғ ан (бірақ ә лі де қ олданыста жү рген) Гитлердің евгеникалық риторикасы мен Генрих Гимлердің фашисттік пропагандасын айтуғ а болады.

• Минимизация — бұ л жоқ қ а шығ ару мен рационализацияның буданынан туғ ан ә діс. Манипулятор ө зінің қ ате ә рекетін анау ойлағ андай зиянды немесе жауапсыз емес екендігін дә лелдеп бағ ады. Мә селен, балағ ат пен ашулы кекесінді зілсіз «ә зіл» етіп кө рсетуге тырысады.

• Назар — манипулятор мақ сатына қ арай назарды таң дап-талдап ғ ана аударады, мысалы, жоспарына қ арама-қ айшы дү ниелерге назар аударудан бас тартады.

• Бұ ра тарту — манипулятор тура сұ рақ қ а тура жауап берудің орнына ә ң гімені басқ а тақ ырыпқ а бұ рып ә кетеді.

• Сылтаулар — алдың ғ ы тә сілге ұ қ сас, бірақ мұ нда ол мә селеге қ атысы жоқ, тү сініксіз, белгісіздік есімдіктері жалпылама ұ ғ ымдарды қ олдана отырып бұ лың ғ ыр жауап береді.

• Астарлы қ оқ ан-лоқ ы — манипулятор қ ұ рбанын қ орқ ынышты жайттарды мең зеп астарлы, жанама қ оқ ан-лоқ ы кө рсету арқ ылы қ орғ анысқ а ө туге мә жбү рлейді.

• Кінә лі сезіндіру — қ орқ ытудың ерекше тү рі. Манипулятор ө зінің адал қ ұ рбандығ ына оның тым жең ілтек, тым ө зімшіл, тым немқ ұ райлы екендігіне мең зейді. Қ ұ рбан ә детте бұ дан кейін ө зіне сенімділіктен айрылып, ұ нжырғ асы тү сіп, жасқ аншақ тық пен бағ ынушылық кү йіне тү седі.

• Жер қ ылу — манипулятор қ ұ рбанының бойындағ ы ү рейлер мен сенімсіздікті кү шейту мақ сатында ащы ә зіл мен намысқ а тиетін балағ ат сө здерді қ олданады. Манипуляторлар бұ л тактиканы басқ алардың бойында сорлылық, қ ажетсіздік сезімін оятып, ө зіне бағ ындырғ ысы келеді. Ұ ялту тактикасы ө те шебер болуы мү мкін. Мысалы, қ абағ ын тү ю, шалт ала кө зімен ату, қ атаң дауыс ырғ ағ ы, шешен коментарийлер, жің ішке сарказм. Манипуляторлар тіпті ө зінің тірлігін сынғ а алуғ а ә рекет қ ылғ ан адамды да кемсітіп жібере алады. „

• Қ атаң сө гіс — басқ а айла-амалдармен салыстырғ анда бұ л адамды қ орғ ануғ а, ақ талуғ а мә жбү рлей отырып, манипулятордың басқ ыншылық ниетін жасыруғ а мү мкіндік беретін аса кү шті тә сіл.

• Жә бірленуші («неткен бақ ытсыз едім») — манипулятор мақ сатына жету ү шін ө зін ә лдебір жағ дайдың не ә лімжеттіктің қ ұ рбаны етіп кө рсетеді, басқ алардың санасында аяушылық, жан ашырлық сезімдерін оятуғ а тырысады. Жанаяр, адал ниетті адамдар біреудің қ айғ ысына ортақ таспай тұ ра алмайды, қ ұ рбанының бұ л қ асиетін манипулятор оны ө з жағ ына тарту ү шін қ олданады.
• «Ұ лы істің қ ұ лымын» — манипулятор ө зінің пенделік жеке нә псісі мен пайдакү немдігін асқ ақ идеалғ а табыну /отанғ а, ұ лтқ а/, киелі іске, дінге қ ызмет етуімен бү ркемелейді.

• Арбау — манипулятор ө зінің сү йкімін, мақ тау/қ олпаштау эпитеттерін қ олдана отырып қ ұ рбанына ө зінің кө зінше ашық мадақ айтып, қ олдайды, сол арқ ылы оның қ арсыласу қ абілетін тө мендетіп, сеніміне кіреді.

• Жала жабу (басқ ағ а кінә арту) — манипулятор қ ұ рбанын кө зге ілінбейтін тә сілмен жұ рт кө зінше бә ріне жазық ты жексұ рын етіп кө рсетеді.

• «Жазық сызбын" — манипулятор қ ұ рбанына тигізген зиянының қ асақ ана еместігіне, немесе оғ ан тағ ылғ ан кінә ғ а еш қ атысы жоқ тығ ына сендіруге тырысады. Манипулятор тіпті кенет таң ырқ ағ ан кейіп танытып, тағ ылғ ан «орынсыз» кінә ғ а ө кпелеген-сымақ болуы мү мкін. Бұ л ә діс қ ұ рбанғ а ө з ойынан, шешімінің саналылығ ынан кү мә ндануғ а мә жбү рлейді.

• «Шатасқ ансымақ» — манипулятор табан астында ақ ымақ боп қ алады, ә ң гіменің не туралы екенін тү сінбегендей, назарына салғ ан маң ызды сұ рақ ты ұ қ пағ ан кейіп танытады.

• Қ аһ ар — манипулятор ызасын ө з ойына эмоциялық қ арқ ын беріп, кенет ашулану арқ ылы қ ұ рбанын есінен тандырып ө зіне бағ ындыру ү шін қ олданады. Манипулятор шындығ ында ешқ андай қ ызбалық қ а салынбайды, жай ғ ана спектакль қ ойып отырады. Ол ө зіне не керегін ғ ана ойлап отырады да, керегін алғ ан соң сап тыйылады.

Манипуляция — қ арым-қ атынас партнерлердің ө зінің іштей мақ саттарын жасырын тү рде жү зеге асыру ү шін жасалатын қ арым-қ атынас тү рі. Қ арым-қ атынастардың бұ л тү рі, ә сіресе, бизнес, іскерлік қ арым-қ атынаста ә бден орынды болғ анымен, достық, жолдастық, сү йіспеншілік саласында орынсыз болып табылады. Императивті жә не манипулятивті қ арым-қ атынас тү рлерін біріктіріп, монологтық қ арым-қ атынас деп сипаттауғ а болады. А.А. Ухтомскийдің айтуынша: “адам ө з мақ сатын жү зеге асырудағ ы қ арым-қ атынас партнерін басқ а адам емес, ө зінің “сың арлары” деп қ абылдайды. Ө зіне деген бағ дардан басқ а адамғ а деген бағ дарғ а кө шетін қ арым-қ атынас тү рі — диалогты қ арым-қ атынас болып табылады.

Манипуляциялық қ атынас императивтікке ұ қ сайды. Оның мақ саты - қ арым-қ атынастағ ы серіктесіне ық пал ету. Бірақ бұ л жерде кө здегеніне қ ол жеткізу жасырын жасалады. Императив сияқ ты манипуляцяда екінші адамның мінез-қ ұ лқ ы мен ойын бақ ылауғ а ұ мтылады. Манипуляция бизнесте жә не ресми қ атынастарда жиі кездеседі.

Ө згені ө зінің ық пал ететін объектісіне айналдыру арқ ылы, шынайы серіктесін кө рмей, байқ амай, ө з-ө зімен ө зінің мақ саттары мен міндеттерімен қ арым-қ атынас жасайды.

Манипулятивті модель – қ оғ амдық пікірді манипуляциялау, фирманың коммерциялық мақ статтарына жету ү шін оның бірбағ ыттылы ө ң делуі. Нарық тық экономика қ алыптасуының бастапты сатыларында дә л осындай айтылу сө зсіз орынды. Дегенмен, нарық тық қ атынастардың, ә леуметтік-саяси ө мірдің жетілуіне, экономиканың тұ рақ тануына қ арай бұ л ың ғ айдың залалдық пен алдын болжай алмайтынтындық тұ стары ғ ана анық кө рініп қ оймай, фирманың мақ саттары мен ұ зақ мерзімді мү дделері ү шін бірбетті қ ауіп байқ алады.

Ақ параттандыру моделі. Бұ л модельге жарнамалық -насихат ә серінен фирманың ә леуметтік ортасы оның ә рекеттерін дұ рыс тү сініп, адекватты ү н қ атуына, оғ ан қ алыпты қ арап, қ олдау танытуы ү шін фирманың мү мкіндіктері мен тілегін тү сіндіру мақ сатында қ оғ амды ақ параттындыру.

Ө зара тү сіністік моделі. Бұ л жағ дайда мә селе тек ө з мү ддең ді дұ рыс ұ ғ ындыру ғ ана емес, сонымен қ атар ө згенің де мү дделеріне тү сіністікпен қ арау.

Ә леуметтік серіктестік моделі. Анағ ұ рлым кемелденген модель, қ оғ амдық пікір жә не ә леуметтік ортаны тү гел тү сіну, талдау жә не зерттеуге бағ ытталғ ан, нарық пен ғ ана емес, сондай-ақ фирманың ә леуметтік ортасы: билік органдары, БАҚ, қ оғ амдық ұ йымдар, ұ йымдаспағ ан кө пшілікпен, ө з қ ызметкерлерімен ө зара жауапты қ арым-қ атынастар орнату

Ұ сынылатын ә дебиеттер:

1.Лютова С.Н. Социальная психология личности (теория и практика): Курс лекций. М., 2002.

2.Соловьев Э.Я. Этикет делового человека: Организация встреч, приемов, презентаций: для бизнесменов и всех, кто вступает в контакты с иностранными фирмами, предпринимателями, дипломатами. - М., 1994.

3.Чернышева М.А. Этика деловых отношений. - М., 1988.

4.Холопова Т.П., Лебедева М.М. Протокол и этикет для деловых людей. - М., 1996.

9-Дә ріс тақ ырыбы: Қ арым-қ атынасты ынталандыратын тә сілдер

Қ арастырылатын мә селелер:

1.Эффективті аргументация.

2.Логикалық дә лелдердің негізгі ережелері.

3.Қ арым қ атынасты ө рбітетін амалдар.

4.Конструктивті сын пікір шеберлігі.

5.Эмпатиялық тың дау ережелері.

Эффективті аргументация. Кө пшілік қ ауым адамдардың есімі мен тегін жаттауғ а тырыспайды, кө п уақ ыт, кө п қ айраттылық кетеді деп ойлайды. Негізі, былай сылтау айтады: «Менің қ олым тимеді». Кейде «мен жаттай алмаймын» деп сылтауратады. Шынымен жаттай алмадың ыз ба? Біз адамның есіміне байланысты сиқ ырды сезіне білуіміз керек-Деил Карнеги.

Франклин Д.Рузвельт адамдармен жақ сы қ арым-қ атынас орнатудың ең қ арапайым жолы – адамдардың аты-жө нін жаттап алу екенін білген, сә йкесінше, сол арқ ылы қ айталанбас ә сер қ алдыратын. Тарихқ а сү йенсек, АҚ Ш-ң бұ л п